І тарау. Физика және астрономия –табиғаты туралы ғылымдар
жүктеу/скачать 0,91 Mb.
|
Физика 7 сынып анықтамалар
- Бұл бет үшін навигация:
- 6 ТАРАУ ЭЛЕКТРОМАГНИТТІК ҚҰБЫЛЫСТАР
| Фарадей заңы деп аталады да, былайша тұжырымдалады: Электролиз кезінде электродта бөлінетін заттың массасы электролиттен өтетін зарядтың мөлшеріне тура (немесе ток күшіне) пропорционал: m = kq = kIt,
мұндағы: m – бөлінген заттың массасы; q = It – электролит арқылы t уақытта өткен зарядтың мөлшері; I – электролиттен өткен ток күші; k – электрхимиялық эквивалент деп аталатын пропорционалдық коэффициент. 6 ТАРАУ ЭЛЕКТРОМАГНИТТІК ҚҰБЫЛЫСТАР Гректер жабысқақ тастарды «Магнесия тасы» – «Magnetis litos» деп атаған. Тұрақты магниттер деп магниттік қасиеттерін ұзақ сақтайтын денелерді айтады. Магнит өрісі деп магниттің төңірегіндегі басқа магнитке әрекет ететін айрықша ортаны айтады. Магнит өрісінің күш сызықтары деп тұрақты магниттің төңірегінде белгілі ретпен орналасқан болат ұнтақтары арқылы өтетін сызықтарды айтады. магнит өрісінің әрекетін күштік тұрғыдан сипаттайтын физикалық шаманы магнит индукциясының векторы деп атап, В әрпімен таңбалайды. Тогы бар өткізгіштің төңірегінде магнит өрісінің ашылуы адамзат өркениетінің болашақ дамуы үшін зор маңызы бар оқиға болды. Бұл құбылысты 1820 жылы алғаш ашқан даниялық ғалым-физик Ханс Кристиан Эрстед болатын. Физика тарихына Эрстед тәжірибесі деген атаумен енді. Тогы бар шарғыны физикада қысқаша соленоид деп атайды. Тогы бар түзу өткізгіштің төңірегіндегі магнит өрісінің күш сызықтары концентрлі шеңберлер түрінде орналасады. Тогы бар түзу өткізгіштің магнит өрісінің күш сызықтарының бағыттарын екі түрлі ереже бойынша анықтау келісілген. Оның біріншісін оң қол ережесі деп, ал екіншісін бұранда ережесі деп атайды. Оң қол ережесі былайша оқылады: Егер оң қолдың бармағын түзу өткізгіштегі токтың бағытымен бағыттасақ, онда өткізгішті қапсыра ұстаған саусақтардың бағыты оның төңірегіндегі магнит өрісінің күш сызықтарының бағытын көрсетеді. Бұранда ережесі былайша оқылады: Егер бұранданы түзу өткізгіштегі токтың бағытымен ілесе қозғалатындай етіп бұрасақ, онда бұранда сабының айналу бағыты өткізгіштің төңірегіндегі магнит өрісінің күш сызықтарының бағытын көрсетеді. Электрмагниттер деп өзінен электр тогы өткенде күшті магнит өрісін туғызатын құрылғыларды айтады. Электрмагниттің тарту күші оның орамдарынан өтетін ток күшіне тура пропорционал өседі: F ∼ І. Электрмагниттің тарту күші оның орамдарының санына тура пропорционал өседі: F ∼ n. Электрмагниттің тарту күші оның өзегінің материалына байланысты өзгеріп отырады; ең үлкен тарту күшін ферромагнит өзегі бар электрмагнит туғызады. Доға тәрізді сыртқы магниттің өрісі тогы бар өткізгішке белгілі бір күшпен әрекет етеді. Магнит өрісінің тогы бар өткізгішке әрекет ететін күшінің бағытын анықтау үшін сол қол ережесі деп аталатын ереже қолданылады. Бұл ереже былайша тұжырымдалады: Егер сол қолдың жазылған төрт саусағын өткізгіштегі токтың бағытымен бағыттап, ал алақанды магнит өрісінің күш сызықтары тесіп өтетіндей етіп ұстасақ, онда бас бармақ магнит өрісінің токқа әрекет ететін күшінің бағытын көрсетеді. Магнит өрісі, раманы вертикаль өстің төңірегінде сағат тіліне қарама-қарсы айналдыратын күш моментін (M = Fd) туғызады. Тұрақты токтың электрқозғалтқышы негізгі үш бөліктен тұрады. Оларды статор, ротор және коллектор деп атайды. Электр өлшеуіш аспаптарының көптеген жүйелері мен түрлері бар. Біз олардың магнитэлектрлік жүйе және электрмагниттік жүйе деп аталатын екі түрлі жүйелерін қарастырамыз. Магнитэлектрлік жүйеге жататын аспаптар екі бөліктен тұрады. Оның қозғалмайтын бөлігі екі ойыс полюстік ұштары бар тұрақты магниттен (1) және қозғалмайтын болат өзектен (2) тұрады. Электрмагниттік жүйеге жататын аспаптың қозғалмайтын бөлігін орамдарынан ток өтетін шарғы (1) құрайды. Аспаптың қозғалатын бөлігі шарғының ортасындағы саңылауға бұрылып ене алатын зәкірден (4) және оның өсіне (2) бекітілген екі серіппе (3) мен тілшеден (5) тұрады. «Егер электр тогы магнит өрісін туғызса, магнит өрісі де электр тогын туғызуы мүмкін». Фарадей тәжірибелерінен мынадай қорытындылар туындайды. Біріншіден, өткізгіш пен магнит салыстырмалы қозғалыс жасағанда ғана өткізгіште электр тогы пайда болады. Екіншіден, өткізгіш пен магниттің салыстырмалы қозғалыстарында пайда болған токтың бағыты алма-кезек өзгеріп отырады. Үшіншіден, салыстырмалы қозғалыстың жылдамдығына қарай шарғыда пайда болған ток күшінің шамасы әртүрлі болады. Төртіншіден, индукция тогы тек магнит өрісінің өзгерісі барысында ғана туындайды. Бесіншіден, пайда болған токтың бағыты да, шамасы да өзгеріп отырады. Магнит пен шарғының өзара салыстырмалы қозғалысы кезінде шарғыда пайда болған электр тогын индукциялық ток деп атайды. Латынның «индукция» сөзі «әкелінген» деген мағына береді. Бұл ток шарғыда «индукцияланады», яғни магнит тарапынан шарғыға «әкелінеді». Индукциялық ток қазіргі өркениетті онсыз елестетуге болмайтын айнымалы ток болып табылады. Айнымалы ток деп бағыты мен шамасы периодты өзгеріп отыратын токты айтады. Генератор деп механикалық энергияны электр энергиясына айналдыратын қондырғыны айтады. жүктеу/скачать 0,91 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|