ІV Моңғол кезеңіндегі тайпалар
№
|
Хандық
|
Тайпа
|
1
|
Ноғай Ордасы
|
Халқының негізгі құрамы маңғыттар
|
2
|
Батыс Сібір аймағы
|
Бұл аймақтағы тайпаларға ықпал еткен қыпшақтар, керейлер бірлестігі басым болды.
|
3
|
Әбілқайыр хандығы
|
Бұл хандық үш халықтан тұрды: Шайбанилер, қарақалпақтар, қазақтар.Шайбанилер – түркіленген монғол тұқымдары; Маңғыттар –қарақалпақтар мен ноғайлар; Қазақтар ең көбі және ержүректері (Рузбиханның дерегі бойынша)
|
V Монғол кезеңіндегі сәулет өнері (ХІV-ХV ғғ.)
№
|
Ескерткіш
|
Ғасыр
|
Жері
|
Қысқаша сипаттама
|
1
|
Арыстан баб кесенесі
|
ХІV ғ.
|
Отырардан 3 км жерде
|
Құлап қалған кесенені Әмір Темір қайта салғызды
|
2
|
Қожа Ахмет Йассауи кесенесі
|
ХІV-ХV ғғ.1397ж
|
Түркістан қаласы
|
Салғызған Әмір Темір. Биіктігі -37,5 м. 35 бөлме бар, 1399 ж. жасалған Тайқазан бар. Атақты адамдар жерленген жері: үлкен Ақсарай, кіші ақсарай
|
3
|
Көккесене
|
ХІV-ХV ғғ.
|
Сығанақ маңында, Төменарық кентінен 8 км жерде
|
Жұрнағы ғана қалған
|
4
|
Алаша хан кесенесі
|
ХІV-ХV ғғ.
|
Ұлытау ауданы, Қаракеңгір өзенінің жағасы
|
Далалық сәулет өнерінің үлгісінде жасалған. Өрнек үлгілері Орта Азияда кездеспейді.
|
5
|
Рабиға Бегім кесенесі
|
ХV ғ. екінші жартысы
|
Түркістан қаласы, Йассауи кесенесінен 60 м. жерде
|
Жартылай сақталған. 5 бөлмеден тұрады
|
6
|
Отырар мешіті
|
ХІV-ХV ғғ.
|
Отырар
|
Төрт күмбезі болған
|
VІ Монғол кезеңіндегі әдебиет (ХІV-ХV ғғ.)
№
|
Жанр
|
Атауы
|
Уақыты
|
Мазмұны, авторы
|
1
|
Аңыздар
|
«Күннің баяны», «Темірқазық пен Жетіқарақшы»
|
ХІV-ХV ғғ.
|
Ғарыш пен Жердің пайда болуы
|
2
|
Ертегілер
|
«Құламерген», «Жаямерген», «Ертөстік», «Керқұла атты Кендебай»
|
ХІV-ХV ғғ.
|
Тәрбиелік мәні зор
|
3
4
|
Эпостық жырлар
|
1.«Қобыланды батыр» (Алтын Орда дәуірінде пайда болды).
2. «Ер Тарғын», «Орақ-Мамай», «Ер Қосай»
|
ХІV-ХV ғғ.
|
1. Қыпшақтар мен қияттардың қызылбастар мен қалмақтарға қарсы соғысы. Кездесетін есімдер – Алшағыр, Қараман, Айбақ.
2. Алтын Орда ыдыраған кезде пайда болды.
|
5
|
Ауызша поэзия
|
Өкілдері –Кетбұға, Қодан, Сыпыра, Асан Қайғы
|
ХІІІ-ХV ғғ.
|
Аттары аңыз болып жеткен
|
6
|
Жазбаша әдебиет (қыпшақ тілінде жазылған)
|
«Мухаббатнама»
«Хұсрау мен Шырын»
«Жүсіп-Зылиха»
«Кодекс куманикус»
|
ХІV-ХV ғғ.
|
1. Хорезми
2. Қыпшақтардан шыққан Кутб
3. Дүрбек
4. Сөздік ретінде пайдаланған
|
VІІ Монғол кезеңіндегі ақша
Теңгенің атауы
|
Соғылған, табылған жер
|
Соғылған жыл
|
Соққызған билеуші
|
Теңге
|
Сығанақ
|
1327-28 жж.
|
Ақ Орда билеушісі Мүбәрак хан
|
Теңге
|
Сығанақ
|
1368-69 жж.
|
Ақ Орда ханы Ұрұс
|
VІІІ Монғол кезеңіндегі салық түрлері және міндеткерліктер
№
|
Салықтың атауы
|
Не үшін, неге байланысты
|
Кімдер төледі
|
Мөлшері
|
1
|
Тағар
|
Әскерді азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін
|
|
|
2
|
Қалан
|
Жер көлеміне байланысты
|
Егіншілер төледі
|
|
3
|
Құшыр
|
Жан, мал санына байланысты
|
Мал өсірушілерден жиналатын негізгі салық
|
Мал басының 1/10 көлемінде
|
4
|
Баж, харадж
|
|
отырықшы, егінші халық төледі
|
|
5
|
Зекет
|
|
Малшылар төледі
|
|
ІХ Монғол кезеңіндегі жер иелену түрлері ( 4 түрі болды)
№
|
Жер иеліктің атауы
|
Кімдікі
|
Мұралану
|
Орналасуы
|
1
|
Мемлекеттік жер
|
Хан қарамағындағы жер
|
Мұраға берілді
|
|
2
|
Інжулік жер (Інжу, жасау)
|
Шыңғыс тұқымдарының жерлері
|
Мұраға берілді
|
Алтын Орданың інжулік жерлері-Еділ бойында; Шағатай мемлекетінің інжулік жерлері –Шу,Іле, Талас бойы
|
3
|
Вакфтық жерлер
|
Дін иелерінің жерлері
|
|
|
4
|
Иқта, сойырғал
|
Әскери немесе мемлекеттік басқару ісінде ханға адал қызмет істегендерге берілді (феодалдар-дың жерлері)
|
Мұрагерлік жол жүрмеді
|
|
Х. Монғол кезеңіндегі мемлекеттік -әкімшілік құрылыс (басқару жүйе)
№
|
Шен
|
Билігі
|
1
|
Уәзір
|
Хан кеңесшісі, азаматтық істерге билік жүргізді
|
2
|
Беклербек
|
Алтын Ордада әскери істерді басқарды, әскербасы
|
3
|
Мәлік
|
Алтын Ордада түрік әулеттерінен шыққан жергілікті әкімдер
|
4
|
Инақтар
|
Хан кеңесшілері
|
5
|
Наиб
|
Жастайынан сайланған хандарға ақыл беретін кеңесші (Моғолстан)
|
6
|
Атабек
|
Мұрагердің, яғни хан баласының тәрбиешісі
|
7
|
Көкілташ
|
Мұрагердің «тел бауыры»
|
8
|
Әмір
|
Ақ Орда,Әбілқайыр хандығы, Моғолстанда түрік тайпаларының басшылары
|
9
|
Мырза
|
Ноғай Ордасында түрік тайпаларының басшылары
|
10
|
Бек
|
Әскери қызметкерлердің аталуы: Ұлысбек, түменбегі, мыңбегі
|
11
|
Басқақтар
|
Алтын Ордада салық жинаушылар
|
12
|
Даруғалар
|
Салық жинаушылар
|
13
|
Ішік аға басы
|
Сарай қызметінің басшысы
|
14
|
Білікшілер,хатшылар
|
Алтын Ордада іс-қағаздарын жазушылар (ұйғыр жазуы)
|
15
|
Жасауылдар
|
Мерекелерде тәртіпті, салт-дәстүрді сақтаушылар
|
16
|
Миршикар
|
Ханның аңшылық ісін басқарды
|
17
|
Қараша
|
Қарапайым халық
|
І. Қазақ хандығы кезеңіндегі билеушілер ХV-ХVІІІ ғғ.
№
|
Хан
|
Билеген жж.
|
Саясаты
|
1
|
Керей мен Жәнібек
|
1465/66-73/74 жж.
|
Қазақ хандығының негізін қалаушылар. Ақ Орда ханыҰрұстың ұрпақтары Көшіп барған жерлері: 1) Батыс Жетісу; 2) Қозыбасы мен Шу аумағы. Көшіп барған адам саны – 200 мың. Керей мен Жәнібекті қарсы алған –Моғолстан ханы Есен-бұға.
|
2
|
Бұрындық
|
1473/74-1511 жж. немесе
1480-1511 жж.
|
Керейдің ұлы. Самарқанға көшіп кетті.
|
3
|
Қасым
Бұл ханның тұсында қазақ-тар Орта Азия мен Еуропаға белгілі болды.
|
1511-1518/21 жж.
Орыс деректері
б-ша Қасым 1521ж. Сарайшықта қаза тапты.
|
Жәнібектің ұлы. Бабыр мен Дулатидің айтуынша Қасымда 300 мың әскер болған. Дулатидің хабарлауынша Қасымда 1 млн халық болды. Қасым туралы жазған ғұлама:Жалайыри. «Қасым ханның қасқа жолы» деген заң 5 ережеден тұрды. Зерттеген Марғұлан.
|
4
|
Хақназар
|
1538-80 жж.
|
Қасымның ұлы Хақназардың тұсында ноғайлар Кіші жүзге қосылды. (ХVІ ғ. ортасы). Шайбани әулетімен қатынас орнатты (ант беріскен шарт). 1570 ж. Хақназардың билігінде болған жерлер: Батыс, Жетісу, Шу, Талас өңірі.
|
5
|
Шығай
|
1580-82 жж.
|
|
6
|
Тәуекел
Қазақ-қалмақ ханы.
|
1582-98 жж.
|
Шығайдың баласы. Басты мақсаты: Өзбек хандығына кеткен қалаларды қайтару. Тәуекел Сыр бойындағы қалаларды және Ташкентті Қазақ хандығы құрамына қосып алды. (1598ж)
|
7
|
Есім хан
|
1598-1628 жж.
|
Тәуекелдің інісі. Билік үшін Тұрсынмен таласты. Тұрсынға көмектескен қатаған руын жазалайды. (қатаған қырғыны)
|
8
|
Тұрсын Мұхаммед
|
1613/14-1627 жж.
|
Астанасы –Ташкент. 1627 жылы Есімнің астанасы – Түркістанға шабуыл жасады.
|
9
|
Жәңгір хан
|
1628-52 жж.
|
Есімнің баласы. Жоңғарға қарсы соғыстағы ерліктері үшін Салқам Жәңгір аталды.
|
10
|
Тәуке хан
|
1680-1715 жж.
|
Билер негізгі рөл атқарды. Билер Кеңесі өткен жерлер: Битөбе (Түркістан), Мартөбе (Сайрам), Күлтөбе (Ангрен). Басты мақсаты:хандықтағы саяси жағдайды реттеу. Заңы – «Жеті Жарғы»
|
ІІ. Қазақ хандығы кезеңіндегі соғыстар, жорықтар.
Сырдария қалалары үшін соғыс /өзбек-қазақ /
1470-1598 жж.
Керей, Жәнібек бастады – Тәуекел аяқтады
Жыл
ғасыр
|
Шайқас, жорық
|
Кімдер арасында
|
Нәтижесі
|
1470 ж.
|
Керейдің Түркістанға, Жәнібектің Созаққа жорығы
|
Қазақ-өзбек
|
Шайбани Сауран түбінде жеңіліп Бұхараға қашты. Созақ пен Сауран Қазақ хандығы құрамына өтті.
|
1472 ж
|
Шайбанидің Аркөк,
Сығанақ қалаларын басып алуы
|
Қазақ-өзбек
|
Қазақтар Сығанақты қайтарды.
Шайбани Маңғыстауға қашты
|
ХV ғ.70жж.
|
|
|
Қазақтар Сырдария мен Қаратау өңірін басып алды.
|
ХVғ.
80 жж.
|
Шайбани, Созақ, Сығанақ, Сауранды басып алды
|
Қазақ-өзбек
|
Шайбани Созақ, Сауран түбінде жеңіліп, бітімге келді. Нәтижесі: Сығанақ, Сауран, Созақ қазаққа өтті.
|
Шайбаниге көмектескендер – Ноғай, Моғолстан мемлекеттері
Қазақтарға көмектескен – Темір ұрпақтары.
Керей, Жәнібек, Бұрындық, Қасымның Шайбаниге қарсы соғыстары 30 жылдан астам уақытқа созылды: 1470-1500 жж.
Керей, Жәнібек, Бұрындық, Сығанақ, Сауран, Созақты қосып алса, Қасым Сайрамды қосты. Бірақта Ташкент түбінде Сүйініш қожадан жеңілді.
Хақназар -өзбек, Тәуекел -өзбек.
Жыл, ғасыр
|
Шайқас, жорық
|
Кімдер арасында
|
Нәтижесі
|
1579 ж.
|
|
Өзбек ханы Абдаллах пен Ташкент билеушісі Баба сұлтан арасындағы талас
|
Хақназар екеуін де қолдады. ІІ Абдаллах пен Хақназар арасындағы «ант беріскен шарт». Абдаллах оған Түркістандағы бірнеше қаланы берді. Баба сұлтан Түркістан мен Сауранды берді.
|
1582 ж.
|
Түркістан түбіндегі шайқас
|
Тәуекел –Баба сұлтан.
Тәуекел жеңді.
|
Баба сұлтан өлді. Абдаллах Тәуекелге Африкент уәлаятын берді
|
1583 ж.
|
Тәуекел Түркістан, Отырар, Сайрам, Сауранды басып алды, Ташкентке қауіп төндірді.
|
Тәуекел - Абдаллах
|
Тәуекел «ант беріскен шартты» бұзды.
|
1597-98жж.
|
Ташкент маңындағы шайқас
|
Тәуекел – Абдаллах
Тәуекел жеңді.
|
|
1598 ж. жаз
|
Тәуекелдің Мауараннахрға жорығы
|
Тәуекел - Абдаллах
|
Тәуекел Ақши, Искандер, Мунши, Самарқан қалаларын басып алды.
|
1598 ж. жаз
|
Тәуекел 70-80 мың әскермен Бұхараны қоршады (20 күн) Есім 20 мың әскермен Самарқанда қалды
|
Тәуекел - Абдаллах
|
Тәуекел Бұхараны ала алмады. Жараланып, қайтыс болды. Өзбек пен қазақ арасындағы соғысты тоқтату туралы шартқа қол қойылды (1598 ж. Есім).
|
Сырдария қалалары үшін соғыстың түпкілікті қорытындылары:
Сыр бойындағы қалалар және Ташкент қазақ хандығының құрамына өтті.(1598ж)
Шайбани әулетінің орнына Аштархани әулеті келді.
2) Қазақ – Моғолстан соғыстары, жорықтары. ХVІ ғ.
Жыл, ғасыр
|
Шайқас, жорық
|
Кімдер арасында
|
Нәтижесі
|
1514 ж.
|
Шу бойындағы кездесу
|
Қазақ ханы Қасым – Моғолстан ханы Саид.
|
Қасым Саидқа Шайбанилерге қарсы соғыста көмек беруден бас тартты. Саид Шығыс Түркістанға көшіп кетті. Қасымның Жетісудағы билігі нығайды.
|
ХVІ ғ.
50-60 жж.
|
Абд ар Рашидтің Жетісу, Ыстықкөл
аумағындағы жерлерді басып алу мақсатымен бастаған соғысы
|
Моғолстан ханы
Абд ар Рашид – қазақ ханы Хақназар
|
Қазақтарға қырғыздар көмектесті. Қазақ-моғол соғысы қазақтар үшін сәтсіз аяқталды.
|
Қазақ – Бұхар соғыстары (ХVІІ ғ.)
Жыл, ғасыр
|
Шайқас, жорық
|
Кімдер арасында
|
Нәтижесі
|
1603 ж.
|
Айғыржар шайқасы (Самарқан маңы)
|
Қазақтарды Есім басқарды.
|
Алғашқы қазақ-бұхар шайқасы. Бұхарлықтар жеңіліп, Самарқанға тығылды
|
1611 ж.
|
Ташкент шайқасы
|
Имамқұли – Есім арасында
|
Қазақтар жеңіп Бұхарамен келісімге келді.
|
Достарыңызбен бөлісу: |
