Қыдыршаев indd
жүктеу/скачать 4,53 Kb. Pdf көрінісі
|
Қыдыршаев
| Мақал-мәтелдер
– халық тіл байлығының алтын қазынасы. Мақал-мәтелдер – іс-әрекеттің ережесі де. Мақал-мәтелдер аз сөзді, терең мағыналы әрі ұтымды болатындықтан, шешен адам сөйлеген сөзінде пайдалана білуі тиіс. «Сөздің көркі – мақал, жүздің көркі – сақал» дегендей, мақал-мәтел шешен сөзіне әр береді. Тек тиістісін теріп алып, орынды қолдану абзал. орынды қолданған мақал-мәтелдер ауызекі сөздің де, әдеби тілдің де шешендік, көркемдік элементтерінің бірі болатындықтан, халықтың тіл байлығын қадір тұтып, тіл өнерін үйренем деушілер оларды көп біліп, қолдануға тырысуы керек. 2) Фразеологиялық тіркес – кісінің ойын мәнерлі түрде айту үшін жұмсалатын сөздер тобы. Идиомалардың білдіретін мағыналарына олардың құрамындағы сөздердің мағыналары қатынаспайды, мүлде басқа мағынада, сол тұрақты қалпында ойды әсерлі, көрікті етіп айту үшін жұмсалады /қара қылды қақ жару; қой үстіне бозторғай жұмыртқалау; жүрегі шайылу; қас пен көздің арасында; қой аузынан шөп алмау; тіс қаққан; сіркесі су көтермеу; аузымен орақ ору т.б./. Фразалық тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің (не бірінің) әдепкі мағынасы айтылған ойға қатысты болады /тіл алмау; көз қырын салу; жаны ашу; түймедейді түйедей ету; басына әңгір таяқ ойнату; үрейін ұшыру; тасы өрге домалау; жар құлағы жастыққа ти - меу; тырнақ астынан кір іздеу/, /аузынан тастамау; қайратқа міну; күш жұмсау; қолғабыс ету; шамасы келмеу; қолынан келмеу; көзі түсу; басы қату; ойын бөлу; есіне салу; көңіліне келу т.б./. демек, фразеологиялық тіркестерді қолдана білу – тіл білудің бір белгісі. Халық тілін жақсы білетін кісі тілдің осы байлығын да молынан, дұрыс қолдану арқылы ой өрнегін түрлендіріп, ұтымды, түсінікті, ықшамды етіп салады. Сондықтан әрбір мәдениетті, сау - атты жас маман, тілге шешен болғысы келген оқушы, студент халық тіліндегі тұрақты тіркестерді көңілге тоқи жүріп пайдалануы тиіс. Идиома, фразалық тіркестердің бір тілде қалыптасқан құрамын жөн-жорығы жоқ өзгертіп айтып, жаза беруге болмайды. Мәселен, «табан астында» дегенді «табан аузында» тәрізді. Шешен адам үшін сондай елеусіз сәл-пәлдің үлкен мәні бар. Мүмкін болғанша тұрақты тіркестердің тобын бұлжытпай сақтауға тырысқан тәуір. дәлдікке бой ұрған шешен үшін « екі көзімді төрт қылды» (сағындырды) дегеннің сөзін өзгертіп, орнын ауыстырып айту жөнсіз. Бір тілде бар идиомалық тіркестерді екінші тілге сөзбе-сөз аударуға болмайды. Өйткені олардың білдіретін мағыналары құрамындағы сөздердің мағыналарынан құралмайды, мүлде басқа ауыспалы мағынаны білдіреді /«вот где собака зарыта» дегенді «Иттің көмілген жері міне, осы» деген жөнсіз, «Мәселенің түйіні міне, осында жатыр» деп аудару орынды/. Бұл ретте аударма арқылы қазақ тіліне енген сәтті нұсқалар да жоқ емес. Мәселен, «Ештен кеш жақсы», «Балық та емес, ет те емес», «Қасқыр да тоқ, қой да аман», «Талабы зор-ақ, тағдыры – дозақ» («охота смертная, да участь горькая»), «Ауыр жүкке жегілме, жегіле қалсаң, егілме» («взялся за гуж – не говори, что не дюж») т.б. Ал тұрақты тіркестерді өзгертіп айтуда ешқандай мағына бол - маса, оларды стильдік қате деп есептейміз. Мысалы: әбігерге түсу - әбігер болу (дұрысы). Беделін төмендету – беделін түсіру. дәм ішіп кетсін – дәм татып кетсін. Назарына ілігу – көзіне түсу – назарын аудару. 3) Қанатты сөздерді айтылатын ойлармен орайластырып дұрыс қолдана білсек, сөзіміз мірдің оғындай өткір, көңілге бірден ұялай қалатын дәл, әрі ықшамды болып келеді. Қанатты сөздер бұрынды- соңды шешендер мен көрнекті ақын-жазушылардың аузынан, 68 69 қаламынан шығып халыққа тарайды да, олар халықтық қасиетке ие болады. Мысалы, «Сиыр су ішсе, бұзау мұз жалайды»; «Аз болсын, аз болса да, саз болсын»; «Қиналған Жамбыл жері осы» (Жамбыл); «Жақынды араз, татуды жат қылатын - өсек» (Мұхтар); «Сыншының бәрі бірдей мінші ме?» (Ғабиден); «Адамның ішкі сезімінің айнасы – көз» (Сәбит) т.б. Қанатты сөз - ұшқыр ойдың қанаты. оны көп біліп, сөзде, жазу - да жұмсай білу – үлкен өнер. Қанатты сөздердің ойды дәл басып ай - тумен қатар, көрікті етіп тұратынын да аңғару қиын емес /«Игіліктің ерте-кеші жоқ» (Ғабиден)/. Шешен сөйлеу мәдениетінің аса қажетті қағидаларының бірі жүктеу/скачать 4,53 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|