Іі. Негізгі бөлім Жасушаның тіршілік циклі, құрылысы
жүктеу/скачать 3,57 Mb.
|
лекции по основам биохимии и синтезу БАВ
- Бұл бет үшін навигация:
- СЫРТҚА ШЫҒАРУ ПРОЦЕСТЕРІ Сыртқа шығару ағзаларының негізгі функциялары
Фосфор қышқылы нуклеозидтің рибозалық компонентінің бос гидроксилдерінің біреуін эфирлендіріп, тиісті нуклеотид береді. Фосфор қышқылы қалдығының орнына байланыеты тиісті нуклеозидтердің 2-, 3'- және 5'- монофосфаттарын айырады. 3'- және 5'-рибунуклеотидтерді табиғи РНК мономерлері есебінде қарастыруға болады.РHK нуклеотидаралык байланыетар толығымен ДНК нуклеотидаралық байланыстармен сәйкес және сондай дәрежеде қалтқысыз бір типті. Барлық жағдайларда негізгі валенттіліктер тізбегінде нуклеотидтер арасындағы байланыс - екі көрші нуклеотидтік қалдықтардың рибозалық компоненттерінің үшінші және бесінші гидроксилі арасьіндағы фосфаттық көпіршік арқылы өтеді. ДНК тізбегі сияқты РНК тізбегі тарамдалған.Организмдердің әр қилы түрлерінің РНК биологиялық жағынан да, химиялық жағынан да бірдей емес; организмдердің әрбір түрі өзіндік ерекше РНК сипатталуға тиісті. Әр түрлі организмдердің клеткаларыңан алынған РНК әр типті нуклеотидтердің арақатынасының әр түрлі болуы мүмкін.Кез келген тірі клеткада химиялық және биологиялық ерекшеліктері әр баска РНК түрлі макромолекулаларының күрделі жиынтығы болуы ықтимал. Әр клетканың ішінде РНК бірнеше функционалдық түрлі типтері' — рибосомалық РНК, ерігішБүйрек биосинтезі СЫРТҚА ШЫҒАРУ ПРОЦЕСТЕРІ Сыртқа шығару ағзаларының негізгі функциялары Зат алмасу процесі пайда болған қалдық заттарды сыртқа шығарумен аяқталады. Күрделі диссимиляция (ыдырау) процестері қорытындысында денеде зат алмасуының ең соңғы өнімдері — «қалдық зат» (шлак) пайда болады. Шлак организмде пайдаланылмайды, ал қор болып жиалып қалса оны уландырады, әсіресе белок алмасуы барысында түзілетін мочевина, несеп кышқылы, креатинин, аммоний түздары сияқты заттар өте улы келеді. Олар сондай-ақ кемірсу мен май алмасуының соңғы ыдырау өнімі — көмірқышқылы мен су. Барлық зат алмасу процесінің нәтижесінде бөлінген қалдық заттар организмнен шығару мүшелері арқылы сыртқа шығады (экскреция). Адам мен жануарлардың сыртқа шығару мүшслері: бүйрек, тер бездері, өкпе, ас қорыту түтігі. Белок алмасуы кезінде пайда болатын қалдық заттар, су, тұздар және сырттан келіп түскен әртүрлі организмге жат заттар (түрлі дәрідер, бояулар т. б.) негізінен бүйрек, аздап тер бездері арқылы, ал су мен көмір қышқылды газ, эфир, хлороформ, алкоғоль сияқты. кейбір үшқыш заттар өкпе арқылы сыртқа шығады. Ac қорыту түтіғінің кілегей қабығы арқылы, ет пигмент терінің өзгерісінен пайда болған заттар, кейбір ауыр металдардың (қорғасын, кадмий т. б.) тұздары ал.асталады. Мұнымен бірге тоқ ішек және сілекей бездері арқылы кальций тұздары шығарылады. Сонымен бәрімізге белгілі негізгі экскрециялық мүеш— бүйрек, одан баска экстрарснальдық (бүйректен тыс) ағзалар: тер бездері, өкпе мен ішектер арқылы зат алмасу кезінде пайда болған . ыдырау өнімдері сыртқа шығарылады. Сыртқа шығару тірілікке өте кажет физиологиялық процесс. Онсыз тіршілік жоқ. Мәселен, екі бүйрегін бірдей алып растаса, ит уланып бір тәулік ішінде өледі. Сыртқа шығару процесі бұзылса, көптеген физиологиялық процестер бүзылады. Солардың бірі — урёмия, белок алмасуынын. соңғы ыдырау өнімдсрі (мочевина,. несеп қышқылы) жиналып қанға өтеді де организмді уландырады. Ондай жағдай адамда да байқалады бүйрек қызметі. бұзылуынан анурия (несеп шықпай қою) болып, адам 4—5 тоулікте өледі. Бұны- әдетте емдемесе (жасанды бүйрек аспабына қосу, иәрменді емдеу жолдарын пайдаланбаса) адам денесінде «мочевиналық кырау» иайда болады, яғни теріге мочевина кристалдары шығады: бүйрек қызметін тер бездері атқарады да, организмнен мочевина теріге шамадан тыс көп шығарылады. Сонымен, экскреторлық мүшелердің негізгі қызметі—денедегі зат алмасуды соңғы өнімдерін, өзге текті басқа заттарды, мәселен, дәрі-дәрмектерді сыртқа шығарып отыру. Сыртқа шығару ағзалары мүнымен қатар бірнеше косалқы . қызмет, атқарадьі:. Гомеостаздын, яғни ішкі орта тұрактылығынан —:қан құрамы мен қасиеттері лимфаның интерстициялық сұйык, пеңлиқвор қүрамының тұрақтылығын сақтайды. Сыртқа шығару ағзаларының. қан құрамыңдағы және денедегі басқа сүйықтықтар құрамындағы иондар концентрациясының тұрақтылығын (изоиония) және қан мен басқа биологиялық сүйықтардың, осмрстық қысымының. тұрақтылығын (изоосмия); денедегі қышқылдар .мен негіздер тепе-тедігінің тұрақтылығын (изогидрия) қамтамасыз етеді. Экскрециялық ағзалар денедегі басы артық қышқылдар мен сілтілерді сыртқа шығарып отырады. Мұнымен қатар клетка ішіндегі және сыртындағы сүйықтықтармен әрдәйім алмасып түратын қаның тамырдағы көлемдік тұрақтылығын (изоволемия) сақтайды. Денеде беглілі: бір.-.жағдайда қалыптасатын су мен тұздар тепе-теңдігін (балансын). қамтамасыз өтіп олардың артығын организмнен шығарады. Тер бездері дене температурасы тұрақтылығын сақтауға қатысады. Соңғы жылдары сыртқа шығару ағзаларының бұлардан баска тағы да бірнеше қызмет аткаратыны аныкталып отыр. Бүйрек кан тамырларының тонусы мен түтік кеңдігін реттейді. соның нәтижесінде қанның, қысымын салыстырмалы бірқалыпта сақтайды. Мәселен, бүйрек қызметінің бұзылуы салдарынан кейбір адамдарда ұзақ уақыт : қан қысымы шектен тыс кетеріледі. Соның салдарынан бүйрек гипертониясы пайда болады. Бүйректің қанмен қамтамасыз етілу деңгейі төмендесе, бүйрек тканінің юкстагломерулалық комплексі қан тамырын- тарылтатын арнайы гормондық :зат ренин қанға шығарылады. Реңиннің майды ыдырататын ферменттерге тән қасиетінің бар екендігі дәлелденді. Сондықтан да ол кан плазмасында аглобулиннен (ангиотензиноген) физиологиялық дәрітсіз пептидті бөліп және оны аыгиотензин І-ге айналдырады. Кейін одан әртүрі өзгерістер аркылы тамырды тарылтатым өте белсенді зат апгиотензин пайда болады. Бұл зат кан тамырларын тарылтып, тұрақты артериялық гипертонияға әкліп соғады. Мұиымен қатар ангиотензин II бүйрекүсті безінің қыртыс қабатынан альдостероннық шығуьш күшейтеді, ал ол шөлдеу сезімін пайда етіп бүйрек түтікшелерінде натрийдың кері сіңуін тездетеді. Сондай-ақ қаң тамырын кеңейтетін медуллин, простағландиндер, жүрек қызметін баяулататын брадикиішн сияқты заттар да бүйректе. түзіледі: Бүйрек эритроцит түзілуі (эрйтропоэз) процесіне, де қатысады,.яғни эритроциттердіц иісіи жетіліп, қан арнасына қосылуына осер етеді, кан түзілуін күшейтетңііг арнайы полипептидтер (гемо-позтин, эритропоэтин, лейкопоэтин) бүйректе түзілетіні дәлелдс-ніп отыр. Бүйрек аса манызды биологиялық ироцесс — Кан ұюына қатысады. Бүйректе қанныц ұюыпа кедергі жасап қан тамырында ромба (ұйыған қан) пайда болуына қарсы тұратын фибрин еріткіш (фибринолиздік) арнайы зат урокиназа ферменті түзіледі. Урокиназа бүйректегі қан айналысын жақсартады., Бүйрек тамырлары арқылы бір тәулікте 1400—1800 л қан өтетінін еске алсак, оның қандай маңызы бар екені айтпаса да түсінікті,.Урокиназаның әлсіз-күштілігін білу арқыльі бүйрек ауруларын дәл апықтауға боладыг. сондықтан да бүл әдіс клиникада кеңінен пайдаланылады. Бауырда түзілген дәрітсіз алғаиіқы гормон — витамин Дз. бүйректе физиологиялық белсенді гормонға айналып, ішекте кальцийдің сіңуін күшейтеді. Сүйек тканінен алынған витамйн Д гормоны да бүйрек түтікшелерінен кальций ионынық кері сі-иуін тездетеді. Бүйректің белок көмірсу және липидтер алмасуына 'қатысады. Бүйреқ түтікшелерініц клеткасында TeMeHrf молекулалы псптидтер амин іқышкылдаршнан ажыратылады : (Дезаминделу) жүреді, .кейіи оламин қышкылдарын организм өз кажетіңс жаратады. Мұнымен қатар глюкопсогеіісз пррцесі де жүреді, басқаша. айтканда табиғаты басқа оргапикалық заттардап глюкоза сиитезделеді. Бүйректес клетка мембранасының кұрамына кіретін компонент —фосфатидилинозит сиитездследі, бұдан басқа да липидтер алмасуымен байланысты өтс күрделі айналулар жүреді. Бүйрек Бүйректің негізғі қызметі — неcеп тұзу. Несеп түзілуі, оны сыртда шығару- процесі диурез (несеп шығару) деп аталады. Қалыпты ағдайда тәуліктік диурез мөлшері сырткы қоршаған ортаиың температурасына,. желінген тамақтыц құрамына, мөлшеріне және ішкен судың мөлшеріне байланысты. Әдетте, ересек адамда тәулігіне. 1000—1800 мл. (орта есеппен 1500 мл) кесеп түзіледі. Аурура шалдыққан кезде кейде тіпті сау адам.да да диурез өзгеріп отырады. Физиолоғиялық жағдайда оның үш түрін байқауға болады: олигурия — тәуліктік диурездіқ азаюы; полщ-рия — тәуліктік диурездің көбеюі, анурия — несеп түзілуініц тоқтауы. Ауруға шалдыккан кездерде туатын өзгерістер — энурез («шыжын» немесе түнде несебін үстай алмау), никтурия (түнде несептің шектен тыс көп болып түзілуі) .Бүйректегі күрделі зәр жасалуды терең түсіну үшін несеп пен кан плазмасынын. құрамдарындағы әртүрлі заттардың өзара қатынасьщ салыстырықарау керек, үйткені, бүйрек арқылы зат алмасу процесініц соңғы калдықтарышығарылады. .Несеп' қаннан түзіледі, оныц құрамы және касиеті биохимия, пәнінде толық қарастырылады. Біз тек қана, оның кейбіреулеріне ғана тоқтап етеміз. Ол — типертониялық (қаныққан) сұйық зат, Оның қату температурасы 1,5—2,2° (қан 0,56—0,58° қатады), тығыздығы 1,012—1,025, түсі сарғылт. Түьі несеп қүрамындағы уробилин және урохром бояуларына байланысты. Несеп күрамында 2—4% құрғақ зат бар. Несептің негізгі оргапикальіқ құрамы мочевинадан тұратьцшн кестсдсп байқауға болады. Ересек адам нссебініц құрамымен орта есеппен алғанда тәу-лігіне 30 г дейін мочевина (12 г-нан 36 г-га дейін) шығарылады. Несебінен шығарылатын азоттын жалпы еаны тәулікте 10 Гчнан 18 г дейін өзгеріи отырады. Онынмөлшері белокқа бай тамақ ішкенде, ауырғанда, әсіресе белок көп ыдырайтын ауруларда жоғарылайды (мысалы, гипертиреоз, дене температурасы өзгергеиде т. б.). Қалыпты жағдайда несеппен глюкоза, белок шығарылмайды. Бүйрек жұп мүше, салмағы 120—200 г. Бүйреқтіқ негізгі морфофункциялық құрылымы — нефрон, ол мальпиги шумақтары мен бүйрек түтікшелерінен түрады. Әрбір бүйректе 1 млн:ға жуық нефрон бар. Олар қан, лимфа тамырларымен жиі торланғап және араларында интерстициальдык, сұйықтық болады. Әр-бір нефронда бір-біріне тәуелді аса күрделі процестер жүріп жатады. Соның нәтижесінде бүйректе несеп түзіледі. 50-сурет. Нефронның қүрылысы мен қан тамырлары. 1—капсула; ;2—Маль-пиги пгумағы; 3 — өкелуші артерия- 4 — экелуші артерия; 5 — иірімделген прок-симальдық түтік; 6 — вена; 7 — Гевле шмегі; 8— жинағыщ түтікше. Бүйрекке. ағып кслстііі қаиның . 85%-ке жуығы, бүйректіц «.ыртыс қабатындағы қаіі тамырларында Қанды алып.келуші артериола тамырыңыц қабырғасында, оныд шумаққа кіретін жеріиде микроэпителиялык, клеткадаи пайда болған қалың тыгыз түйін (macula densa) бар. Оиы юкстагломеруларлык. (шумак қасц) аппарат дсп атайды. Егер де бүйректің қанмен қамтамасыз етілуі нащарласа, бұл аппарат ренин бөледі. Репин артерия кан тамырыныц қысымын реттсп, . кандағы элсктролиттердін, мөлиіерін: қалыпты жағдайға келтіреді Несеп жасалу "процесін терең орі жанжақты қарастыру ушін, оның басқа да құрылысын., ерекшеліктерін білуіміз керек. Бүйректің қан окелуші тамыры (vas afferens) бүйрек артериясьінан (a. renalis) басталады. Бүйрек артериясы іш қолқасыпын. бір бұтағы, осыған байланысты Мальпиги шумағы капиллярларында. қан кысымы басқа мүшелср капиллярындағы қысымыиа қарағанда (с. б.. б. 25—30 мм) анағұрлым жоғары (с. б. б. 70— 80 мм). Бүйректің; қан әкелуші тамырына қарағанда қан әкетуші тамырының диаметрі (vas cfferens) екі есе тар. Нефрон түтікшелеріиіц үзындығы 35—50 см, ал бүйректегі жалпы барлық түтікшелердің ұзындығы 70—100 км. Әр капилляр иіумағы қабырғасысының жалпы ауданы 1,5—2 м2, яғни адам дснесінін. ауданыменбірдей. Бүйрек қанындағы (геморснальдьіқ) тосқауыл негізіненжіңішке базальдық мембранасынан тұрады. Нефрон түтікиіелерінің құрылымдық ерекшелігі, оиың жоғарғы бөлімі цилиндр тәрізді эпителийден тұрады, олардың ішкі.бетінде микробурлср, яғни кері сіңіру қабілет; күшті протоплазмалық өсінділер бар. Кейін эпителийлердіц пішіні өзгеріп куб торізді болады. Микробүрлебүйрек аппараты түтікшслерінің ішкі ауданыныц жалпы келемін бірнеше рет үлғаитады . Ферменттіқ жүйелер түтікше эпителиініқ әр бөлімінде әркелкі.орналасқан: гексокиназа Na+, Қ+ — АТФаза жоғарғы иірім түтікшелерде кебірек. болады, сукцинатдегидраза (Na+, К"'" иондарын тасушы) негізінен Генле ілмешегінің жоғарғы бөлімі эпителиінде көбірек, ал теменгі бөлімінде өте аз шоғырланған. Гиалуронидвза ферменті кебіне көп мөлшерде жинайтын түтіктіц эпителиінде орналасқан. Бұл айтылған ерекшеліктер несеп түзілуінефронының қай бөлімінде болса да өте күрделі роцесс екенін қерсетеді. . жүктеу/скачать 3,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|