Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342

Сөйлемнің бұл структуралық-мағыналық түрін тіл ғылымы риторикалық сұрақтар деген атпен бөліп алып қарап жүр.

Дауыс ырғағының қатысуы жағынан жай сұраулы сөйлемдерге ұқсас болғанмен, риторикалық сұрақтар ерекше жігермен, екпінмен айтылады. Интонациядағы бұл ерекшелікті беретін — дыбыс күшінің (амплитуданың) әсерлі болуы. Сөйлемдегі екпін түсетін сөз ерекше қарқынмен айтылады. Бұл жағынан риторикалық сұрақтың айтылуы лепті сөйлемдерге жақын ^п.

Риторикалық сұрақтардың болымды, болымсыз түрінің жұмса-луында орныққан заңдылык, бар.

Риторикалық сұрақтың мойнындағы коммуникативтік міндетті ілгеріде атадық. Сөйлемнің болымды, болымсыз түрінің жұмсалуы осы коммуникативтік міндетке байланысты. Сөйлеуші риторикалық сұрақты өзінің ойына қарсы формада құрайды:

Ол маған жолықты ма! (сөйлеуші кісінің жолықпағандығын ай-тып отыр). Ол маған сонда жолықпады ма! (сөйлеуші кісінің жолыққандығын айтып отыр).

Тыңдаушы жаққа болған оқиғаны, істі мойындату, құптату үшін ой эмоционалды, полемикалы түрде айтылуға тиіс. Риторикалық сұ-рақтың болымды, болымсыз түрінің жұмсалуы осы мақсатқа байла-нысты қалыптасқан.

Мысалдардан риторикалық сұрақты білдіретін сөйлемдердің қан-дай форма алатынын анық көруге болады. Риторикалық сөйлемдер, негізінен, альтернатив сұрақ формасына сүйеніп құралады.

Тілімізде ашық сұрақ формасы риторикалық сұрақ ретінде жұм-салатыны бар. Олар мына құрамда келеді: бастауышы тәуелденген -ған формалы есімшеден болыл, баяндауыш орнына қайда, қайсы сөздері жұмсалады.

Сенің абдыраңның ішінен табылғаны қайда! Таныс болса, сол! Қылышын сүйретіп қыс келеді. Оны ойлағаның қайсы! (Мұхамед-жанов).

¹¹ Н. У. Туркбенбаев. Интонация вопросительного предложения в казахском языке, автореферат канд. дисс, 1961, 1О-бет.

121
Есімше сөзден жасалған анықтауышты қатыстырған ситуацияда тұрып кейде кім бар деген тіркес те риторикалық сұрақ мағына-сында келеді.

Риторикалық сұрақтың міндеті тыңдаушыдан мойындаған, құп-таған жауап алу екенін біз ілгеріде айттық. Бұл риторикалық сұрақ-ты сұраулы сөйлем тобына жақындатады. Бірақ риторикалық сұрақ- тың тұжырымды пікірді мазмұн етуі оның формаларына сұраулы сөйлемдерден бөлек өмір, даму бермей қоймайды. Риторикалық сұрақ, білдіретін сөйлемдердің аясында формалары өз ара жүйеге түсу, ыңғайласу процестерінің бар екені байқалады. Бұған дәлел — дым емес пе формалы баяндауыш. Бұл тек риторикалық сөйлем аясында ұшырайтын форма. Бұл -ған жоқ емеспін бе, есім сөз + емес пе (жас емес пе) сияқты формалардың ықпалымен тілде болып жатқан теңестіру процесін байқатады. Осы сияқты процестердің ықпалымен риторикалық сұрақ формалары оқшауланып, бөлек категория ретінде қалыптасуда.

Мұндай жағдайда ойдың бұйрық мәнде айтылмай, сұрақ мәнде, сұраулы сөйлем формасында айтылуы ерекше коммуникативтік мақ-сатқа байланысты. Ол мақсат — тілекті ізетпен, сыпайы білдіру. Осы мақсат үшін сұраулы сөйлемнің формасы пайдаланылып отыр.

Түрткі сұрақты білдіретін сөйлемдер мағынасына сай мынандай екі грамматикалық формада көрінеді.

1. Түрткі сұрақты білдіретін сөйлемнің баяндауышы ауыспалы келер шақ етістік сөз + ма, ме-ден құралады.

Альтернативтің болымсыз мәндісін қатыстыру да (жеткізіп тас-тайсың ба — жеткізіп тастамайсың ба) сөзге сыпайылық өң берудің бір амалы ретінде жұмсалады.

Болымсыз формадағы етістік бұл ситуацияда істі болдыру, соған түрткі салу үшін жұмсалып тұрғандықтан, ол болымды мағынада та-нылады. Болымсыздық мағынасы көмескіленіп кетеді.

Сұраулы сөйлемдердің түрткі сұрақ мағынасы, әсіресе, мына конструкциялардан айқын көрінеді:

2. Неге сөзінің қатысуымен құралған сұраулы сөйлемдер де түрткі сұрақты білдіру үшін жұмсалады. Бұл жағдайда сөйлемдердің баяндауышы тек ауыспалы келер шаң етістік сөзден жасалады.

— Папа-ау, дала әдемі-ақ, азырақ далаға шығып неге бой көтер-мейсіңдер (Майлин).
Б¥ЙРЫҚТЫ СӨЙЛЕМ
Бұйрықты сөйлемдер бұйыруды, өтінішті білдіреді. Бұйрықты-сөйлемдерге грамматикалық форма беретін баяндауыш мүше, интонация. і

Бұйрықты сөйлемдердің баяндауыштары бүйрық рай, қалау рай етістіктерден болады.

122
Үйден шықпаңдар! Отты байқап отырыңдар! Әзір Қозыбақ жұ-мысының арты басылсын! (Әуезов). Бұлармен жақынырақ танысайын (Сейфуллин). Әй, Бақтықұл, жөніңе көшсеңші! (Әуезов).

Бұйрықты сөйлемдер ерекше интонациямен айтылады. Дауыс ырғағы екпін түсетін сөзде аса көтеріңкі келеді. Бұл сұраулы сөйлемдерден көп көтеріңкі. Бұйрықты сөйлем мұның үстіне аса күшті қарқынмен айтылады. Дауыс қарқыны екпін түсетін сөзде қатты болады.

Тілде сөйлеушінің эмоциясын білдіретін амал көп. Сол амалдар-дың бірі — одағай сөздер, демеуліктер. Бірақ тілдің сөздік қорында басқа да эмоциялық өң беретін сөздер көп. Бұл ретте өте, орасан, қалай деген сияқты сөздерді атауға болады. Бұл сөздер тиісті ситуацияда сөйлеушінің эмоциясын білдіруге көмек болып жұмсалады. Бірақ эмоцияны білдіруде ең басты қызмет атқаратын амал — интонация. Эмоцияны танытатын интонация қатысып, сөйлемдердің қайсысына болса да (хабарлы сөйлемге де, сұраулы сөйлемге де, бұйрықты сөйлемге де) леп қосады,,

Осы сөйлемдер тиісті интонацияда айтылып, сөйлеушінің эмоция-сын қоса білдіріп отыр. Ол эмоциялық мағына, — таңдану, бір әрекетке бел байлау т. б. Сөйлемдер интонациядан ажыраса, бұл эмоциялық мағына да жоғалады.

Эмоцияны білдіретін интонацияның структурасы білдіретін ма-ғынаға қарай, экспрессивтік өң беруге жәрдемші лексикалық амал-дардың қатысуына қарай түрлі-түрлі болып қалыптасады. Оны мына мысалдардан көруге болады.

Мұқыш: Әй, Рақмет, Ақтанның қаладан шақыртқан отряды қа-шан келеді екен, білдің бе?

Рақмет: Қ а й д а ғ ы отряд?

Мұқыш: Білмегенің! (Майлин).

Әсіресе әнеубір сабы кішкентай, қалақтай ғана жалтырауығын айтсаңшы! (Тілегенов).

Бірінші, екінші мысал мысқылмен, сенімсіздікпен айтылған. Осыған орай сөйлемдегі предикат мүше сәл созылыңқы айтылады. Үшінші мысалда сөйлем таңдану, масаттануды білдіреді. Мағынасы-на қарай сөйлем тиісті интонациялық кейіп алып отыр.

Сөйлемге экспрессивтік мән беруші сөздер қатысқанда, сол сөз-дерге екпін түсіріле айтылады. Бұл интонацияға ерекше қалып қо-сады.

Бізді қайбір маңдайымыздан сипап отыр. Жүздерін ж ы р т а - ж ы р т а айтамын (Майлин).

Бірақ эмоцияны білдіру сөйлемге интонация арқылы жамау қал-пында көрініп қана қоймайды. Эмоцияны білдіру — коммуникатив-тік мақсаттың басты элементі. Сондықтан ол сөйлемнің белгілі структуралық түрлерін өзіне бейімдейді. Лепті сөйлемдер эмоцияны білдіру міндетіне екі жақтан бейімделген: а) құрамы жағынан; ә) баяндауыш мүшенің формасы жағынан.

123
Құрамы жағынан бейімделген лепті сөйлем
1. Атаулы сөйлем формасы — ойға эмоцияны қоса білдіруге жақсы бейімделген тіл амалдарының бірі. Эмоцияны білдіруге арналған атаулы сөйлемдер ылғи изафеттік тіркестен құралады, мыс.:

Жаздың ыстығы-ай! Я, сенгенім! Сенің жоқ жерде кісімситінің-ай!

Бұл типтес атаулы сөйлемдер синтаксистік құрамы жағынан бас- тауыш-баяндауыш болып мүшеленбегенімен ¹², логикалық мазмұнында субъект-предикат қатынасы анық танылады. Субъект мүшені ілік септіктегі сөз білдіргенде, предикаттық мазмұнды тәуелдеулі сөз білдіріп тұрады.

Эмоцияны білдіруге арналған атаулы сөйлемдердегі негізгі мү- ше — предикативтік мағынаны білдіруші мүше. Бұл мүше сын есім,| үстеу сөзден, -тын, -тін, -ған, -ген формалы есімше, тұйық рай етіс- тік сөзден жасалады.

Бұл лепті сөйлемде негізгі мүше атау септікте тұрады. Сондықтан оны басқа формадағы атаулы лепті сөйлемдерден ажыратып тану үшін номинативтік атаулы сөйлем деп атадық.

Бұл құрамдағы атаулы сөйлемдер эмоцияны білдіруге бейім фор -ма ретінде жұмсалады да, эмоцияның конкретті мағынасы сөйлемніқ лексикалыұ құрамынан, контекстен көрінеді.

Бұл атаулы сөйлемдердің қалыптасуына үлгі болған — тәуелдеулі сын есімді сөйлем: Қап, мына қыздың қорлығы-ай! Етістік сөзден құралған атаулы сөйлемдер осы үлгімен қалыптасады. Бұл үшін тіл есімше сөздердің субстантивтену қасиетін, тұйық рай етістіктің атау болу мүмкіншілігін тірек еткен. Есімше, тұйық рай етістіктер субстантивтеніп, тәуелденіп іс-әрекетті заттандырып субъектіге тән қасиет ретінде танытады. Бұл лепті атаулы сөйлемдердің құралу логикасы осы ретпен қалыптасқан.

Сын есім, үстеу сөздер негіз болған лепті сөйлемдердің шақтық мағынасы ситуацияға сүйеніп көрінеді. Олар субъектіге осы шақта коммуникация үстінде тән болған сапаны білдіреді.

Осы жай -у формалы етістіктің жұмсалуына да тән.

124
субъектіге тән тұрақты қасиетті, сапаны білдіреді.

Номинативтік атаулы сөйлемдер предикативтік қатынас негізінде құрылған күрделі баяндауыштардың ауызекі тілде ықшамдалуынан пайда болып отыр. Тілдегі алуың керек еді тәрізді предикативтік не-гізде құрылатын тіркестер атаулы сөйлемдерге теңелу процесіне түсіп ықшамдалады. –уың ғой формалы атаулы сөйлем бұл жағынан -тыны-ай, -ғаны, -уың-ай формаларының қалыптасу ізін қуған. Бұл сейлемде предикативтік ұғымды білдіретін мүшені құрауға қатысатын екінші бір элемент бар. Ол — ғой шылауы. Бұл элемент — саң ғой (алсаң ғой) типті конструкциядағы қызметіне сүйеніп қатынасып отыр. Жаңа құрылып отырған конструкцияның мағынасының жуықтағы еліктеу объектісін де тауып беріп отыр.

Ауызекі сөйлеу тілінде эмоцияны білдіруге бейімделген тағы бір тип атаулы сөйлем бар. Ол сөйлемдердің ерекшелігін мына мысал-дардан көруге болады.

Өзеннің ағысының қаттысын-ай! Саған күтпеген жерден жолық - қанымды-ай! Үйіне барсам, кірпідей жиырылатынын-ай!

Бұл атаулы сөйлемдер құрамы жағынан номинативтік атаулы сөйлемдерге үқсас. Бұлар да изафеттік тіркес негізінде құралған. Өзгешелігі — предикатив мағынаны білдіретін мүше атау септікте емес, табыс септікте тұрады. Сол форма ерекшелігіне қарай бұл тип атаулы сөйлемдерді объектілік атаулы сөйлем деп атаймыз.

Мысалдардан көріп тұрсыздар. Бұл атаулы сөйлемдерде де негізгі мүшеге -ай шылауы қатысады. Бірақ шылаудың объектілік атаулы сөйлемдердің түр-түріне қатысу міндеті бірдей емес. Келер шақ есімше сөздер (-атынын-ай), I, II жақ өткен шақ есімше (-қанымды-ай) шылауды міндетті түрде қатыстырады. Шылау қатыспайынша, сөйлем формасын тиянақтай алмайды. Сын есім, тұйық рай етістік сөздерге шылау факультативті элемент ретінде қатынасады.

Объектілік атаулы сөйлемдер де ренішті, менсінбеу сияқты эмо-цияны білдіру үшін жұмсалады.

Сонымен бірге объектілік атаулы сөйлемнің номинативтік атаулы сөйлемнен ерекшелейтін қызметі бар. Ол — аса қатты жиіркеніш, менсінбеу, өкініш сияңты эмоцияны білдіру. Осы эмоциялық мазмұи объектілік атаулы сөйлемдердің жұмсалуына әсер етеді. Диалог үс-тінде атаулы сөйлем жақтық мағынаға сай өзгермей, барлық жағ-дайда тек Ш-жақта жұмсала беретіні жиі ұшырайды. Тіпа, адыра қал! Адам болып сөйлеуін!

Бұл жағынан объектілік атаулы сөйлем кейде репликаға жақын келетіні болады.

Объектілік атаулы сөйлемдер де... есім сөзден құралған атаулы сөйлемге теңесу процесінің әрекетінен пайда болған. Тілімізде эмо-цияны білдіруге бейімделген мына типтегі сөйлем бар: Күлгір дұш-панның сөзін қарашы! Бұл сөйлемдерде қарашы бастапқы конкретті мағынасын солғындатып, негізінен эмоцияны білдірудің амалы бо-лып қалған. Кейін тілде атаулы сөйлемге теңелу процесі пайда бол-ғанда, қарашы түсіп қалып, сөйлем атаулы форма алды. Бірақ тілі-мізде қарашы қатысып, тұрлаулы мүшелер негізінде құралған сөй-лемдер әлі де қатар жұмсалып жүр. Осы генезис объектілік атаулы

125
сөйлемнің тілден номинативтік сөйлемдермен қатар орын алуына

себеп болды.

1. Лепті сөйлем құрамында ең көп жұмсалатын -ғаны. бар ма формалы баяндауыш. Бұл баяндауыш өткен шақ есімше бар сөзімен предикативтік қатынаста тұрып, үстіне ма шылауын қосып жасалған

2. -месі бар ма формалы баяндауыш мүше де лепті сөйлем құрауға қатысады.

Бұл формада предикативтік қатынастағы тіркес -масы, бар, -месі, бар -ға шылау ма қосылып құралған. Предикативтік қатынастағы тіркестің бірінші компонентінің морфологиялық құрамы мынандай; -ма (етістіктен есім жасайтын жұрнақ), -сы (тәуелдік жалғау). Өзі тәріздес предикативтік тіркестерден (-ғысы бар, -ғаным бар) өзгешелігі — бұл форма тек ма шылауын қосып жұмсалып, лепті сөйлем құрамында ғана ұшырайды.

3. Келер шақ есімше (болымды түрі) ма, ме шылауын қосып (-ар ма)лепті сөйлем құрайтын баяндауыш ретінде жұмсалады. Даусы мұнша з о р б о л а р ма! Аңқау басым әлгі машинесінің артын міне қоярмын ба! (Нұрманов).

-ар, -ер формалы есімше сөздер ренішті, таңдануды білдіретін лепті сөйлемдердің баяндауышын жасауға қатысқанда, өздерінің келер шақтық мағынасын жоғалтып, өткен шақта болған істі білдіреді. Оны ілгергі мысалдардан байқауға болады.

4. Келер шақ есімшенің болымсыз түрі па, пе шылауын (мас па) қосып лепті сөйлем құрайтын баяндауыш ретінде жұмсалады. Бұл формадағы баяндауыш қатысқан лепті сөйлем өкінішпен айтылған арманды білдіреді.

Бұл баяндауыш жақсыз лепті сөйлем құруға көп қатысады.

5. Бұйрық рай етістігінің болымсыз түрі ба, бе шылауларын қа- тыстырып (-масын ба, -майын ба) лепті сөйлемнің баяндаушы ретінде жұмсалады.

Жантаев қызуланып Есіркептерді өз қолынан атпақ болып, нага- нын суырып а л м а с ы н ба! Сол Тұрсын... үйіне айлап ақы алатынды шығармасын ба! Қасқырдан бөлтірік т у м а с ы н ба! (Майлин).

Соңғы мысал лепті сөйлемге тән баяндауыштың генезисін жақсы танытады. Алдыңғы мысалдар лепті сөйлем баяндауышының форма- сының бастапқы төркінінен қаншалықты қашықтап, алшақтағанын байқатады.

6. Шартты рай формасындағы етістік сөз ма, ме шылауын қосып лепті сөйлем құрайтын баяндауыш ретінде қызмет етеді.

Сенің түбіңе жетпесем бе! Сені бүгін жеткізіп тастамасам ба!

-сам ба формалы баяндауыш қатысқан лепті сөйлемді сөйлеуші өзінің мақсатын орындауға бел байлағанын эмоциямен білдіру үшін жұмсайды.

126
7. Келер шақ есімше сөз шылау ма, ме, көмекші етістік еді-мен бірігіп (-ар ма едім) ¹³ лепті сөйлем құрайтын баяндауыш ретінде жұмсалады. Осындай суықта бір ыстық б о л а р м а еді.

Сөйлемдерге тек екі мүше үстемеленіп айтылады. Ол — бастау-ыш пен толықтауыш.

Шылау ма, ме үстемелеу, екпін түсіру амалы ретінде -масам ба формасына қатысқанын біз ілгеріде көргенбіз ^І4. Шылаудың бұл қыз-меті, біздің ойымызша, айқындағыш сұрақ негізінде қалыптасты. Айқындағыш сұрақ формасының екпін түсіру үшін пайдаланылуы арқылы шылау жаңа қызметте жұмсалатын болды. ІПылаудың бұл қызметі дараланып, ерекшеленіп, ма, ме кейін реплика-сөйлем құрауға қатысатын болды. Шылау ма, ме-ге тән бұл қызметтің одан әрі дамуы оның Келдің бе, іске кіріс деген сияқты сөйлемге қатысуынан байқалады.

Байқап отырсыздар, лепті сөйлем құрайтын баяндауышта, көбіне, форма жағынан сұраулы сөйлем жасайтын синтаксистік формаларға ұқсас. Бұл ұқсастық лепті сөйлем баяндауыштарының генезисін байқатады. Бұлар бір форма емес. Синтаксистік қызмет, ситуация оларды грамматикалық омоним ретінде саралап қалыптастырды.

Лепті сөйлем құрау үшін қызмет ететін баяндауыштардың фор-масы, негізінен, риторикалық сұрақтардың эволюциясына сүйеніп, содан дамып қалыптасты. Баяндауыштардың -ғаны бар ма, -ар ма, -мас па, -масын ба деген формалары осылай шыққан. Бұл форма-лардың бөлек, сұраулы сөйлем формаларынан дербес екенін қосымша дәлелдейтін бір жай бар. Ол — лепті сөйлем баяндауыш-тарының өз бетімен аналогия беріп, сұраулы сөйлемде кездеспейтін форма құрайы. -масы бар ма — сұраулы сөйлемдерде кездеспейді. Бұл форма лепті сөйлемдердің өз аясында -ғаны бар ма-ға. аналогия ретінде шықты.

Бірқатар формалар шылау ма, ме екпін түсіруші амал ретінде қатысып қалыптасқанын біз ілгеріде айттық.
Реплика ретіндегі лепті сөйлем
Бірқатар лепті сөйлемдер конкретті хабар айтпай, сөйлеушінің реакциясын білдіру үшін қызмет етеді. Сөйлеушінің реакциясын ту-дыратын екінші жақтың сөзі, әрекеті.

Мысалы: 1. — Сен оған бүгін жолығасың ба?

— Жолықпай н е м е н е!

2. — Сен топты жұрттың үстіне осы түріңмен барасың ба?

— Бармағанда ше!

Бұл тәрізді сөйлемдерді реплика ретіндегі лепті сөйлемдер дейміз. Репликалардың тек мағына жағынан ғана емес, структура жағынан да ерекшелігі бар. Көпшілік репликалардың құрамындағы сөздер
¹³ Қазіргі қазақ тілі, 1954, 373-бет.

¹⁴ Еңбектің.. 126 бетін қараңыз.

127
бастапқы өз ара синтаксистік қатынасын әлсіретіп, тұтас репликаға тән элемент ретінде ғана қатысады. Бұл жағынан репликалар фразео- логиялық тіркестерге жуық. Мысалы, десе дегендей, несі бар, ол ол- ма деген репликалардың құрамындағы сөздер бастапқы мағынасын, бастапқы синтаксистік қатынасын танытпайды. Бастапқы мағына-сын жоғалтып, бұлар құрамын бөлшектеуге келмейтін тұтас бір синтаксистік тұлға ретінде жаңа мағынаға ие болған.

Қорытып айтқанда, реплика-сөйлемдер сөздердің өз ара синтак- систік байланысына сүйеніп құралмайды. Олар белгілі функцияға бейімделген тұтас синтаксистік қалып ретінде ұйымдасқан. Бұл қа- лыптың кейбірі диалогтік мазмұнына сай жеке лексикалық элемент- терін құбылта алады, кейбірі ылғи бір ғана лексикалық құрамда ке- леді (десе дегендей). Осынысына орай реплика-сөйлемдерді екі топқа бөлуге болады.

1. Қалыпты реплика-сөйлемдер: десе дегендей, несі бар, т. б.

2. Босаң қалылты реплика-сөйлемдер: келмегенде ше, не сұрай-тыны бар, айтпай немене т. б.

Реплика-сөйлемдер — ауызекі сөйлеу тіліне тән синтаксистік құ- былыс. Ол диалог үстінде жұмсалады. Жұмсалуы сөйлеушінің өз реакциясын эмоциямен білдіру максатына байланыста болғандықтан реплика-сөйлемдер ылғи леппен айтылады.

Реплика сөйлемдерді мағынасына қарай мынандай топқа бөлуге болады.