Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342

Пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөз таптары да әркелкі. Грамматикалық табиғаты мен лексикалық мағынасы жағынан пы-сықтауыш болатын сөздер — үстеулер. Үстеулердің осы қасиеті ең алдымен кейде оларды «сынның сыны» деп айқындауға да негіз болып жүргені мәлім. Сонымен қатар пысықтауыш қызметінде зат есімдер, сын есімдер, сан есімдер, етістіктің есімше, көсемше, шартты рай тұлғалары, еліктеуіш сөздер мен көмекші сөзді тіркестер, тағы басқалар да жұмсала алады.

Үстеуден басқа сөз таптарының пысықтауыш қызметінде жұмса-луы, көбінесе, синтаксистік қоршауға, қандай грамматикалық тұлға-да келуіне, сонымен қатар, кейде сөздің лексикалық мағынасының ерекшелігіне байланысты болып отырады. Көсемше етістіктердің пысықтауыш қызметінде жұмсалуы олардың етістік баяндауыштың алдында келіп, субъекті әрекетінің болу, істелу тәсілін, т. б. білдіруіне байланысты. Егер оны сөйлем баяндауышының орнына қойса, онда ол баяндауыш болып ұғынылар еді. Өйткені оның грамматикалық табиғаты соған бейім. Сол сияқты, сын есімдердің пысықтауыш болуы да оның етістік баяндауышқа қатысты айтылуына байланысты. Ал, жеке күйінде пысықтауыштық мәні жоқ зат есімдердің бұл қызметте жұмсалуы қандай грамматикалық тұлғада (септік жалғауларында) келуіне және олардың лексикалық мағынасына бағынышты болып отырады. Мысалы, қалам, дәптер тәрізді конкретті зат есімдер қандай грамматикалық тұлғада қолданылып, қандай сөзге қатысты айтылса да пысықтауыштық мәнге ие бола алмайды.

Онан соң, осы айтылып отырған сөз таптарының әрқайыссы (әри-не, үстеуден басқалары) пысықтауыштың барлық түрлерін жасай ал-майды. Олардың әрқайыссы өздерінің лексика-грамматикалық мағы-наларына сәйкес пысықтауыш мүшелердің белгілі бір түрлерін ғана

85
жасай алады. Мысалы, көсемшелер амал пысықтауыш және мақсат пысықтауыш мүше бола алады. Ал, пысықтауыштың басқа турлері-нің қызметінде көсемшелердің қолданылуы аса сирек кездесетін құбылыс. Сол сияқты, сын есімдер мезгіл, амал пысықтауыш қыз-меттерінде қолданылғанмен, басқа ыңғайда көп байқала қоймайды, т. б.

Пысықтауыштардың мұндай жасалу жолдары көп реттерде, әсі-ресе, есім сөз таптары ыңғайында толықтауыштың жасалу жолдары-мен астасып жатады. Сол себептен де қазақ тіл білімінде пысықтау-ыштар мен жанама толықтауыштардың ара жігін айыру мәселесі ұзақ айтыс туғызғаны мәлім. Бұрынырақ шыққан жеке оқулықтарда, т. б. септік жалғауларында тұрған есім сөздерді олардың мағынасы мен контекстегі синтаксистік қызметіне қарамай жанама толық-тауыш деп талдау басым болды. Әрине, мұндай бағыт сөз мағынасы мен оның функциялық ерекшелігін еске алмаудан туғандығы айқын.

Пысықтауыштар, жоғарыда айтылған жасалу жолдары мен тә-сілдеріне лайық, өздері пысықтайтын мүшемен қабысу және меңгеру арқылы байланысады.

Пысықтауыштар да, сөйлемнің басқа мүшелері сияқты, құрамына қарай дара, күрделі және үйірлі болып келеді. Дара пысықтауыштар бір ғана сөзден жасалады. Пысықтауыштардың мұндай құрамдық типін жасайтын, негізінен, үстеулер (дара үстеулер). Үстеулер өз мә-ніне, мағынасына сай сөйлем құрамында басқа сөздердің көмегінсіз-ақ дара тұрып та пысықтауыш қызметінде қолданыла алады. Бірақ бірсыпыра сөздер пысықтауыш қызметінде арнаулы грамматикалық қосымшаларды қабылдаумен бірге, басқа сөздермен бір тіркесте ай-тылғанда ғана жұмсала алады. Дегенмен, мұндай тіркестер тұтас, күрделі пысықтауыш мүше ретінде ғана ұғынылады. Мұндай күрделі пысықтауыштардың жасалу жолдары, негізінен, мына төмендегідей:

1) Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің (көмекші есімдер, демеу-лер) тіркесі. Мұндай тіркестердің бірінші сыңары болып, көбінесе, мезгіл мәнді сын есімдер мен зат есімдер, сілтеу есімдіктері, қимыл есімдері, кейбір күй-қалыпты, мекен-орынды білдіретін сөздер жұмсалады. Тіркестің екінші сыңары қызметіндегі көмекші сөздер қосымшасыз (демеулер), немесе әр түрлі септік жалғаулары арқылы (көмекші есімдер) пысықталатын мүшемен байланысады.

2) Мезгіл мәнді туынды сын есімдер мен құбылыс-процесті білді-ретін есімдер тіркесі: Қ ы с қ ы к ү й з е л і с т е Игілік кіресіне еріп көшіп келген (Мүсірепов);

86
3) Сондай сын есімдер мен мезгіл мәнді сөздердің тіркесі: Бірақ с о ң ғ ы ә з і р д е Раушанда да өзгеріс бар сияқтанды (Майлин);

4) Сілтеу есімдіктері мен процесс-құбылысты, мекен-орынды біл-діретін зат есімдер тіркесі. Оның рас-ау, қарағым! Бірақ жаңа кеш бата с о л М ұ с а қ ұ л ғ а зорға кеп жетіп ек... Түн ішінде, мына боранда қайда барады (Әуезов);

5) Мезгіл мәнді туынды сын есім, сан есім және мезгіл мәнді зат есімдер тіркесі. Бірақ о с ы с о ң ғ ы е к і ж ы л д а Жұмағұл орнын тапты (Әуезов);

6) Мезгіл мәңді сөздерден, немесе көлем-кеңістік мәнді сөздерден құралған изафеттік тіркестер: Содан Сәйгелдің а у ы л ы н а келсем, Ермек қызын ұзатпақшы болып той қылып жатыр екен (Майлин). Енді 1 9 2 1 жылдың к ү з і н е «банды» деген бәле шыға бастаған соң, момын шаруа тағы да тыныш үйықтай алмауға айналды (Сейфуллин);

7) Күрделі сан есімдер тіркесі: Елу бесте біз-дағы сенісер адам таптық па!? (Абай);

8) Үстеулердің тіркесі: Б ы л т ы р а л а ж а з д а й серілік құрып, ел қыдырып, қыз-келіншекпен сауық-сайран салмадым ба (Әуезов). Мұндай бір түйдек болып келіп, күрделі пысықтауыш жа-сайтын үстеулердің біріншісі біршама үлкен кезеңді білдіреді де, екінші сыңары бір шама тар, аз уақытты білдіретін болады;

9) -дай тұлғалы туынды сын есімдер өз анықтауышымен бірге етістікке қатысты болғанда күрделі пысықтауыш болады: Ж а у - р а ғ ан қ о й д а й бүрісіп, ұйлығып қалыпты (газеттен);

10) Күрделі пысықтауыш жасайтын сөз тұлғаларының қатарына көсемшелік, есімшелік тұлғаларды, қимыл есімдерін де жатқызу қа-жет. Бұлар сөйлем құрамында көбінесе-ақ өздерін конкреттейтін, са-ралайтын басқа сөздермен бірге жұмсалады: Үркіп қалғандық-тап аңғара алмапты... О с ы н д а й қарбаласта «бармақ басты, көз қысты» боп талай момынның тоқты-торымы сотқар ауылдардың жемі боп жүреді (Әуезов). Игілікке істелетін жұмыс болған соң, ж ө н д е п і с т е г е н г е не жетсін... Доспол мен Қасен тумалас. Насыбай тостағанға бола төбелеспесе қайтеді (Майлин). Міне, енді Кудряның ізін, кімдермен байланыс қылатынын астыртын жансыз жүріп біліп, ұстауға ә р е к е т қ ы л у г а политбюро Хамитті жұмсап отыр (Сейфуллин) Оспан... б о р-б а й л а й қамшылап құйғыта жөнелді (Әуезов). Есімшелер мен көсемшелер, қимыл есімдері өздерінің лексика-грамматикалық ерекшелігіне лайық әр уақыт өздерін конкреттейтін, саралайтын сөздерді керек етеді. Сөйлем ішінде мұндай есімше-лік, көсемшелік, қимыл есімдік шумақтардың көпшілігі өз арасын-да жіктелмейтін лексика-грамматикалық тұтас топ есебінде бір ғана күрделі мүше қызметін атқарады. Күрделі пысықтауыш қызме-тінде жұмсалған шумақтардың құрамынан сөйлемге тән элементтердің бәрі табылмайды. Жоғарғы мысалдар құрамындағы осындай қарбаласта, жөндеп істегенге, насыбай тостағанға бола шумақтарын шартты түрде болса да сөйлем құрамына тән грамматикалық қатынастарға ажыратуға келмес еді.

Қазіргі қазақ тілінде үйірлі пысықтауыш мүшелер де мол кезде-седі. Үйірлі пысықтауыштар құрамында күрделілердей емес, өз ал-дына дербес қарастырғанда, сөйлемге тән предикативтік қатынастың ізін айыруға болады. Егер аса жайылыңқы құрамды үйірлі пысық-тауыш болса, оның құрамынан бастауыш-баяндауыштық қатнас қана емес, тұрлаусыз мүшелерді де ажыратуға болады: Ө з і жоқта Нұрыштың қақпанына оп-оңай түскеніне ол айцай салмады, би-шара қартқа нали сөйледі (Есенжанов). Мәз болады болысың арқа-

87
ғ а ұлық қаққанға (Абай). Алдыңғы сөйлем құрамындагы өзі жоқта үйірлі пысықтауышы тек бастауыш пен баяндауыштан ғана құралган болса, соңғы сөйлемдегі арқаға ұлық қаққанға үйірлі пысықтауыш құрамында олардан басқа тұрлаусыз мүше де (арқаға) бар.

Пысықтауыштар мағыналық жағынан, негізінен, алты топқа бө-лінеді. Олар: мезгіл, мекен, мақсат, амал, себеп, мөлшер пысықтау-ыштар.

Мезгіл пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздер әр алуан және ол сөздерді осы қызметке икемдейтін грамматикалық формалар да әр түрлі. Ең алдымен мезгіл пысықтауыш болатын сөздер, әрине, мезгіл үстеулері. Сонымен қатар бұл қызметте мезгіл мәнді зат есім-дер, қимыл-процесті білдіретін сөздер, көсемшелер, сын есімдер, не-гізгі сөздер мен көмекші сөздер тіркесі, т. б. қолданыла алады.

Мезгіл үстеулерінің біразы конкретсіз мезгіл-мерзімді білдіретін мезгіл пысықтауыштар жасайды, мыс.: Оқыста сыртқы есік ашылды да, Мағышқа тура қарама-қарсы қарап, үйге кіріп келе жатқан Абай көрінді... (Әуезов).

Кейбір мезгіл үстеулері біршама анық, біршама шектелген мезгіл-мерзімді білдіретін пысықтауыш жасайды, мыс.: ...комендант жаздай құрғақ айқаймен жүрді де, қыс түскесін үні өшті (Еруба-баев). Қ а р а ң ғ ы іңірде өзеннің арғы бетінен таныс белгі беріл-ген дауыс естілді (Мүсірепов).

Мезгіл үстеулерінің ешбір конкретсіз уақытты, әлде біршама шектелген, біршама анық мезгілді білдіруі олардың этимология-сымен ұштасып жатады. Оқыста, қапелімде, жөппелдемеде тәрізді сөздер ешбір конкретсіз мерзімді білдіретін болса, жаздай, қыстай, күздей тәрізді сөздер олармен салыстырғанда біршама айқын мерзімді білдіретіні белгілі.

Мезгіл үстеулерінің мағынасын конкреттеп, дәлдеудің, сөйтіп біршама айқын мерзімдік үғым берудің бір тәсілі — оларды өз ара тіркестіріп қолдану болады. Мұндай реттерде жалпы мағыналы сөз-ден соң біршама шағын мерзімді білдіретін сөз қолданылады, мыс.; Б ы л ты р а л а ж а з д а й серілік құрып ел қыдырып, қыз-келін-шекпен сауық-сайран салмадым ба (Әуезов). Жүмыскерлерді кеше кешке қонақ етіп, бүгін қоштасып қалғалы тұр (Мүсірепов). Е р- т е ң таңертең тағы сол күй басталды (Әуезов).

Мезгіл пысықтауыш қызметінде жиі кездесетін сөздер — зат есімдер. Мұндай қызметте мезгіл мағыналы зат есімдермен қатар әр түрлі құбылыс, процесс аттары болатын зат есімдер де қолданыла алады.

Мезгіл мәнді зат есімдерге мысалдар: Көктемде бұл жел игілік желі (Әуезов). Жас уақытта көңіл гүл (Абай). Осы к ү з г е Құнанбай тағы да бір топ жанды қырына алыпты... Бұл күніңнен мынадай алдамшылық, қиянаткерлік, зұлымдыққа барған соң,

88
ілгеріде кім боласың (Әуезов). Құбылыс, процесс аттары, әлде абстрактілі ұғым беретін зат есімдер, көбінесе, жатыс септікте тұрып мезгіл пысықтауыш болады. Мысалдар: Егесте сойыл соғар, е с е д е құм қабар (мәтел). Ж а у ы н д а... басқалар жатса да, малшы жатпайды (Мұстафин). Таршылықта қайраңдап, К еңшілікте ойраңдап, Көп батырға қалдыңыз (Абай). Мұндай сөздер кейде өз «анықтауышымен» бір топ құрап барып мезгіл пысықтауыш болады, мыс.: Ал, Инеш болса бұл с а б а қ т а алдыңгы столға отырғысы келді (Шаймерденов). Қ ы с қ ы кү й з е л і с т е Игілік кіресіне ілесіп көшіп келген. ...мына боранда қашып құтылғылары келеді (Мүсірепов). Бұл сөйлемдер ішіндегі мезгіл пысықтауыш қызметінде жұмсалған сөз тіркестері бұл сабақта, қысқы күйзелісте, мына боранда. Негізгі мән зат есімдерде (сабақ, күйзеліс, боран) болса да, дәл осы қызметте оларды «анықтауыштар-дан» бөліп, дара қарастыруға келмейді. Жатыс, кейде көмектес септік жалғауларында келіп кейбір сапалық сан есімдер де мезгіл пысықтауыш болады. С а л қы н д а әлсіреп, өздігінен өліп қырыла бастайды (Әуезов). Қараңғыда қорқытқан күшті дүрсілді жарық- т а көзімен бір көргісі келіп артына қарады Жамал (Мұстафин). Бірінен бірі қызық романдарды күндіз оқуға тоймай, түн ж а р ы - ғ ы м ен де оқығысы келеді (Әуезов).

Жатыс септікте -ған, -ар тұлғалы есімшелер мен сан есімдер де мезгіл пысықтауыш қызметінде қолданыла алады. Қазір қоштасар-да мен саған осыны ғана айтып қалармын (Мүсірепов). Т уғанда дүние есігін ашады өлең (Абай).

Есімшелік тұлғалар бұл қызметте өзіне бағынышты сөздермен бір тіркесте тұрып та қолданылады: Бет-аузын с ө з сөйлерде жүз құбылтып қас кермек, мойын бұрмақ, қоразданбақ (Абай). Сусап ж ү р г е н д е көзіміз қайта-қайта түскен (Мүсірепов).

-ғалы, -а (-е, -й) тұлғалы көсемшелер де сөйлем құрамында мезгіл пысықтауыш болады. Бұл қызметте олар, көбінесе, өзіне бағынышты есім сөзбен бір тіркесте қолданылады, мыс.:

— Онда, Байжеке, сен сол маңға к ө з байланбай жетіп, жолдың бұрау-бұлтарысы мен талы, қалың бергі жарқабақтың астын байқай берсең қайтеді (Мүсірепов). Қорықтан күн шыға атқа мінейік (Әуезов). К ө з і к е т к е л і жұрттың көбін аяқ басысы-нан, тіпті есік жабысынан, адам көңілін сөз әуенінен танитын (Мұстафин).

Мезгіл пысықтауыш болатын сөздердің үлкен бір тобы — көмек-ші есімді және демеулі түйдекті тіркестер.

Мезгіл пысықтауыш болатын көмекші есімді түйдекті тіркестер, көбінесе, жатыс, шығыс септік жалғауларында тұрады, мыс.: Е т артынан Сүйіндіктің көптен сауғызып отырған қысырларының сары қымызы да келді (Әуезов). Заводты жүргізіп жібер деген Ушаковтың хабары. да осы борандардың а л д ы н д а келді (Мүсірепов). Қадірбай бұл м ә ж і л і с т е р тұсында даңғыл жолға түскендей боп жазылып кетті (Әуезов). Адам қуаныш ү с-т і н д е қайғырып, қайғы ү с т і н д е қуана алмайды (Мүсіре-пов). Бір көңіл аударарлық жәй — осы түйдекті тіркестердің құра-мында. Мезгіл мағынасын беретін мұндай көмекші есімді түйдекті тіркестердің бірінші сыңары болып күй-қалыпты, процесті білдіре-тін сөздер, әлде белгілі мерзімге тән құбылыс аттары ғана жұмсала алады.

Мезгілдік мән туғызып, сөйлем құрамында мезгіл пысықтауыш қызметін атқаратын тіркес жасайтындар, көбінесе, үсті, арты, алды, түсы және таман, жақын (егер мезгіл мағыналы сөздермен тіркессе) көмекші есімдері ғана.

89
Негізгі сөздер мен кейін, бері, бұрын, бастап, соң, сайын демеуле-рінің тіркесі де мезгіл пысықтауыш қызметінде жиі қолданылады. Бұл мәнде аталған демеулермен тіркесетін негізгі сөздер: мезгіл ма-ғыналы зат есімдер (апрельдің он бесіне дейін, сол күннен кейін), құ -былыс пен процесті білдіретін зат есімдер (соғыстан бұрын, айтыстан кейін) -ған есімшелері, -у тұлғалы қимыл есімдері (сөйлеуден бұрын, келген соң), модаль сөздер, т. б.

Көмекші есімдермен, демеулермен келген түйдекті тіркестер жа-нама толықтауыш, немесе мекен пысықтауыш қызметтерінде де жұмсалуы мүмкін. Олардың мұндай функциялық әр қилылығы, көбінесе, олармен тіркесетін негізгі сөздердің мағыналарына байланысты болады. Егер көмекші есім, не демеу конкретті зат атауларымен, немесе мекен-көлемдік мәні бар сөздермен бір тіркесте жұмсалса, онда не жанама толықтауыш, немесе мекен пысықтауыш мүшелердің бірі болыл қолданылар еді.

Мекен пысықтауыш қызметінде қолданылатын арнаулы сөздер мекен үстеулері: кейін, әрі, әріде, жоғары, төмен, алдан, артта(н), үске, іште, әлдеқайдан, тысқары, осында, сонда, мұнда, т. б. Мысалдар: Дәл шаңқай түс кезінде Қүнанбай шарт киініп, Байсал, Майбасарды ертіп тысқа шығып... (Әуезов). Аяңдап кеткенде алдымызда отыратын Семен Зонин еңбектегенде ең артта қалды (Мүсірепов). Ж о ғ а р ы, т ө м е н үйрек-қаз ұшып тұрса сымпылдап (Абай). Полк і л г е р і жүріп кетті (Мүсірепов).

Мекен пысықтауыш қызметінде, сонымен бірге, барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғауларында тұрған есім сөздер де жұмсалады, мыс.: 1944 жылдың 24 февралі күні штабқа ишқырып алып,... Қызыл жұлдыз орденін табыс етті... 1954 жылы Самар-қанд қаласында тері аурулары жөнінен кандидаттық диссерта-ция қорғайды... Конференцияға Қазақстаннан бес делегат қатысты (газеттен). Тағы бір кезде Ғабитхан әдейілеп тұрып Қ арашоқыға,

К ү н к е н і ң ауылына барып, екі қоржын басы кітап әкелді (Әуезов).

Барыс жалғаулы есімдер істің, қимылдың бағытталған не тірелер мекенін білдіреді де, жатыс жалғаулы есімдер іс-қимыл болған мекенорынды көрсетеді. Ал, шығыс жалғаулы сөздер іс-қимыл басталған кезін, мекенін білдіреді. Сөйтіп, септік жалғауларының ауысуымеи бірге мекен пысықтауыштардың мән-мәнері де өзгеше больш отырады.

Осымен байланысты еске салатын бір жәй — мекен пысықтауыш болатын сөздердің лексикалық мағынасы. Кез келген сөз барыс, шы-ғыс, жатыс, көмектес септіктерінде тұрып мекен пысықтауыштық; мәнге ие бола алмайды. Мекен — көлемдік мәні жоқ сөздер аталған септік жалғауларында келіп тек қана жанама толықтауыш болатын-дығы бұдан бұрын әңгімеленген. Ал, осы жалғауларда тұрып мекен пысықтауыш болатындар жер-су аттары, қалайда болса мекендік мәні бар, біршама үлкен аумақ-көлемді білдіретін сөздер ғана. Дегенмен, қазақ тілінде кейбір сөздердің әрі толықтауыштық, әрі пысықтауыштық мәнде жұмсалуы кездесіп отырады. Мысалы, ауызекі сөйлеу тілінде болсын, көркем әдебиетте болсын ол жыл-қыда істейді, ол малға кетті (ол жылқы фермасында істейді, ол мал қыстайтын жерге кетті деудің орнына) тәрізді қолданыстар кездесе береді. Мұндағы жылқыда, малға сөздерін қалайда мекен пысықтауыш деп тануға тура келеді. Бірақ осылар немесе осыған ұқсас сөздер бар уақытта, мекен пысықтауыштық мән береді деп қағида шығаруға негіз бола алмайды. Дұрысында, мұндай сөздер жанама толықтауыштык, мән береді. Тек кейбір реттерде ғана синтаксистік қоршауға байланысты меңгеруші сөздің әсерімен іс бағытталған пунктті, не істің болатын мекенін білдіріп, мекен пысықтауыштық қызмет атқарады.

Мекен пысықтауыш қызметінде қарай, таман демеулерімен және алды, қасы, басы, жаны, түбі, маңы, бойы, арасы тәрізді көмекші есімдермен келген түйдекті тіркестер де жұмсалады. Көмекші есім-дермен және демеулермен келген тіркестер басқа сөздерге қарағанда мекен-орынды біршама анығырақ, дәлірек көрсетеді. Бұл ерекшелік, әрине, демеулер мен көмекші есімдердің грамматикалық қасиетінен туып жатады, мыс.: Түнге қарай жауынгерлерімді көпірдің алдына қойсам, күндіз ж о л б о й ы н өрлей, әр с а й д ы ң қ а б а ғ ы н а қоям (Мүсірепов). Қалың топ — бата оқыршы шанқай түс кезінде сансыз көп салт атты боп күнбатыстағы Жәнібекке қ а р а й тартты... Салиқа қыз... осы Балқыбек б а с ы н д а болатын (Әуезов). К ө з а л д ы м а тұмсығын қарға тығып өлген су тышқандай бүкшиіп жатқан манағы жау капитаны келеді... Бірақ М ос к в а түбінен жау армиялары оқыс шегінгенде, мрамор біздің қолға түсіп қалыпты (Мүсірепов). Мұндай қызметте қолданылатын түйдекті тіркестердің бірінші компоненті болып жер-су аттары, мекен-көлемдік мән бере алатын басқа сөздер жұмсалады. Егер бірінші компонент қызметінде басқа мағыналық топқа жататын сөздер қолданылса, онда мұндай тіркестер мекен пысықтауыш та бола алмас еді.

Көмекші есімді түйдекті тіркестер бұл қызметте шығыс, жатыс, барыс, көмектес септіктерде тұрып жұмсалады. Басқа септік жалғау-ларында мекендік мән бере алмайды. Мыс.: — Гитлер енді М о с к- в а маңын көре алмайды, бұл анық, — дейді тағы да Ревякиннің даусы (Мүсірепов). Осы сөйлемдегі Москва маңын тіркесі табыс септікте келіп, тура толықтауыштык, мәнге ие болған.

Сонымен, көмекші сөзді түйдекті тіркестердің мекен пысықтауыш болуы олардың бірінші компоненті қызметіндегі негізгі сөздердің лексикалық мағынасына және көмекші сөздің грамматикалық тұлға-сына байланысты болып отырады.

Сын-сапаны, белгіні білдіретін пысықтауыштар қызметінде жұм-салатын сөздер, әрине, үстеулер. Олар: едәуір, оншама, шапшаң, әлінше, пәрменінше, біржолата, тікелей, іле-шала, әрең-әрең, дереу, жедел, жатпай-тұрмай, ашықтан-ашық, т. б. Мысалдар: Жақын