Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342

Сапалық сын есімдердің ішінде мынадай сөздер етістікті сөз тір-кестерінің бағыныңқы сыңары болады: жақсы, жаман, қатты, ұзын, қысқа, кең, оңай, қиын, ұзақ т. б.: жақсы түсінді, жаман жазды, оңай түсінді, ұзын кес, кең піш, майда тура. Бұлар етістікті сөз тіркестерінің құрамында пысықтауыштық қатынасты білдіреді.

Қатыстық сын есімдердің ішінде етістікті сөз тіркесінің бағының-қы сыңары қызметінде -сыз\\-сіз, -дай\\дей тұлғалы сөздер көп жұмсалады: Абай түнді ү й қ ы с ы з ө т к і з д і (Әуезов). Е ң б е к-с і з т а п қ а н мал е с е п с і з к е т е д і (мақал). Сорақы ұзын да емес, қысқа да емес, нәзік бел т а л ш ы б ы қ т а й бұраңдаган (Абай).
Сан есімді сөз тіркестері
Сан есімдер заттың сандық сапасын білдіретін сөз ретінде есімді сөз тіркестерінің құрамында жиі қолданылатыны белгілі. Дегенмен, олар етістіктермен де тіркесе береді. Сан есімдер етістікті сөз тіркестері құрамында пысықтауыштық қатынаста қимыл процесін сандық сапа тұрғысынан пысықтайды. Бұл қызметте сан есімдер атау тұлғасында етістіктермен қатар тұрады. Сонымен қатар сан есімдер рет, есе, қабат тәрізді сөздермен қосарланып та жұмса-лады: үш рет келді, екі есе көбейді, үш қабат айтты т. б.

Есептік сан есімдер ал, айт, сөйле, кел, қара, жүр, өл, тіріл, секір, сурін тәрізді етістіктермен қабыса тіркеседі. Сан есімдер бұл қызметте қимыл мен күйдің қайталану мөлшерін білдіреді: Жан-бота туды екі алд ы (Мұстафин). Жаңбыр б і р ж а у с а, терек екі ж а у а д ы (мақал). Әкесі е к і ө л і п, екі т і р і л і п бір жетіден кейін қайта өлгендей болар еді (Мүсірепов). Жомарт екеуі коммунизмге б і р-а қ с е к і р м е к (Мұстафин). Ит б і р с ү р і н-

43
Қосарлы сан есімдер етістіктермен тіркесіп, іс-әрекеттің ш а м а- м е н алғандағы қарқынын білдіреді: Би-болыстар е к і-ү ш қонып... ауылнайға қарай кетті (Көбеев). Қожаш та... қамшымен Шалқанды б і р-е к і т а р т ы п ө т т і. Шалқан Жүністі қамшы-мен екі-үш р е т с і л т е п ө т т і (Көбеев). [Ол] бір сөзді бес -а л - ты р е т ж ө н д е й д і (Ерғалиев).

Сан есімдер етістікті сөз тіркесі құрамында рет, дүркін, қабат сөздерімен қосарланып, қимылдың дүркінділік дәрежесін көрсе-теді: [Ғайша]... бірер рет көзінің астымен Қожашқа қарап қой- д ы. Бұл мәселе обкомда б і р і н ш і р е т қаралғанда, аудан өкілі боп рахмет те қатынасты, (Мұқанов). Бейсен е к і дүркіп с ө й - л е п үлгірді (Мұстафин). [Айшакүл мектеп үйін] бір сылағанда, үии қ а й т а р а с ы л а д ы (Майлин). Мың қабат т ү ш к і р с е ң і з д е, мұншалықты кедей колхоз бар дегеніңізге сену қиын (Әбішев).

Сан есімдер есе сөзімен қосарланып келіп, етістіктермен тіркес-кенде, қимылдың сандық тұрғыдан даму дәрежесін білдіреді: Жұ-мыс аумағы ү ш е с е ұ л ғ а й д ы (Мұстафин). Олар жоспарды бірі ү ш е с е, бірі б е с есе орындады (Мұстафин).

Мезгіл мағыналық есімдер мен саң есімдер тобы етістіктермен тіркесіп, к ү р д е л і сан мөлшерін білдіреді: алты ай іздеді, бес километр жүгірді, он сағат істеді. Мұндай сөз тіркестерінің сан-мөлшерлік мәні, көбінесе, мезгілдік, мекендік болады: Ауылдастар... бір төбені б і р а й қ а з д ы (Ерғалиев). Үйіндегі бір нанды б і р ай ж е й д і аз-аздап (Абай). Бұлар байдың үйінде... екі-үш күн жатты (Көбеев). Иванов 10 мину т с ө й л е д і (Нұрпейісов). Жомарттың жоспарын Жанат с е г і з к ү н ұ с т а д ы (Мұстафин. Үш а д ы м алға к е т т і. О н к и л о м е т р жү г і р д і.
Зат есімді сөз тіркестері
Қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестерінің үлкен бір тобы — зат есімді тіркестер. Зат есімдер сабақты етістіктермен қабыса тіркесу арқылы әрі мағыналық, әрі грамматикалық тығыз байланыстағы сөздер тобын құрайды. Сөз тіркестерінің бұл түрі тура объектілік қатынаста жұмсалады, Жалғаусыз табыс септіктегі зат есімге сабақты етістіктің қимылы ауысып түсіп, онымен біте қайнасқан байланыста тұрады, мыс.: жер жырту, киім тігу, бала оқыту, кітап оқу, мылтық ату, қымыз ішу.

Кейбір зат есімдер етістіктермен бір тіркесте жиі қолданылуының нәтижесінде және керісінше, өздерінің бұрынғы дербестілігінен

айрылып, түйдекті тіркес қалпында баяндауыштың не басқа бір мү-шенің құрамына еніп кетеді, мыс.: сөз сөйлеу, темекі тарту, орақ ору, жол жүру, төсек салу.

Мұндай тіркестердегі зат есімдер, сырт қарағанда, қимылдың объектісі болып көрінгенмен, қолдану тәжірибесінде ешқашан табыс жалғауын қабылдамайды. Ал, жоғарыда келтірілген (жер жырту, киім тігу т. б.) зат есімдер табыс жалғаулы болып та немесе жалғау-сыз да жұмсала алады. Бұл ерекшелік алдыңғылардың (сөз сөйлеу, орақ ору) құрамындағы сөздердің тығыз байланыста екенін, дербес-тілігінің жоқтығын көрсетсе, соңғылардың (жер жырту, киім тігу) оларға қарағанда, арасының алшақтығын аңғартады.

Қабыса байланысқан зат есім мен етістікті сөз тіркестерін тіркесу ерекшелігіне қарай екі топқа бөлуге болады:

1. Нақтылы зат есімдердің кимылды, қозғалысты білдіретін

44
етістіктермен тіркесі. Мыс.: ағаш кесу, пішен ору, таяқ ұстау, ет турау, гүл отырғызу, шам жағу, тері илеу, үй салу, кілем тоқу.

Осындай сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарлары етістіктердің мағыналық ерекшеліктеріне үйлесімді болып ыңғайласа тіркеседі. Сондықтан, мысалы, тоқу етістігіне тоқылып жасалатын зат атаула-рының бірі объекті бола алады, ал тоғыту етістігі қой тоғыту, қозы тоғыту тәрізді бірен-саран сөз тіркестерінің ғана құрамында жұм-салады.

2. А б с т р а к т і зат есімдердің күйді, сезімді білдіретін етіс-тіктермен тіркесі. Сөз тіркестерінің бұл түрі сирек құралады. Өйткені ақыл, мінез, қылық, тамаша, жақсылық тәрізді абстракті зат есімдердің объектілік қызметі солғын болады. Оның үстіне, мұндай сөздері бар тіркестер сөйлем құрамында, көбінесе, лексикалық тіркес ретінде ұғынылады. Бұлар ән тыңдау, ақыл беру тәрізділер. Әдебиеттең мысалдар: 21—22 жылдардағыдай билік айтып о л ж а т ү с і р е т і н... заман емес. Сары оған мынандай с ө з а й т т ы. Досбол Хасеннің үстінен а р ы з бермекші (Майлин).

МЕҢГЕРІЛЕ БАЙЛАНЫСҚАН ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ

Меңгерілетін сөздер — есімдер. Олардың белгілі жалғауда жұмса-луының екі жағы бар: біріншіден, олар етістіктермен сабақтаса, орайласа байланысса, екіншіден, сол байланыс нәтижесінде грамматикалық қосымша мағынаға ие болады. Мысалы, Нұржан Меруертке ажырая қарады дегендегі меңгеріле байланысқан сөз тіркесі — Меруертке қарады. Бұл құрамдағы барыс жалғаулы жалқы есімді сол мағынада басқаша айтуға болмайды: жалғаусыз айтсақ, Меруерт қарады деген басқа тіркеске айналады, табыс, шығыс, барыс, жатыс жалғауларын жалғасаң, ол екі сөздің байланысы бұзылады. Өйткені, қарады етістігі әлгі сөйлемде тек ба-рыс жалғауын керек етеді де, сол тобымен ол екі сөз толықтауыш-тық қатынаста айтылады. Бұған қарағанда, жоғарыда аталған жалғаулар есімдерді етістіктермен ұластырушы ғана емес, — сөйлемдегі сөздердің белгілі синтаксистік қызметке енуіне себепкер болатын да тұлғалар. Олардың тиістілері етістіктердің лексикалық мағыналарымен үйлесе бағыныңқы сөзге жалғанғанда, сен пәлен мүшесің дегендей таңба болмайды, меңгерілген сөз бен меңгеретін етістіктің қарым-қатысқа ену нәтижесінде ол сөздердің мүшелік қызметтері белгілі болады. Мысалы, шық, түс, қара, жібер, шақыр етістіктері барыс, шығыс, көмектес жалғауларын түгел меңгереді де, табыс жалғауын кейбіреуі ғана меңгереді, мыс.: үйден шық, тауға шық, сатымен шық, суға түс, аттан түс, арқанмен түс, балаға қара, терезеден қара, биноклъмен қара, жазғапын қара; үйге жібер, қаладан жібер, машинамен жібер, машинаны жібер;

Меңгеріле байланысатын етістікті сөз тіркестері бағыныңқы сөз-дің тұлғасына қарай былай бөлінеді: 1) табыс жалғаулы. сөз тіркес-тері; 2) барыс жалғаулы сөз тіркестері; 3) шығыс жалғаулы сөз тір-кестері; 4) жатыс жалғаулы сөз тіркестері; 5) көмектес жалғаулы сөз тіркестері.

Етістіктер меңгеретін сөздер,— негізінде, зат есімдер мен олар-дың орнына жүретін есімдіктер. Сонымен қатар етістіктер субстан-тивтенген сын есім, сан есім, есімшелерді де меңгереді. Сонысына қарай меңгеріле байланысқаң етістікті сөз тіркестерінің құрамы әр түрлі болады.

Қимыл есімді, есімше тұлғалы етістіктер тиісті септік жалғауында айтылып меңгерілген сөз тіркесінің құрамында, өздері басқа есім-дерді меңгеріп екінші сөз тіркесінің әрі бағындырушы сыңары болуы мүмкін. Мектепті қалай с а л у д ы кеңестік, бірсыпырасы жұмысы аз болады деп к ә с т е н с а л у д ы қ о л а й л а п еді, көпшілігіміз к і р п і ш т е н с а л у ды қолайладық (Майлин).

Қазақ тілінде, етістіктердің мағыналарын түрлендіруде етіс жұр-нақтары ерекше роль атқарады. Соның нәтижесінде етістіктер бір қалыпты қатып қалмай, жылысып, ауытқып, меңгеретін сөзімен са-бақтылық, салттылық байланыста болу арқылы ерекше икемділік қасиетке ие болады.

Сабақты, салт етістіктердің негізгі топтарының айырмашылық-тарына қарағанда, түбір тұлғалы сабақты етістіктердің көпшілігі кі-сінің еңбек процесімен, қимыл әрекетімен байланысты етістіктер болады да, салт етістіктердің көпшілігі кісінің көңіл-күйін, кісінің және басқа заттардың үндеу, қозғалыс әрекетін, қимыл-күйін білдіреді. Бірак, заттың қимылы, күйі деп отырған етістіктер әр уақытта белгілі затқа ғана таңулы болмайды. Олардың бәрі болмағанмен, бір-қатары әрі жанды, әрі жансыз заттың қимылы, күйі болуы мүмкін.

Табыс жалғаулы есімдер мен сабақты етістіктерден құралған сөз тіркестері объектілік (толықтауыштық) қатынаста жұмсалады: табыс жалғаулы сөз сабақты етістікті толықтайды да, ол етістіктің қимылы тура толықтауышқа ауысып түседі, мыс.: ағашты кесу, етті турау, қойды айдау, шегені суыру, терезені ашу, пішенді ору, малды бауыздау, баланы тәрбиелеу.

46
Барлық есімдердің сабақты етістіктермен тіркесу қабілеті бірдей емес: көбінесе, ол құрамда айтылатын сөздер — зат есімдер мен олардың орнына жұмсалатын есімдіктер және сапалық есімдер. Бұ-лар қатысты сөз тіркестері былай бөлінеді: 1) нақты объектілі; 2) абстрактіленген объектілі.

Бірінші топқа қолға ұстап, көзбен көретіндей зат есімдер қатысқан сөз тіркестері енеді. Ондағы есімдер мен етістіктер барынша мағыналық тығыз байланыста болады: Мыңнан аса жылқыны үш-ақ адам б а ғ ы п ж ү р. Игілік т о қ ы м ы н т ө с е н і п, е р і н жастанды да жата берді (Мүсірепов), Қалампыр сынық ашалы б а қ а н д ы сүйретіп, қоңыр с и ы р д ы айнала қ у а д ы. Қанеки, қарындас, қ о л ы ң д ы т о с! (Майлин).

Бұл топқа табыс жалғаулы кісі аты қатысты сөз тіркестері де енеді. Самалды салқын түн Қ а н ы ш т ы жұбата а л м а й д ы (Майлин). Ол Жақыпты ертіп үйге кірді (Мұстафин). Жұмагұл Абайды тани берді (Әуезов). Ушаков Байжанды шанасына м і н - г і з і п а л д ы (Мүсірепов).

Табыс жалғаулы сөзі бар етістікті сөз тіркесінің екінші тобына абстракт есімдер мен кісінің (жан-жануарлардың да) көру, сезу, сөй-леу т. б. әрекетін білдіретін сабақты етістіктерден құралған сөз тіркестері жатады: [Қаныш] солармен араласып өткізген ө м і р д і о й л а й д ы. Ауыл адамдары алдымен ж а з д ы әңгіме қ ы л ы п

Сабақты етістікті сөз тіркесінің құрамында зат есімдерден басқа есімдер де айтылады. Есімдіктердің (жіктеу, өздік, сілтеу, сұрау, белгісіздік) табыс жалғауында, тура толықтауыштық қатынаста жұмсалуында кейбір ерекшелік бар: біріншіден, олардың лексика-лық ұғымдары объектілік (заттық) болмай, субъектілік не атрибут-тық болатындықтан, деректі зат есімдердей кейде жалғаулы, кейде жалғаусыз тұлғада жұмсалмайды, көпшілігі тек жалғаулы болады, екіншіден, олар (не дегеннен басқалары) сабақты етістіктермен ішкі берік байланыста емес, көлденеңнен қосылған объект ретінде жұмсалады.

Сын, сан есімдер мен есімшелер де сабақты етістіктермен мағы-налық үйлесімі болғандықтан тіркеспейді, зат есімдердің орнына жүретіндіктен тіркеседі:

— Мені қызғанасың ба? — деді Рақила.

— Биыл ө з і н конфискелеп, жер аударып жібердік (Майлин). Мырза, сіз б а с қ а б і р е у д і маған жорып отырсыз ғой (Сейфуллин). Күн қазір ымырт бопты, о н ы да жаңа б а й қ а д ы. Екі көше адасып пәтерінен асып кетіпті. М ұ н ы да жаңа б і л д і (Әуезов). Бөлінгенді бөрі ж е й д і (мақал). Шөптің шашылғанын жинап а л у ғ а да мұрша жоқ (Мүсірепов). Ж а қ с ы н ы к ө р м е к үшін (мақал). Мектептің а ш ы л ғ а н ы н біз бір-ақ б і л д і к (Майлин).
Барыс жалғаулы сөз тіркестері
Есімдер мен етістіктерден құралған сөз тіркестерінің барыс жал-ғауы арқылы байланысуында да белгілі жүйе бар. Егер табыс жал-ғауы сабақты етістіктің затқа қатысын. заттың оған қатысын бекем-дейтін тұлға болса, «көлемдік жалғаулар», соның бірі барыс, қимыл процесінің әр алуан бұлтарысына сәйкестене заттың етістікке қаты-

47

сын орнықты етеді. Сондықтан барыс жалғаулы есімдерді кез келген етістікпен бірыңғайластыра салмай, мағыналық үйлесімі бар етістік-термен ғана отастыруға болады. Мысалы, ойлау, етістігі табыс, шы-ғыс, көмектес жалғауларын керек етсе (елін ойлау, алыстан ойлау, түнімен ойлау), сағыну етістігі, тек табысты тілейді (баласын сағын-ды), ал жақындау, таяну етістіктері барыс жалғауын керек етеді (ауылға жақындады, қалаға таянды). Бұлай болудың себебі екі түр-лі: біріншіден, әрбір септік жалғауы жалғанған сөздердің белгілі синтаксистік қызметі, мағынасы болады, е к і н ш і д е н, әр-бір етістіктің мағынасы солардың тиістісін тілеп тұрады. Сол мағы-налар мен синтаксистік қызмет әуелі тіркес құрамында пайда бола-ды. Солай үйлесімін тапқан сөздер тіркестері көп жылғы дағды бойынша өздерінің ұяласқан жұбын жазбайды. Одан сәл ауытңу, бір жалғаудың орнына екінші жалғауды жұмсай салу сөз тіркесінің тұр-қын бұзады. Мысалы, атқа мінді дегенді — аттан мінді, атпен келді дегенді аттан келді, атқа келді деуге болмайды, болса, басқа мағынада жұмсалады.

1. Қимыл бағдарын білдіретін етістіктер, мыс.: кету, бару, ұмтылу, қозғалу, жақындау, таяну, беттеу, келу, қамау, кіргізу, кіру, жету, жіберу, жүру.

3. Кісінің ішкі әрекетін білдіретін етістіктер; мыс.: сену, нану, ұнау, жалыну, қуану, қайғыру, қызығу.

4. Кісінің не басқа заттың қабылдау күйін білдіретін етістіктер, мыс.: көріну, есітілу, сезілу, түсіну, құлақ қою, зер салу.

5. Кісінің іске қатысын білдіретін етістіктер, мыс.: кірісу, араласу, қатысу, жәрдемдесу, жолығу, ұшырау.

Бұл етістіктердің көпшілігі — салт етістіктер. Барыс жалғаулы есімдердің ондай етістіктермен байланысы берік болады да, сабақты, етістікті сөз тіркестерінің құрамына енген барыс жалғаулы есімдер-дің мағыналық байланысы екі жақты болады: олар етістіктермен де, сөйлем ңқрамында тұра объект қызметіндегі заттармен де мағыналык; байланыста болады.

Барыс жалғауының мағынасы, әдетте, шығыс жалғауына қарсы болады, мыс.: үйге кірді, үйден шықты; Есеннен алды, Ерболға берді

Барыс жалғауындағы есімдер мен етістіктерден құралған сөз тіркестері екі түрлі мүшелік қатынаста жұмсалады:

I. О б ъ е к т і л і к. Бұл топқа енетін сөз тіркестерінің мағыналық қатарлары былай болады:

1. Барыс жалғауындағы зат не зат орнына жұмсалатын есімдік, сын, сан есімдер сөйлемдегі басқа заттың кімге, неге арналға-нын білдіреді, мыс.: кітапты балама алдым, телеграмманы Өскенбайға жібердік, мақаланы редакторға тапсырдым.

2. Барыс жалғауындағы есімдер қимыл процесінің қандай зат-тармен үстемеленгенін білдіреді, мыс.: дәулетке бату, малға толу, қызметке жарау.

3. Іс-әрекеттің барыс жалғаулы есімдерге беттегенін білдіреді, мыс.: Әміреге қарау, маған келу, тойға әзірлеу.

II. Пысықтауыштық. Барыс жалғаулы есімдермен етістіктерден құралған сөз тіркестері, көбінесе, пысықтауыштық қатынаста айтылады. Сондағы оның негізгі мағыналары: мекендік, бағыт-беттегендік, мезгілдік, мақсаттық.

1. Мекендік ұғымды білдіретін сөз тіркестерінің құрамында жер, көше, стадион, үй, түбі, алды, арты тәрізді келемдік ұғымы бар

48
зат есімдер мен келу, түсу, отыру, жату, төсеу, тұру, қою, салу, түсу, көму тәрізді қимылды білдіретін етістіктер болады, мыс.: [Осы] жерге келу, [мына] [жерге көму, көшеге түсу, астына төсеу, құдыққа салу, орындыққа отыру, кереуетке жату, төбеде тұру.

2. Қимылдың бағытын, беттеген жағын білдіретін сөз тіркестері-нің құрамында көлемдік ұғымы бар зат есімдер мен кету, бару, өрлеу, жіберу, кіргізу, шығу тәрізді бағдарды меңзейтін етістіктер болады, мыс.: тауға кету, далаға бару, төбеге өрлеу, елге жіберу, қақпаға кіргізу, үйден шығу.

3. Мезгілдік мағынаны білдіретін сөз тіркестерінің бағы-ныңқы сыңарлары уақытты, шақты меңзейтін есімдер болады да, басыңқы сөзі барыс жалғауын меңгере алатын етістіктер болады, мыс.: түске шақыру, алты, айға алу, үш жылға сайлану, көктемге қарату.

¹ 4. Мақсатты білдіретін сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарлары не -г е, н е ү ш і н деген сөздер мен -у, -мақ тұлғалы қимыл есімдері болады да, олардың барыс жалғауында тұруын керек ететін етістіктер болымды, болымсыз тұлғада айтылады, мыс.: неге келдің? Не үшін алдың? Оқуға келдік. Оқу үшін алдық.
Шығыс жалғаулы сөз тіркестері
Етістікті сөз тіркестерінің жиі ұшырайтын ендігі бір түрі — шы-ғыс жалғаулы есімдер мен етістіктер тобы. Мұнда да жалғаулы есім-дерді етістіктер меңгеріп, солардың байланысынан толықтауыштық және пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері жасалады. Шығыс жалғаулы есімдерді (көбінесе зат есімдер мен есімдіктерді) меңгере-тін етістіктер, негізінде, мыналар: шығу, шығару,қайту, қайтару, келу, келтіру, түсу, түсіру, жүру, қозғау, қарау, қарату, тастау, алу, алдыру, көріну, көрсету, оқу, үйрену, өту, өткізу, қорқу, озу, оздыру, таю, тайдыру, туу, тану, секіру, асу (таудан асу), өлу, тарау, ұшу, тоңу, істеу, тігу (барқыттан тігу), салу (тастан салу), қалу, пісіру, орнату (тастан орнату), соғу, қарғу, сұрану т. б.

Бұлардың көбі қ и м ы л (мыс.: тастау, шығару, тарау, тоу) және қабылдау (мыс.: көру, қорқу, қарау, үйрену) мәнді етістіктер.

Меңгеретін етістіктер, осылардай, әр түрлі мағынада болатын-дықтан, олармен шығыс жалғауда тұрып сөз тіркесін құрайтын есім-дер де әр түрлі болады. Олардың тіркесінен әр түрлі қосымша мағына пайда болады; мысалы, үйден шығу, алыстан көрсету — пысықтауыштық қатынаста мекендік мағынада жұмсалған. Кешке шығу, биыл көрсету — мезгілді, қорыққаннан шығу, ұялғаннан көрсету — себеп-салдарды білдіреді.

Осылардай, бір сөз жетегінде әр түрлі есімдер болуына қарай және де бір есімді әр түрлі етістіктің меңгеруіне қарай (мыс.: терезеден қарау, терезеден түсу, терезеден асыру) сөз тіркестерінің мағына-лары түрленіп отырады.

Шығыс жалғаулы есімдер мен етістіктерден құралған сөз тіркес-тері де т о л ы қ т а у ы ш т ы қ және пысықтауыштық қатынаста жұмсалады.

I. Т о л ы қ т а у ы ш т ы қ қатынаста жұмсалатын шығыс жал-ғаулы сөз тіркестерінің мағыналары, негізінде, мынадай болады:

1. Заттың басқа заттан істелу тегін білдіреді, мыс.:

Өнер білім бар жұрттар

Т а с т ан сарай с а л ғ ы з д ы (Алтынсарин).

Т а с т а н жер ошақ ж а с а п, шай қайнаттым (Мұстафин).

49

Б о л а т т а н сұңқар ұ ш ы р ы п,

2. Мағлұматтың, әрекеттің шығу тегін білдіреді. Ондай сөз тір-кестерін құрайтын етістіктер — кісінің қабылдау әрекетін білдіретік сабақты етістіктер (алу, алдыру, білу, есіту, оқу, үйрену, сұрау): кісі-ден есіту, (білімді) кітаптан алу, үлкеннен үйрену, сөзінен білу, жолдасынан сұрап алу.

3. ПІығыс жалғаулы зат есімдер айрылу, құтылу, айығу, жазылу, қашу, тазару, тазарту, безу сияқты етістіктермен тіркесіп, бірде-ңеден арылу, құтылу мағынасында жұмсалады, мыс.: аурудан айы-ғу, бәледен құтылу, жамандықтан қашу.

4. Сан есім не болмаса сан есімнен анықтауышы бар зат есім шығыс жалғауда тұрып етістікпен тіркескенде,сөз тіркесі з а т т ы ң, с а н д ы қ бөлшегін не д а р а л а н ғ а н мөлшерін білдіреді: С е г і з ж ү з ж ы л қ ы д а н бір тай қ а л м а ғ а н е к е н. Әрбір қонақтың сыртында е к і д е н, ү ш т е н жастықтар ж а т ы р (Әуезов). Ваннаға олар.., а л т ы к і с і д е н к і р д і [Гайдар].

— Маған күніне е лу т и ы н н а н неге б е р і п от ы р?

— Әлі б і р с о м н а н б е р е т ін б о л а д ы! (Мүсірепов).

1. Көлемдік. Ондай сөз тіркестерінің көлемдік мағыналары істелетін істің әйтеуір бір басталу орнын көрсетуге негізделеді. Көбі-несе олар қимыл процесінің заттың үстінен, ішінен, арасынан шық-қанын көрсетеді, мыс.: арбадан түсу, үйден шығу, терезеден кіру, тоғайдан өту.

Көлемдік мағыналы сөз тіркестерінің енді бірқатары қимылдың басталу, болу орнын (мекенін) білдіреді, мыс.: қаладан аттану, базардан қайту, университеттен келу, ауданнан кету, осы арадан тарау.

2. Мезгілдік. Бұл мағынада бағыныңқы сөз мезгіл мәнді және кісінің жас мөлшерін білдіретін есімдер болады да, басыңқы сөз, көбінесе, қабылдау мәнді етістіктер болады, мыс.: былтырдан бі-лемін, жастайымнан түсінгенмін.

3. С е б е п-с а л д а р. Бұл мағынада жұмсалатын сөз тіркесінің шығыс жалғаулы сыңары есімше не қимылдық есім болады, мыс.: ұялғаннан қ ы з а р д ы, түсінбегендіктен қ а т е л е с т і, ү й- ықтап қалғандықтан к е ш і к т і. Жақып қ у а н ғ а н н а н кү-л і п ж і б е р д і (Мүсірепов). Жабай өзінің білместігінен ұялыңқырап қ а л д ы. Мүмкін, с а н ы б е с е у болғандықтан «бестік» деп аталатын ш ы ғ а р.(Сәрсенбаев). К ө п т е н көрмегендіктен Ботакөз апасын с а ғ ы н ғ а н (Мұқанов).

4. А м а л. Шығыс жалғаулы есімдер етістіктермен тіркескенде_; қимылдың амалын (қалай болғанын) білдіреді, мыс.: етбетінен құ-лау, даусынан тану, мұртынан күлу

50
Жатыс жалғаулы сөз тіркестері
Басқаларына қарағанда, жатыс жалғаулы есімдіктерді меңгере алатын етістіктердің саны онша көп емес. Олардың көпшілігі заттың күйін білдіретін салт етістіктер: отыру, тұру, жүру, жату, кездесу, ойнау, қону, көру, көрсету, ұйықтау, қалғу, қалу, сүйену, жылау, ескеру, үйрету, ұнау, кіру т. б.

Мұндай етістіктермен тіркесетін жатыс жалғаулы есімдер мына-дай қатынастарда жұмсалады:

I. Объектілік (толықтауыштық). Объектілік қатынастағы ондай сөз тіркестерінің мағыналары қимыл процесінің қандай заттың үстінде не қандай затпен байланыста болатынын бірдеңенің кімде екенін білдіреді, мыс.: өмірде кездесу, заңда көрсетілу, ойда сақтау, күресте озу, сенде тұру.

II. П ы с ы қ т а у ы ш т ы қ. Пысықтауыштық қатынастагы жа-тыс жалғаулы сөз тіркестері мекендік және мезгілдік мағынада жұм-салады:

1. Мекендік мағынадағы сөз тіркестері көлем мәнді зат есімдер мен отыру, тұру, жату, жүру, қаралу сияқты заттың күйін білдіретін етістіктерден не солар қатысты күрделі етістіктерден құралады.

2. Мезгілдік мағынадағы сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңары шақ, мезгіл мәнді есімдер не есімдер тіркесі болады да, басыңқы-лары жоғарғыдай етістіктің бірі болады: Оның бұл қылықтары Гүлнарға алғашқы кезде ұнамады (Мұқанов). Олар Омбы қаласына іңір қараңғысында келіп кірді (Мүсірепов).

I. Объектілік қатынастағы сөз тіркестері. Көмектес жалғауда тұрып етістіктермен объектілік қатынаста айтылатын сөздер — зат, есімдер мен олардың орнына жүретін есімдіктер. Олардың объектілік-мағынасы әр түрлі болады. Оның себебі, б і р і н ш і д е н, көмектестегі бағыныңқы сөздердің ңені білдіретінімен байланысты болса, екіншіден, оларды керек ететін етістіктердің мағыналарының әр қилы болуымен байланысты. Сол негізде жоғарғыдай сөз тіркестері мынандай мағыналарда айтылады:

1. Құралдық. Құрал-сайманның атын білдіретін көмектестегі зат есімдер кісінің қимыл-әрекетін білдіретін етістіктермен тірке-сіп, құралдық мағыналы сөз тіркестері жасалады. Мысалы: балта-мен шабу, арамен кесу, трактормен жырту, балғамен соғу, қармақпен ұстау, биноклъмен қарау.

Мұндай сөз тіркестерінде көмектес жалғаулы зат іс-әрекеттің ті-келей не сол арқылы істелу құралы болады: Бұрынғыдай... қызыл темірді балғамен қосыла соққанда, сорғалайтын тер жоқ (Мұстафин). Хамит ұстарамен шашын тегіс қырғызған басын, мойнын жуып,... о р а м а л м е н беті-қолын сүртіп, мойнын ыспалап тұрды (Сейфуллин). Әбіш биноклъмен қ а р а п алыстағы айлакер тағының әрекетіне қызығып тамашалайды. Таяқтай қарумен салып та кетеді (Әуезов). Атты қамшымен а й д а м а, ж е м м е н ай д а (мақал).

2. М а т е р и а л д ы қ. Етістікті сөз тіркесінің құрамындағы кө-мектес жалғаулы зат есім істелетін істің неден, қандай заттан істеле-

51
тінін немесе, соның қатысымен істелетінін білдіреді. мыс.: бал-шықпен сылау, бояумен сырлау, қамыспен қоршау, былғарымен қаптау.

3. 3 а т т ы қ. Бірқатар зат есімдер көмектес жалғауда етістік-термен тіркескенде, олар қимылдың заттық объектісі ретінде жұмса-лады. Мысалы: отпен ойнау, сумен жуу, іспен жауап беру, білгіштігімен аты шығу.

4. Бірлестік. Көмектес жалғаулы кісі аттары және кім? деген сұрақ қоюға болатын бала, студент, әкем сияқты сөздер, көбінесе, ортақ етіс тұлғалы салт етістіктермен тіркесіп бірлестік мағынада жұмсалады. Мысалы: Асқармен сөйлесу, Көбеймен қоштасу, баламен ойнау.

II. П ы с ы қ т а у ы ш т ы қ қатынастағы сөз тіркестері. Көмектес жалғаулы зат есімдер етістіктермен тіркесіп, пысықтауыштық қатынаста мезгілді, мекенді, с е б е п - с а л д а р д ы және қ и м ы л- д ы ң істелу амалын білдіреді.
Шылау сөзді тіркестер
Үйге барайық үйге таман барайық деген етістікті сөз тіркестері мәндес болғандықтан, бірін екіншісінің орнына айтса да болар еді, бірақ аздап та болса ол тіркестердің айырмашылығы бар: ең алды-мен — үйге барайық пен үйге таман барайық дегендердің мағынасы бірдей емес: алдыңғыда қимылдың жалпы бағыты, бет алысы айтылса, соңғыда ол бет алысты бұрынғысынан дәлдеп көрсеткен. Сол дәлділік үйге сөзінен кейін таман шылауын қойып айтудан болып тұр. Егер бұлардың білдіретін көлемдік мағынасын әлі де түрлендіргіміз келсе, оны үйге дейін, үйге қарай, үйге жуық, үйдің қасына, үйдің маңына дегендей етіп, оларды тиісті етістіктер-мен тіркестірер едік. Сонда сөз тіркестерінің құрамы бұрынғыдай есім және етістіктен ғана құралған болмайды, есім мен етістіктің арасына дейін, таман, қарай, қасына, жуық, маңына тәрізді шылау сөздер қойылады.

Ондайда шылаулар сөз тіркесінің грамматикалық мағыналарын толықтырып, есім мен етістікті өз ара байланыстырушы аралық дә-некер болады. Етістікті сөз тіркестерін құрауға қатысқан шылаулар — демеулер мен көмекші есімдер.

Демеулер сөз тіркестерінің құрамында өздерінен бұрын айтыла-тын есімдердің белгілі септікте тұруын керек етеді де, сол жете-гімен етістікке бағынады. Оны схемамен көрсетсек, былай болар еді:
_____________

/ /

/___________________/

1. Көлемдік. Әр түрлі көлемдік мағынада айтылатын ондай сөз тіркесінің құрамында мына демеулер болады: таман, қарай, дейін, шейін, жуық, арқылы.

52
2. Мезгілдік. Етістікті сөз тіркестері кейін, соң, дейін, шейін, бері, сайын, әрі, бұрын, жуық, жақын демеулерінің қатысымен мезгілдік мағынада да көп жұмсалады:

3. М а қ с а т т ы қ. Қ и м ы л д ы ң, іс-әрекеттің болу мақсатын білдіретін етістікті сөз тіркесінің құрамында, көбінесе, үшін демеуі болады:

Жоғарыда көрсетілмеген бірге, бетер, әрі, бері, қарсы, туралы, бойы демеулері де етістікті сөз тіркестерін құруға қатысып, түрлі мағынада жұмсалады, мыс.: жазбен бірге келу, жылдағыдан бетер семіру, таудан әрі асу, үш күннен бері күту, жауға қарсы ұмтылу, қысқа қарсы келу, жыл бойы іздену.

Көмекші есімдер ілік септігіндегі сөздермен тәуелдік жалғауында тұрьш байланысады. Олар сол тобымен етістікке бағынып, етістікті сөз тіркесінің құрамында пысықтауыштық қатынаста жұмсалады. Ол үшін көмекші есімдерге тиісті септік жалғаулары (барыс, шығыс, жатыс, көмектес) жалғанады. Ондайда етістікті сөз тіркестері м е - к е н д і к, кейде мезгілдік мағынаны білдіреді. Осындай сөз тіркестерінің құрамында айтылатын көмекші есімдер мыналар: ал-ды, арты, қасы, маңы, жаны, іші, бойы, басы, аузы, жағасы, үсті, сырты т. б.

Лида терезенің а л д ы н д а тұр (Ерғалиев). Құдайберді биік т ө с е к ү с т і н д е ж а т ы р е к е н. Арада үш күн өткенде, Шыңғыс і ш і н е бір суық хабар т а р а д ы. Абай қаршыға салған ү л к е н д е р д і ң қ а с ы н а ө т к е н жазда көп е р і п е д і. Олар о с ы түн ішінде Семей түсеміз деп келе жатты (Әуезов).

53
II. СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІ,

Сөйлем белгілі бір ой желісін білдіріп, тыңдаушы жұртқа түсі-нікті болу үшін, ондағы сөздер өз ара берік синтаксистік байланыста тұруы тиіс. Сөйлемдік қоршаудағы әр сөз өзіне лайықты орында тұ-руы және жалғау, шылау сияқты дәнекерлік қызмет атқаратын тұл-ғаларды дұрыс қабылдауы керек. Осы талаптар орындалмаса, сөй-лемдегі сөздер өз ара берік байланыса алмайды да, айтылған ой түсініксіз болады. Демек, айту, тыңдау процесі өз мақсатына жете алмайды.

Сөйлем құрамына енген сөздерді өз ара таптастырғанда, оның ролі мен маңызы ескеріледі. Осы тұрғыдан қарағанда, сөйлем мүшелері өз ара тұрлаулы, тұрлаусыз болып екі топқа бөлінеді.
СӨЙЛЕМНІҢ ТҰРЛАУЛЫ МҮШЕЛЕРІ
Сөйлемдегі айтылған ойдың негізі, сөйлемдік құрылыстың ірге тасы — бастауыш пен б а я н д а у ы ш.

Сөйлем аяқталған ойды білдіре отырып, белгілі бір заңдылықпен тізіледі. Ол ойды көрсетуге қажетті бөліктерден, сөз тіркесінен тұра-ды. Осындай бөліктер сөйлем мүшелері деп аталады. Сөйлемдегі аяқталған ой бастауыш пен баяндауыш арқылы беріледі, Ал, сөйлемнің анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш мүшелері бастауыш пен баяндауыш білдірген негізгі ойды тереңдете, кеңейте түседі. Солай болғандықтан да, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері деп аталады.

Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері — бастауыш пен баяндауыш — өз ара қиыса байланыса келіп, предикативтік сөз тіркесін құрады. Предикативтік сөз тіркесі сөйлем атаулының негізі, арқауы, желісі болып есептеледі. Б а я н д а у ы ш дегеніміз бастауыштың тура кө-рінісі. Бастауыш пен баяндауыштың қосындысы — сөйлем атаулы-ның негізі, қаңқасы, ұйтқысы. Бірақ бастауыш пен баяндауыш өз ара бара-бар тепе-тең деуге болмайды. Олардың теңдігі диалектикалық

54
теңдік. Өйткені олар белгілі дәрежеде бір-біріне қарама-қарсы. Баян-дауыш бастауышқа бағынады. Бастауыш пен баяндауыш бірлесіп барып айтылған ойды аяқтап тиянақтайды. Сондықтан да олар тұр-лаулы мүшелер тобына жатады.

Бастауыштар құрамындағы сөздің көп-аздығына қарай жалаң, күрделі болып бөлінеді. Қазақ тілінде үйірлі бастауыштар тобы да бар.

Ж а л а ң немесе д а р а бастауыштар бір-ақ сөзден жасалады. Күрделі бастауыш бірнеше сөздер тобынан жасалады. Оның құра-мында ең кемі екі сөз болады. Күрделі бастауыш мына жолдармен жасалады:

1. Кісінің фамилиясы, аты, азамат, жолдас сияқты қосалқы айқындауыштармен тіркесе келіп, күрделі бастауыш жасайды: Ты-ныбаев А л ғ ы р б а й ж о л д а с домбырамен бірнеше күй орындап берді. А з а м а т Қ а ң т а р б а е в Мақажан жақсы істің бастамасын жасап отыр.

2. Ілік септіктің жасырын түріндегі сөз үшінші жақтык, тәуелдік жалғаулы сөзбен тіркесе келіп күрделі бастауыш жасайды: М е к е-ме б а с т ы ғ ы қызметке келді. А м е р и к а Құрама Ш т а-т ы — империалистік мемлекет.

3. Маңы, іші, жаны, қасы, алды, арты, бойы сияқты көмекші есімдермен тәуелдік жалғаулы сөздер тіркесе келіп күрделі бастауыш жасайды: а у ы л д ы ң маңы. — терең сай. Балалар шуы су сепкендей басылды.

4. Жіктеу мен өздік есімдіктері тіркесе келіп, күрделі бастауыш жасайды: Ол өзі осыны мойындағалы тұр еді. Мен ө з і м де сізден осыны сұрағалы отыр едім.

Бұл жағдайда жіктеу есімдігіндегі ілік септік ашық, не жасырын түрде тұра береді.

5. Бірнеше сөзден құралған күрделі жалқы есімдер күрделі бас-тауыш қызметін атқарады: Қазақ С С Р О қ у министрлігі биылғы жылдың өзінде ондаған жаңа мектеп ашты. К о м - м у н и с т і к партия — заманымыздың ақыл-ойы, ар-ұяты, дана көсемі.

6. Субстантивтенген есімдер тобы күрделі бастауыш қызметін ат-қарады: Қ а р а б е с т і бәйгенің алдын бермеді. Күрең қ а с қ а аты тұр екен.

7. Негізгі және көмекші,етістіктер тобы мен есімдер бірлесе келіп күрделі бастауыш болады: К ү л е б е р у ыңғайсыз. О н ы ң а й-т ы п о т ы р ғ а н ы — орынды мәселе.

8. Кісі аты, не жіктеу есімдігі жинақтау сан есімдерімен тіркесе келіп, күрделі бастауыш жасайды: А с қ а р е к е у і м і з айтып отырмыз. Б і з үшеуіміз мәселені дұрыс шештік деп ойлаймыз.

Жоғарыда біз сөз еткеннің бәрі грамматикалық бастауыштар. Оларды тұлғалық бастауыштар десе де болады. Ал, сонымен бірге логикалық бастауыштар да болады. Олар тұлғалық жағынан бастауыш емес, бірақ мағыналық жағынан айтылған ойдың иесі, субъектісі сол,

55
мыс.: М е н і ң мұнда келуіме болмайды. Осы сөйлемдегі бастауыш — менің. Бірақ тұлғалық жағынан ол атау септігінде тұрған жоқ және кім? не? деген сұрауға жауап та бермейді. Дегенмен, сөйлемде-гі ойдың түйіні менің деген сөзде. Ондағы іс-әрекеттің иесі де — менің.

Үйірлі бастауыштың қалыпты жай бастауыштардан басты айыр-машылығы өз ішінен мүшелік жіктерге сараланып бөлінетіндігінде, Олар бастауыштың қызметі мен мағынасына бастауыш роліндегі өз анықталушысының түсіп қалуы арқылы ие болған. Әлі жетпеген — ә құдайшыл (Мұстафин).

Бұл мысалда үйірлі бастауышқа анықталушылық қызмет ат-қаратын адам сөзі түсіп қалған. Сондықтан сөйлемдегі субъектілік мән оның үйірлі анықтауышына көшкен. Үйірлі анықтауыштардың осындай орынбасарлық қасиетінің арқасында ғана анықталушы тү-сіп қалады.

Үйірлі бастауышты аяқтап тұрған есімшелер не жалғаусыз, не көптік, тәуелдік жалғауларының бірінде, кейде екеуінде де айтыла-ды. Жиылып тұрғандардың арасында әлі де ашуы қайтпағандары нұқып кетіп жүр (Мүсірепов).

Бастауыш атау тұлғада тұрады деп жоғарыда айттық. Бірақ ол тек бастауыштың ғана тұлғалық көрінісі емес, атау тұлғалы сөз ма-ғынасына, орнына қарай анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш жә-не баяндауыш қызметтерін де атқара береді. Солай болғандықтан да бастауыш қазақ тілінде тек сұрақ қою арқылы, басқаша айтқанда, мағыналық жағынан талдау жүргізу арқылы ажыратылады. Бастау-ышты сөйлемде келген баяндауыш арқылы тауып алуға да болады. Баяндауышпен қиыса байланысқан мүше бастауыш болып табылады.

Бастауыш есімдіктің барлық түрінен де жасала береді. Бастауыш ролін атқару есімдіктің лексикалық қасиетінен туатын негізгі синтаксистік қызметі, мыс.: М е н жазбаймын өлеңді ермек үшін (Абай). Темір сенбісің? (Әбішев). Бұл — кешегі өткен түнгі әңгіме еді (Мұстафин). М е н — тауда ойнаған қарт марал (Махамбет). О л — жауапты қызметтерде болған қарт коммунист. С е н — кешегі баласың («Соц. Қаз.»).

56
Әсіресе, ерекше тоқталуды керек ететін есімшеден болған бастау-ыштар. Олардың қасиетін анықтау арқылы сан есім, сын есім, тұйық рай арқылы жасалған бастауыштардың да өзгешеліктері мен ерекше-ліктерін егжей-тегжейлі көрсетуге мүмкіндік аламыз.

Есімшелер бастауыш қызметін атқарғанда, азырақ көмескіленгені болмаса, оның шақтық мәні жойылмайды, сөз меңгеру қасиеті то-лық сақталады.

Есімшелердің өздерінің бастауыш болуымен бірге бастауыш бо-латын тізбектерге катысатыны да болады.
Дара және күрделі бастауыштар
Есімшенің жалаң өзінен ғана болған бастауыштарды есімшеден болған дара бастауыштар, құрамында есімшеден басқа да сөздері бар күрделі бастауыштарды есімшенің қатысуы арқылы жасалған күрделі бастауыштар деп екіге бөліп қараймыз. Соңғысын құра-мындағы басқа сөздер атымен атамай, есімшенің атымен атауымыздың, яғни есімшелердің қатысуы арқылы жасалғаң күрделі бастауыш деп атауымыздың себебі, мұндай сөз тіркестерінде басты рольді есімше атқарады, оның белсенді элементі болады. Демек, ондай сөз тіркестерінің бастауыш болуының өзі есімшенің синтаксистік қызметінсіз мүмкін емес.

Бастауыш қызметін атқару — есімшенің атрибуттың қасиетінің айқын бір көрінісі. Субстантивтенген есімшелер зат есімдерге тән барлық синтаксистік қызметтерді атқара алады. Демек, ол тек л е к -с и к а л ы қ жағынан ғана емес, синтаксистік жағынан да зат есімнің орнын толық баса алады.

Есімшелер субстантивтенгенде, іс-әрекеттің өзін көрсету мағына-сынан іс-әрекеттің объектісін, не субъектісін көрсету мағынасына көшетіні белгілі. Олар, субстантивтенгенде заттық мағынаны өз ішіне алады.
Баяндауыш
Баяндауыш та бастауыш сияқты сөйлемнің тұрлаулы мүшелерінің қатарына жатады. Ол, көбінесе, жіктік жалғауында тұрады. Баян-дауыш, негізінде, бастауышпен жақтық және жекеше, көптік жағынан қиыса айтылады. Солай болғандықтан да жіктік жалғауды баяндауыштық көрсеткіш деуге де болады.

Қазақ тілінде баяндауыш барлық сөз табынан жасала береді.

Зат есімнен болған баяндауыштар: Қарттың аты — Амантай (Мұқанов). О с ы — Тереңсайдың тұсы (Әуезов).

Қазақ тілінде зат есімнен болған дара баяндауыш I—II жақта жіктік жалғауын қабылдайды: Мен ж а з у ш ы м ы н. Сен ж а з у - ш ы с ы ң. Ол ж а з у ш ы.

Сын есімнен болған баяндауыштар: Абайдың түсі құцүп-қу (Әуезов). Бұл балаға абайлап қарасам, сонша е с т і б а л а к е с -к і н д і (Ыбырай).

Сан есімнен болған баяндауыштар: Кореяның территориясы —220 мың к в а д р а т километр («Соц. Қаз.»). Бес жердегі бес — ж и- ы р м а б е с.

57
Есімдіктен болған баяндауыштар: Сен — к і м с і ң? Оның жасы қ а н ш а д а?

Баяндауыш қызметін жиі атқаратын, негізінен алғанда, сұраулық есімдіктер.

Баяндауыш ролінде жиі қолданылатын сөз табы — етістіктер және оның есімше, көсемше тұлғалары: Рахмет біраз о т ы р д ы (Ерубаев). Арада жеті-сегіз күн өтті (Әуезов). Ол вокзалға қарай к е т к е н.
Дара және күрделі баяндауыштар
Жеке бір сөзден болған баяндауышты дара баяндауыш деп атай-мыз: Аспанды бұлт торлады. Жел басылды. Жарқ-жұрқ шақпақ ш а ғ ы л д ы. Көп ұзамай жауын б а с ы л д ы.

Бірнеше сөзден құралып, бір-ақ ұғымды білдіретін баяндауышты күрделі баяндауыш дейміз. Олар бір-ақ сұрауға жауап береді. Күрде-лі баяндауыштың құрамында ең кемі екі сөз болады: Парторг Иванов "О й л а н ы п қ а л д ы (Нүрпейісов). Айжан оған Айбаладан кем б о л ғ а н жоқ (Мұқанов). Ауылымыз бұл арадан о н-о н бес километр (Бақбергенов).

Күрделі баяндауыш, негізінен алғанда, мына жолдармен жа-салады:

1) Етістіктің күрделі түрлерінен: тез кел, мен күтіп о т ы р а алмаймын (Мұстафин). Асқар автомобилъмен жүріп к е т т і

(Мұқанов). Поездар оған ерекше бір қызықты көрінетін б о л ы п а л д ы (Иманжанов).

2) Қалыптасқан тұрақты сөз тізбектерінен (идиомалар-фразалар-дан) жасалады: Шошынған шешесі есінен т а н ы п қалыпты (Ыбырай).

3. Бар, жоқ, қажет, керек, жөн, тиіс тәрізді сөздер мен көмекші етістіктер тіркесіп келіп күрделі баяндауыш жасайды: төңіректе ешкім жоқ б о л а т ы н. Жиылыста Асқар да б а р е д і.

4. Көмекші етістіктер есім сөздермен тіркесе келіп күрделі баян-дауыш қызметін атқарады: Мен г е о л о г-б а р л а у ш ы б о - л а м ы н. Асқар м ұ ғ а л і м е д і.

5. Күрделі сан есімдер де күрделі баяндауыш қызметін атқара-ды: Жеті жерде жеті — қ ы р ы қ т о ғ ы з. Тоғыз жерде тоғыз — сексен бір.

Орыс тілімен салыстырғанда, қазақ тіліндегі күрделі баяндауыш-тық тағы бір ерекшелігі бар. Ол күрделі баяндауыштағы сөздердің орнына байланысты. Мысалы, орыс тіліндегі ему необходимо учиться, ему нужно читатъ деген сөйлемдер қазақ тіліне оған оқу қажет, оған оқу керек болып аударылады. Қазақ тілінде тұйық рай көмекші сөздің алдына шығып кеткен, орыс тілінде ол, керісінше, сөйлем соңында тұрады. Бастауыштың баяндауышқа логикалық жағынан ие екендігін, біріншіден, осы орын мәселесі көрсетсе, екіншіден, бұл олардың өз ара қиыса байланысуынан да байқалады. Бастауыш есімдіктен жасалған жағдайда, ол баяндауышқа тікелей өз сәулесін түсіріп тұрады: Мен к е л е-м і н. Сен к е л е-с і ң. Басқаша айтқанда, бастауыштың көрінуі екі жақтан бірдей болады. Бастауыш баяндауышпен қиысқанда, ол мағыналық жағынан да, тұлғалық жағынан да көрінеді. Бастауыш басқа есімдерден бол-ғанда, мұндай қасиет байқалмайды.

Қазіргі қазақ тіліндегі баяндауыш сөйлемде айтылатын ойдың, хабардың өзегі. Ол грамматикалық тұлға жағынан да, семантикалық мағына жағынан да сөйлемнің ең маңызды мүшесі. Бір сөзбен айт-қанда, баяндауыш сөйлемнің мағыналық орталығы болып табылады.

58
Қазақ тіліндегі баяндауыш орыс тіліндегімен салыстырганда, бастау-ышқа анағүрлым бағынышсыздау болып келеді.

Баяндауыш сөйлемнің предикативтік ұйтқысы болып табылады. Сондықтан, әдетте, баяндауышсыз сөйлем жоқтың қасында болып келеді.
ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕЛЕР
Сөйлем, ең алдымен, тұрлаулы мүшелердің грамматикалық және мағыналық қатынасы (предикативтік байланыс) арқылы құралады да, айтылар ойдың аумақ-көлеміне, сипатына сәйкес күрделеніп оты-рады. Сөйлем екі бас мүшеден ғана құралып қоймай, басқа да сөз-дермен-мүшелермен толығып, құрамы кеңейеді. Мұндай мүшелер мағыналық жағынан да, грамматикалық жағынан да сол екі тұрлау-лы мүшенің айналасына топталып, соларға қатысты болады, солар арқылы ғана хабарланар ой құрамындағы мағыналық элемент бола алады.

Сөйлем мүшелерін басты екі топқа бөліп қарау тек логикалық негізге ғана сүйенбей, грамматикалық заңдылықтарды да еске алады. Сөйлем мүшелерін тұрлаулы және тұрлаусыз деп бөлу, ең алдымен, сөйлем құрамындағы сөздердің өз ара синтаксистік байланыс характеріне сүйенеді. Егер сөйлем құраушы екі бас мүше — бастауыш пен баяндауыш өз ара қиысу арқылы (сандық және жақтық) байланысатын болса, тұрлаусыз мүшелердің бас мүшелер-мен, не өз ара байланысу тәсілдері мен байланыс түрлері бұдан тіпті өзгеше. Бұлардың (тұрлаусыз мүшелердің) бас мүшелермен, не өз ара байланысуы септік жалғаулары, орын тәртібі арқылы көрінеді. Соған орай, олардың байланыс түрлері қабысу, меңгеру, матасу болып келеді. Тұрлаулы мүшелер сөйлемнің негізін құрап, негізгі хабарланар ойды білдірсе, тұрлаусыз мүшелердің бір тобы баяндауыштың мағынасын түсіндіруші (пысықтауыш, толықтауыш), енді бірі бастауыштың мағынасын саралаушы (анықтауыш, бірақ бұл кейде есімнен болған басқа мүшеге де қатысты болады) есебінде ғана жұмсалып, сөйлем құрамында екінші дәрежелі қызмет атқарады.

Тұрлаулы мүшелердің айналысына топталып, соларға қатысты болатын, сөйтіп олардың сындық, сапалық, заттық қ а с и е т і н, әлде қимылдың тарау аумағын, көлемін, бағытталған объектісін т. б. білдіретін сөздерді сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері деп атайды. Тұрлаусыз мүшелер сол бас мүшелердің жетегінде айтылады, өз алдына дербес айтылып, ешбір жүйелі мән бере алмайды. Мұрат кітаптың атын қайта-қайта оқыды деген сөйлемдегі бас мүшелерді түсіріп, тек тұрлаусыз мүшелерді ғана қалдырсақ, ешқандай жүйелі мән ұға алмас едік. Кітаптыц атын, қайта-қайта деген сөздер тіркесі номинативтік мән бергенмен, коммуникативтік форма бола алмайды. Сөйлемнің бас мүшелерімен грамматикалық қатынасқа түсу арқылы ғана тұрлаусыз мүшелер коммуникативтік форма құрамында өздеріне тиісті қызметтерін атқарады. Ондай қызметтегі сөздер мен сөз тіркестері сол екі бас мүшеге грамма-тикалық тұрғыдан да, мағыналық тұрғыдан да қатысты, солармен бір жүйеде ғана қолданыла алады. Жоғарғы сөйлемдегі сөздердің өз ара қатысы былай болып шығар еді: Мұрат оқыды; қайта-қайта—оқыды; кітаптың—атын; атын--оқыды. Сөйтіп сөйлем ішіндегі тұрлаусыз мүшелердің барлығы дерлік баяндауыштың жетегінде айтылып, тек сол арқылы ғана сөйлем мүшесі қызметіне ие болған. Тек біреуі ғана (кітаптың) бас мүшеге тікелей қатысты болмай, есімнен болган тұрлаусыз мүшеге (тура толықтауышқа) байланысқан. Бірак, мұның өзі де сол мүше (тура толықтауыш) арқылы бас мүшеге (баяндауышқа) қатысты айтылғаны

59
көрініп тұр. Сонымен, тұрлаусыз мүше бас мүшеге тікелей қатысты, немесе кейде сатылы қатысты болуы мүмкін. Бірақ, қалай болғанда да бас мүшеге қатыссыз, онымен мағыналық байланыссыз айтыла-тын тұрлаусыз мүше болмайды.

Тіл білімінде тұрлаусыз мүшелерді үш түрлі негізгі топқа — анықтауыш, толықтауыш, пысықтауышқа бөлу ертеден қалыптасқан қағида.

Тұрлаусыз мүшелерді топтарға бөлу (классификациялау), әдетте, олардың бас мүшелерге мағыналык, қатысына негізделеді. Бас мүшенің бірі — баяндауыштың мағыналарын әр түрлі қырынан түсіндіруіне, саралауына қарай т о л ы қ т а у ы ш, п ы с ы қ т а у ы ш деп аталатын тұрлаусыз мүшелер, бастауыштың, немесе әйтеуір есімнен болған басқа бір мүшенің мән-мағынасын саралап айқындауына қарай анықтауыш деп аталатын тұрлаусыз мүше пайда болады. Тұрлаусыз мүшелерді топқа бөлудің бұл қазіргі грамматикалық қалыптасқан принципі. Дегенмен, осы қалыптасқан принциптің өзі де әлі де жетілдіруді, жіктелуді керек ететіні айқын. Егер, толықтауыш мүше баяндауыштың әр түрлі мағыналық қырларын ашып көрсететін болғандықтан, өз алдына сөйлем мүшесі деп қаралуға тиіс болса, тұрлаусыз мүшелердің басқа бір түрлері жайлы ойлана түсу керек болады. Анықтауыш бас мүшелерге мағыналық қатынасына қарай емес, қандай сөзден жасалған мүшеге қатыстылығы тұрғысынан ғана бөлектенеді. Қазіргі қазақ тілінде бірсыпыра сөздер сөйлем құрамында етістіктен болған мүшеге қатысты болса пысықтауыш деп қаралады да, есімнен болған мүше-мен байланысты айтылса анықтауыш деп қаралады, мыс.: Ол шебер сөйледі. Шебер кісінің қолынан бәрі келеді. Бір ғана сөз екі сөйлем құрамында екі түрлі мүшенің — бірде пысықтауыштың, бірде анықтауыштың қызметін атқарып тұр. Сөздердің сөйлем құрамын-дағы қызметін анықтаудың мұндай жолы сол сөздің қай сөз табына қатыстылығына ғана негізделгені айқын. Бірақ қатысты сөздің алмасуынан (бірде етістік, бірде есім) олардың мағыналық қатына-сы өзгереді деу қиын. Сонымен қазіргі грамматикаларда тұрлаусыз мүшелерді үш түрге бөлу тек қана олардың бас мүшелерге мағына-лық қатынастарына негізделген деп қарауға болмайды. Тұрлаусыз мүшелердің кейбірі қай сөз табына қатысты айтылуына қарай да бөлектеніп жүр.

Сөйлем құрамындағы сөздің морфологиялық тұлғасы мен байла-ныс тәсілі сол сөздің ойды білдіруге қатысты элемент есебіндегі грамматикалық көрінісі ғана. Интонациялық тұтастыққа, граммати-калық бірлікке негізделетін сөйлемді құрайтындар — сөйлем мүше-лері. Сондықтан оның құрамындағы сөздер мен сөз тіркестері өз ара мағыналық және грамматикалық қатынастар негізінде сөйлем құра-мындағы өз орнын, қызметін айқындайды. Сөйтіп барып ой білдіру-

дің элементіне айналады. Тұрлаусыз мүшелер де сондай қатынас-тар негізінде үш түрлі топқа бөлінеді.

Әр топтың өзіне тән грамматикалық та, семантикалық та негіз- дері бар.

Ең алдымен, тұрлаусыз мүшелердің әрқайсына ғана тән грамма- тикалық формалар мен байланыс түрлері бар. Мысалы, ілік септік-тің тұлғасы, негізінен, анықтауыш мүшелердің айырым белгісі болса, табыс септік тура толықтауыштың грамматикалық көрсет-кіші. Сол сияқты, өзінен кейінгі сөзбен матаса байланысу анықтауышқа тән болса, етістіктен болған мүшемен қабыса байланысу негізінен, пысықтауышқа тән заңдылық. Сонымен қатар, белгілі бір тұрлаусыз мүшелердің ғана қызметінде жұмсалуға біршама бейім сөз таптары да бар. Мысалы, сын есімдер көбіне-көп анықтауыштық қызметке бейім болып келеді.

60
Ал, үстеулер болса, көбінесе, тек әр түрлі пысықтауыш мүшелер қызметінде ғана жұмсалады.

Әрине, бұл айтылғандар (грамматикалық формалардың, байланыс түрлерінің, сөз таптарының жеке мүшелерге тәндік мәселесі) қатып қалған, ешбір бұлтарыссыз қағидалар емес. Жеке мүшелерге тән, соларға лайық деп отырған формалар мен байланыс түрлері, т. б. басқа ыңғайда да кездеседі. Бұл жерде солардың (формалардың, бай-ланыс түрінің) жиі кездесетін жағдайлары ғана ескеріліп отыр.

Мағыналық жағынан тұрлаусыз мүшелердің әрқайсысы белгілі бір семантикалық сфераны білдіреді. Айталық, анықтауыш өзі қатысты сөзді сын, сапа, мөлшер, көлем, тегі жағынан түсіндірсе, толықтау-ыш пен пысықтауыштың да өздеріне ғана тән мағыналық сфералары бары мәлім.

Кейде тұлғалас сөздер түрлі сөйлемдегі жұмсалу орнына қарай әр түрлі қызмет атқарады, мыс.: Әкең Мұқан б і з д і ң а у ы л ғ а жиен еді (Мұқанов). Ол біздің а у ы л ғ а келді. Бұл сөйлемдер құра-мындағы барыс тұлғалы ауыл сөзі екі түрлі мүше қызметінде жұмсалған: бірінші сөйлемде — жанама толықтауыш, екінші сөйлемде — мекен пысықтауыш. Алдыңғы сөйлемде ауылға сөзі есімнен болған мүшеге қатысты болса, соңғы сөйлемде етістіктен болған мүшеге қатысып тұр. Мекен пысықтауыштық мағына динамикалық қимыпды білдіретін сөзбен тіркес қараудың салдары болса керек.

Сөйтіп, сөздердің синтаксистік қызметі көп жағдайда өзі тіркесе-тін сөздің лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне байланысты болады да, көбіне сөз тіркесі құрамында айқындалады.

Қазақ тілінде барыс, шығыс, жатыс, көмектес жалғаулы сөздердің синтаксистік қызметі әр қилы болып отырады. Олардың бірсыпы-расының қандай сөйлем мүшесі екендігін ажырату үшін грамматика-лық формасын, қай сөз табына жататындығын ескерумен бірге сол сөздердің лексикалық мағынасын да қарастыру қажет қолады. Сонда ғана олардың синтаксистік қызметі дұрыс ажыратылады. Мынадай мысалдарға жүгінейік: Мүрат Қарағандыға кетті. Ол қорыққаннан қабырғаға жабысты. Жығылған сүрінгенге күледі. Бұл сөйлемдер құрамындағы сирек терілген сездер бірыңғай тұлғалы болып, етістіктен жасалған мүшеге қатысты болғанмен, қызметтері бірдей емес. Қарағандыға сөзі мекен пысықтауыш қызметінде жұмсалған, ал, қабырғаға, сүрінгенге сөздері толықтауыш қызметінде тұр. Бұл жерде сөздің синтаксистік қызметі оның лексикалық мағынасымен астасып жатыр. Біршама кең аумақты, мекенді білдіретін Қарағанды сөзі мекендік мән берсе, зат пен субъектіні білдіретін қабырға, сүрінген сөздері сол тұлғада объектіні білдіреді. Осындай мысалдарды жатыс, шығыс, көмектес тұлғаларына да келтіруге бо-лады.

Сөйтіп, кейде сөздің лексикалық мағынасы мен синтаксистік қызметі үйлесіп келеді.

Тұрлаусыз мүшелердің құрамы дара, күрделі, үйірлі болады:

61
қимылдың таралатын объектісін, немесе іс-қимылдың әсеріне, ықпа-лына ұшырайтын, не оған жанама қатысты болатын затты (кісіні), құбылысты, т. б. білдіреді, мыс.: Құлыншақ А б а й ғ а қарай түсіп, үлкен сар шақшасын тырнағымен сыртылдата қағып отырып, бір кезде көк бүйра насыбайын екі танауына құшырлана тартып қойды (Әуезов). Толықтауыш қызметіндегі сөздер: Абайға, шақшасын, тырнағымен, насыбайын, танауына. Осы толықтауыштардың баяндауышпен байланысу тәсілдері әр түрлі, Бірде толықтауыш табыс септікте тұрса (шақшасын, насыбайын), бірде барыс тұлғада (Абайға), немесе көмектес, барыс (тырнағымен, танауына) тұлғасында тұр. Олардың мәні де бірдей емес. Табыс септікті толық - тауыштар (шақшасын, насыбайын) субъектінің іс-әрекетінің таралған, жайылған объектісі ретінде үғынылса, барыс жалғаулы толықтауыш іс жанама бағытталған объектіні (Абайға) білдіреді.

Толықтауыштар мен меңгеруші сөз арасындағы мағыналық қа-тынас, басқа сөз тіркестеріне қарағанда, тығыз болады. Үйткені мең-геруші (толықталушы) сөздің шын мәні толықтауыш арқылы ғана толық ашылып, айқындалады. Мысалы, жоғарғы сөйлемнің бір компонентін талдап көрейік: үлкен сар шақшасын тырнағымен сыртылдата қағып отырып. Сөйлем құрамындағы шақшасын, тырнағымен толықтауыштарының бірін түсіріп, үлкен сар шақша-сын сыртылдата қағып отырып деп, немесе тырнағымен сыртылдата қағып отырып десек, меңгеруші сыртылдата, қағып отырып сөздерінің мағынасы толық ашылмас еді. Алдыңғы вариантта не арқылы сыртылдайтыны белгісіз болып қалады да, соңғысында тырнағымен сыртылдатып отырғаны не екені белгісіз. Сөйтіп, толықтауыш пен толықталатын сөздер арасындағы мағыналық қатынас тығыз болады да, толықтауыш тек іс-әрекеттің объектісі ғана емес, толықталушының мән-мағынасын түсіндіруші, саралаушы да.

Толықтауыштардың меңгеруші сөз білдіретін іс-әрекетке, қимыл- ға қатыстылық дәрежесі мен мағыналары, сондай-ақ сөйлем құрамындағы синтаксистік қызметі бірдей емес. Олардың мұндай синтаксистік және мағыналық ерекшеліктері тұлғалары арқылы көрінеді.

Сабақты етістіктен болған іс-қимылға, әрекетке тікелей қатысты болып, сонымен бір тіркесте ғана ұғынылатын толықтауыштарды тура толықтауыш деп атайды. Тура толықтауыш өзі жетегін-

де айтылатын сөзге мағыналық жағынан да, тұлғалық жағынан да бүтіндей тәуелді болады. Оның мән-мағынасы да сонымен бір тіркесте ғана үғынылады. Оның (толықтауыштың) грамматикалық тұлғасы меңгеруші етістіктің лексика-грамматикалық ерекшелігімен айқындалады. Қітапты оқыды, тамақты ішті, баланы жұбатты тәрізді тіркестер құрамындағы кітап, тамақ, бала сөздерінің табыс септікте тұруы меңгеруші оқыды, ішті, жұбатты етістіктерінің лексика-грамматикалық қасиетімен айқындалған. Бұл етістіктердің қайыссы да мәңдеріне лайық нені? деген сұрақты қажет етеді де, бағынышты сөздің табыс жалғауда тұруы керек болады. Сөйтіп, табыс септік тура толықтауыштың грамматикалық тұлғасы болады да, олар сабақты етістіктердің жетегінде айтылады.

Етістіктен болған баяндауышпен не басқа бір мүшемен барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктері арқылы байланысып, іс-әрекетті қосымша, жанама толықтайтын сөйлем мүшелері жанама толық-тауыш деп аталады. Жанама толықтауыштар меңгеретін мүшемен біршама еркін_байланыска түседі. Тура толықтауыш сияқты, өзі бағынышты, тәуелді бола бермейді. Сонымен қатар, олардың мәндері де сан-салалы, көп қырлы болып отырады.