Матаса байланысқан сөз тіркесі туралы түсінік

Матаса байланысатын сөз тіркестерінің құрамы септелетін, тәуел-денетін сөздер болуға тиіс. Ондай сөздердің жұмсалу аясы кең — есімдер деп аталғанмен, бүл жағынан бәрінен де оқшау қаралуға тиіс сөздер — зат есімдер. Септік, тәуелдік жалғаулар сол зат есімдердің және олардың орнын басатын есімдіктердің жалғаулары. Сон-дықтан зат есімдер мен есімдіктер матаса байланысқан сөз тіркесте-рін құрастырудың негізі болады, ал басқа есімдер ондай сөз тіркестерінің құрамына ену үшін зат есімңің қызметіне ортақтасу ке-рек. Бір сөздің қызметін екінші сөздің атқаруы — оның қосымша қызметке уақытша ие болғандағысы. Бұлай болудың дәрежесі барлық есімдер үшін бірдей емес. Мысалы, заттың әр түрлі сапасын білдіретін есімдердің ішінде сын есім ілік жалғауда жұмсалып сөз тіркесінің бірінші сыңары ретінде, есімшелерге тәуелдік жалғаулары жалғанып оның екінші сыңары қызметінде жиі кездеседі. Оларға қарағанда, сан есім, үстеулер матаса байланысқан сөз тіркестерінің құрамында аз кездеседі.

Осылар тәрізді, заттың әр түрлі сапасын білдіретін есімдердің септік жалғауларында, бұл арада ілік жалғауда, жұмсалып сөз тір-кестерінің құрамына енуі кездейсоқ құбылыс емес, — айтылатын ойға көркемдік, ерекше стильдік қосымша мағына енгізудің тәсілі.

Осылардың бәрі әр түрлі сөздердің белгілі синтаксистік байланыс-тағы тобынан таралып жатыр. Сондай кең алқапты, мол сөз тіркесте-рінің басын құрайтын ілік пен тәуелдік жалғауларының қазақ тілін-де (сонымен қатар барлық түркі тілдерде) синтаксистік байланыс формасының ерекше бір түрін құрастыратынын көреміз. Оның қазақша аты — м а т а с у. Бұл да — қиысу, меңгеру, қабысулар қатарында аталуға тиіс.

28
Сөйлемдегі сөздердің матаса байланысуы — түркі тілдерінің грамматикалық құрылысындағы елеулі ерекшеліктің бірі. Ондай байланысты, басқа тілдерде бар дәстүрлі байланыс формаларының біріне жатқызу үшін, бірқатар авторлар қиысу (согласование) деп, енді біреулері меңгеру (управление) ден түсіндіреді. Матасу мен қиысудың кейбір сыртқы ұқсастығы бары рас. Бірақ екеуі бір емес: екеуінің сөздерді байланыстыру тәсілі де, сөз тіркестерін құрастырудағы қызметі де екі басқа. Матасуда тіркескен сөздердің бағыныңқылары басыңқыларына қарай және керісінше екі түрлі тұлғада жұмсалу арқылы байланысса, қиысуда тек бағыныңқы сөз басыңқының грамматикалық мағынасымен және грамматикалық тұлғасымен үйлесіп бір жақты тұлғаланады.

Матаса байланысуды қиысудан бөліп қарау керектігі қазақ тілінің, сонымен қатар басқа түркі тілдерінің де, сөйлем құрылысында бар синтаксистік ерекшелікті дұрыс көрсетуден шығады. Олай етпей, ағаштың жапырағы, менің жолдасым дегендерді тек жақтық, сандық қиыеу тұрғысынан қарағанда, оларды өз тіркесі аясында тексермей, бір сөздің тұлғалық көрінісін басқа сөзбен ұштастыра салудағы мағыналық қатынасына ғана қарау болады да, ол топтағы бірінші сөздердің (ілік септікті сөздің) екінші сөзге (тәуелдеулі сөзге) бағыныңқылық ыңғайда жұмсалатыны ескерілмеген болады. Біздіңше, олардын екі жағын бірдей ескеру керек.

Матасу деген терминді қолдануда изафеттік құрылыстағы (Те-мірбектің інісі тәрізді) тіркестің, сол сияқты басқа сөз тіркестерімен де тізбектеліп, шиыршықтана беретінін ескеру қажет. Мысалы: Те-мірбектің інісінңц палътосы; Темірбектің інісінің пальтосының түймесінің бауы); Сенің жолдасыңның сөзі; Сенің жолдасыңның сөзінің қорытындысы-ның жалғасы).

Сөздер осылайша шумақталып, бірнешеуі өз ара ұласып айтылуға тиісті болғанда, екі сөзден құралған тіркестерді де қысқартып, ықшамдап жұмсауға болады (мыс.: інім, інімнің палътосы, жолда-сың, жолдасыңның сөзі). Қалайда бір сөйлемде ілік жалғауда жұм-салған сөз болса, сол сөйлемде онымен байланысқан тәуелдеу жал-гауда тұрған сөз болуы шарт: Тек, біз, сіз деген екі сөз ілікте ай-тылса, олармен байланысатын сөздер тәуелдікте тұрмаса да болады.

Сонымен қатар матаса байланысқан сөз тіркестерінің араларына басқа сөздер енгенде, олардың бұрынғы байланысы ыдырап ілік жалғаулы сөз мағыналық та, грамматикалық та бастауыш болып кететін кездері болады (мыс.: м е н (менің) онымен жөнді амандасқаным жоқ. 0 л (оның) радиоға құлағын төсеп отырғаны). Бүл ертедегі пассив құрылыстың бұл күнде жаңа ұғымға ие болып өзгеріске ұшырауы деп қаралуға тиіс.

Матасқан сөздер тобының екі сыңары да сөйлем құрамында елеу-лі қызмет атқарады. Ондай сөз тіркестерінің табиғатын толық түсіну үшін олардың әр сыңарын бөлек те, артынан сөз тіркестерінің мағы-наларын ашу үшін, біріктіріп те қараймыз.
Матаса байланысқан сөз тіркесінің бірінші сыңары
Мұндай тіркестің бірінші сыңары әдетте, жекеше, көпше, тәуелдік тұлғалы зат есімдер болады. Олар сол құрамда затты меншіктеу, өздеріне тәуелді ету мағынада жұмсалатындықтан, кез келген зат есімді жекеше, көпше тұлғада матаса байланысқан сөз тіркесінің бі-рінші сыңары етіп жұмсай беруге болмайды. Мысалы, адам, аспан, жер, су, тау, қой, кітап тәрізді конкретті заттар тәуелдеулі көптеген заттарды керек етсе, қылық, мінез, ұят, ар, намыс, күман, қайғы тә-

29
різді абстракты заттар осындай түбір тұлғада аздаған, бірен-саран, тәуелдеулі заттармен тіркесе алады. Соңғыларды басқа заттардың

қасиеті етіп, — тәуелдеп барып ілік жалғауында айту арқылы матаса байланысқан сөз тіркесінің құрамында жұмсай беруге болады:

Аршалының бойында Әлімбайдың қыстауы. А у ы л д ы ң қотанындағы дөңеске ұзыншалау салынған молақ ағаш үй бірден көзге түседі. М е к т е п т і ң ашылғанын біз бір-ақ білдік (Майлин). Мінгені биік қара шұбар ат... Жылқының көріктісі екен (Мұстафин). Ол сондықтан әкесінің, бабасының қой жайғандағы өлеңін айтқан жоң (Ерубаев). Таңсық тұқымының тілегін үстем қылуға тырысатын болды. Совет тұтатқан жаңа ө м і р д і ң ұшқынын сөндіре ала ма олар? (Мұқанов). С ұ л у л ы қ т ы ң көрмесі, қуаныштың жәрменкесі ашылды («Қаз. әдебиеті»).

Абстракты заттар ілік жалғауында осы мысалдардағыдай, көбі-несе, келтірінді мағынадағы зат есімдермен тіркесіп, көркем әдебиетте жұмсалады. Ондай тіркестердің құрамы үйреншікті сөздер тобы болмай, көркемдік үшін ұштасқан әр түрлі тропалық мазмұндағы сөздер болады, мыс.: Мен жүрегімнің отын да, өмірімнің, м а з м ұ н ы н да содан кейін жасадым. Осы ізденушіліктің ө з і, жер астындағы күштердің т о л қ у ы, қозғалуы еді (Ерубаев).

Зат есімдер сияқты ілік жалғауында көп жұмсалатын сөздер — есімдіктер.

— Мынау — м е н і ң пәтерім. Б і з д і ң «анау» да барамын деп еді... Түнеугіні б і з д і ң ауылдағы қисық аяқ Биағалардың қызы ұзатылды. Мариям бұлардың асты-үстіне түсумен болды (Майлин). Ол ө з і н і ң қамын жейтін адамдар тапты.

Сын, сан есімдер мен есімшелер өз мағыналарының үстіне заттық мағына үстеп, зат есім қызметінде матаса байланысқан сөз тір-кестерінің бірінші сыңары болуы мүмкін, мыс.: үлкеннің сөзі, көптің бірі, қызылдың қызылы, онның бірі, түсінгеннің ісі, білгеннің сөзі.
Матаса байланысқан сөз тіркесінің екінші сыңары
Сөйлеуші бір затты не өзіне, не өзгеге, не басқа затқа меншіктеп айтқысы келгенде, меншіктелетін сөзге -н і к і, -д і к і, -т і к і жұр-нағын жалғап, Мына ат менікі, Мына сағат сенікі, Мына жер колхз-дікі деген сияқты сөйлемдер құрайды. Сонда жоғарғы жұрнақтар жалғанған сөздерге одан бұрын айтылған заттар меншіктеліп тұрады да, ол екеуінің арасынан меншіктілік қатынас туады.

Сондай-ақ, зат пен заттың меншіктілік я басқа табиғи қатынасын білдіру үшін, меншіктеуші сөздерге ілік, меншіктелуші сөздерге тәу-елдік жалғаулары жалғанып та айтылады: менің атым, сенің атың, оның аты. Әрине, бұл екі тіркестің меншіктілік мағынасы біріне-бірі жақын болғанмен, грамматикалық қызметі бір емес: ат колхоздікі — предикаттың меншік те, колхоздың аты — атрибуттық меншік. Оның үстіне ілік, тәуелдік жалғаулары арқылы айтылатын меншіктілік қатынас тәуелдеулі бір сөзбен де айтылады: атым, атың, аты, көйлегім, көйлегің, көйлегі.

Матаса байланысатын изафеттік тіркестің екінші сыңары зат есім, заттанған сын есім, сан есім, есімше, есімдіктер болады: теңіздің толқыны, аттың жүйрігі, оқушылардың бесеуі, менің айтқаным, сенің өзің.

Бұлар — анықтауыштық қатынастағы есімдер тобы. Жалпы ал-ғанда, есім сөздердің бәрі де мұндай тіркестің екінші сыңары бола береді. Тіпті грамматикалық тұлғада «өзгерілмейтін» сөздер деп

30
аталатын үстеу, одағайлар да белгілі жағдайда матасқан сөз тіркесінің екінші сыңары бола береді: Еріншектің ертеңі таусылмас, аллаңнан ойбайым тыныш.

Грамматикаларда жіктеу есімдіктері мұндай тіркестің екінші сыңары болмайды деген ереже айтылады. Негізінде ол дұрыс болға-нымен, олардың да кейде тәуелденіп айтылуын кездестіреміз: үйде отырған біреу сырттағы тықырды есітіп:

— Бұл кім? — дегенде, оған:

— Мен, — деген жауап болғанда, үйдегі кісі:

— Менің кім? — деп сұрауы мүмкін. Осындайда мен, сен, біз, сіз деген жіктеу есімдіктері тәуелденіп айтылғаны болмаса, басқа жағдайда изафеттік тіркестің екінші сыңары ретінде жұмсалмайды. Оның себебі — 1,2 жақтық жіктеу есімдіктері өздік, сілтеу, сұрау есімдіктеріндей, зат есім, сын есім, сан есім, есімшелердей, басқа есімдермен меншіктілік қатынаста жұмсалмайды. Олардан басқа есімдердің де меншіктілік қатынаста жұмсалу дәрежесі бірдей емес. Мысалы: зат есім ол қатынаста өте жиі айтылатын сөз болса, сын есім, сан есімдер оған қарағанда өте сирек қолданылады, есімшелер (онда да, көбінесе, өткен шақтық есімшелер) соңғылардан гөрі сөз тіркесінің тәуелдеулі сыңары болып көбірек кездеседі. Соның өзінде олардың анықтайтын сөздерімен мағыналық қатынасы әр түрлі болады:

3 а т е с і м тәуелденіп, ілік жалғаулы сөзбен матаса байланыс-қанда, ол меншіктілік (тәндік) және табиғи қатынасты білдіреді: ме-нің жолдасым, үйдің есігі, қазанның қақпағы, ағаштың жапырағы.

С ы н е с і м изафеттік тіркестің екінші сыңары болғанда, мы-надай мағынада айтылады:

а) субстантивтенген зат есім орнында тәндік мағынада: менің тентегім (менің балам д. м.), колхоздың шұбары (колхоздың шұбар аты д. м.);

ә) сын есімнің таңдаулы шырай мағынасында: Бұл — таудың биігі, Ақмоншақ — аттың жүйрігі.

С а н е с і м изафеттік тіркестің екінші сыңары болып ілік жал-ғаулы зат есіммен, сан есіммен матаса байланысқанда, бүтіннің бөл-шегі ретінде жұмсалады: балалардың бесеуі, оқушылардың екеуі, майдың он бесі, төрттің бірі, онның жартысы³.

Есімшелер жоғарғыдай тіркесте тәндік қатынаста, әрі заттық, әрі қимылдық сапа мағынасында жұмсалады: менің айтқаным, сенің жазғаның, оның көрген-білгені, сенің айтарың , оның айтар-айтпасы.

Меншіктілік, тәндік ұғымның мендік, сендік не бөгделік болуына сәйкестеніп, тәуелдік жалғаулы сөздер үш жақта жұмсалады:

1-ж а қ (менің) сағатым, (біздің) сағатымыз.

2-ж а қ (сенің) сағатың, (сіздің) сағатыңыз,

3-ж а қ (оның) сағаты.
Матаса байланысқан сөз тіркесінің мағыналары

Мұндай сөз тіркестері анықтауыштық қатынаста жұмсалады. Анықтауыштық қатынастағы ілік жалғаулы сөздердің әр түрлі құ-рамда айтылуына қарай матаса байланысқан сөз тіркестерінің мағы-налары әр түрлі болады. Олардың негізгі мағыналары мыналар:

31
1. Ілік жалғау меншік иесі бола алатын сөзге жалғанып, меншік-тілік қатынасты білдіреді. Ол дара және қоғамдық меншіктілік бо-луы мүмкін.

2. Ілік жалғаулы сөздер туған-туысқандық, дос-жарлық ұғымда-ғы сөздермен тіркесіп, семьялық, туысқандық, т. с. сияқты қатынас-ты білдіреді.

а) бөлшектеу: оқушылардың бірі, егіздің сыңары, жиылыс-тағылардың көпшілігі;

ә) т а ң д а у: адамның ақылдысы, агаштың қаттысы, қызылдың қызылы.

Изафеттік құрылыстағы сөз тіркесінің бірінші компоненті жал-ғаусыз айтылған анықтауыш болғанда, олар өз ара әрі қабыса, әрі тәуелдене байланысады. Ондайда ілік септеуі зат пен заттың жоғар-ғыдай меншіктілік, туыстық, табиғи қатынасын білдірмейді, тек зат-тың заттық сапасы ретінде, тәуелдік қатынаста жұмсалады: колхоз-дың малы, колхоз малы сияқты екі түрлі формада айтылатын анықтауыштардың мағынасы бірдей емес, сондықтан мал шаруашы-лығы, колхоз аулы (колхоз аулының бейнесі) сияқты жалғаусыз ай-тылған бірқатар анықтауыштарды малдың шаруашылыгы, колхоз-дың аулы деп жалғаулы етіп айтуға болмайды. Болмайтын себебі — ілік септікті сөз жалғаулы болса, меншіктік қатынасты білдіреді, жалғаусыз болса, заттық сапа ретінде жұмсалады. Оны мына мысал-дан да анық байқауға болады: Лениннің кітапханасы (Лениннің өзі-нің кітапханасы), Ленин кітапханасы (Ленин атындағы кітапхана).

Изафеттік темір пеш, ағаш күрек тәрізді құрылыста және кен байлығы, мал шаруашылығы, радио хабары сияқты құрылыста келе-тін түрлері де — синтаксистік байланыстағы сөз тіркестері. Екеуі де қабыса байланысқан. Жалғаусыз қабыса байланысқан зат есімдер то-бын (қыл арқан, ағаш үй) жалғаулы есімдер тобымен (партия оқуы, совет өкіметі, кен байлығы) салыстырғанда, алдыңғыдан соңғы топтағы сөз тіркестерінің синтаксистік байланысының берік, бір тұтас екенін көреміз. Оның себебі — тіркескен сөздердің соңғысы алдыңғысына тәуелдік жалғауы арқылы да байланысып тұрады. Солай болғандықтан Темір пештің оты лаулап жана бастады деген сөйлемдегі темір сөзін тастап айтуға болады, ал Қазақстанда кен байлығы үлкен орын алады, Коммунист партиясы халқымызды бақытты тұрмысқа жеткізді деген сөйлемдердегі кен байлығы, Коммунист партиясы деген сөз тіркестерін олай ыдыратып, екі сыңарының бірін түсіріп айтуға болмайды.

Изафеттік құрылыстың ілік жалғаулы (Қазақстанның байлығы), ілік. жалғаусыз (кен байлығы) болып келетін екі түрінің айырмашы-

32
лығы да жоғарғыдай. Ол айырмашылықты байқау үшін жоғарғы екі тіркесті бір изафеттік құрылысқа сыйыстырып сөйлем құрайық: Қа-зақстанның кен байлығы мол, Мұнда кен дегеннің тіркесті компоненті —байлығы, Қазақстанның деген сөздің тіркесті компоненті тек байлығы емес, кен байлығы. Сол сияқты, колхоздың мал шаруашылыгы, колхоздың ауыл шаруашылығы дегенде де ілік жалғаулы сөздің (колхоздың) тіркесті тобына енетін сөздер тек шаруашылығы емес — мал шаруашылығы, ауыл шаруашылығы. Бұлай болу себебі соңғы сөздердің мағыналық және синтаксистік берік байланыста екендігінде. Бұларды Кавказдың биік таулары деген тәрізді сөздер тобымен бір деп қарауға болмайды: алдыңғылар бір-бір күрделі сөз тіркесі де, соңғы тәрізділерде екі сөз тіркесі бар: Кавказдың таулары, биік таулары.

Тюркологтардың көбі жоғарғыдай сөздер тобының бірінші сыңа-ры белғілі болса, жалғаулы болады, белгісіз зат болса, жалғаусыз бо-лады деп түсіндіреді, Дұрысында ілік септіктің жалғаулы, жалғаусыз жұмсалуының белгілі, белгісіздікке қатысы жоқ. Олай болу меншік-тілік (принадлежность) ұғымды ерекше білдірмеумен байланысты: егер тәуелдеулі зат ілік септеуіндегі затқа меншіктеулі болса, соңғы жалғаулы болады, олай болмай, екі заттың бірі екіншісіне заттың сапа ретінде ғана жұмсалса, ол жалғаусыз болады, мыс.: мемлекет-тің мүлкі — мемлекет мүлкі, Абайдың аулы — Абай аулы, Лениннің библиотекасы — Ленин библиотекасы.

Меншіктілік ұғымы айқын сөз тіркестері бар сөйлемдер: Абай ең әуелі... К ү ң к е н і ң уйіне кірді. Оның тамаша к ү л к і с і сыңғырлап шығып… жұрттың бәрін еліктіріп отыр (Әуезов). Сағындықтың қорылы, машиналардың гүрілі, ас ү й д е г і л е р д і ң аяқ т ы қ ы ры солғын есітіліп тұр (Мұстафин).

Меншіктілік ұғымы солғын, тек зат пен заттың тәуелділік ыңғай-

да анықтауыштық қатынасын білдіретін сөз тіркестері бар сөйлем-

дер: Қызыл отау көшін қ а з а қ қызы бастап келеді (Мұстафин).

Әдетте ілік және тәуелдік жалғаулы сөздер тобы екеу-екеуден

қосақтала матасса, кейде ілік жалғаулы бірнеше есімге қатысты тәу-

елдеулі бір-ақ есім және керісінше ілік жалғаулы бір есімнің бірнеше тәуелдеулі заты болуы мүмкін: Сөйтіп ол ащы, көңілсіз

{Майлин).

33
тумайды, тұтас сөз тіркестерінің қарым-қатынасынан туады. Жоғарыда аталған септік жалғауларын меңгеріп, түрлі-түрлі мағыналық қатынастағы сөз тіркесін құрайтын сөздер, негізінен, етістіктер болады. Солай болатындықтан меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері кең түрде жұмсалып, түрлі құрамды болып келеді. Оған қарағанда меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері сирек қолданылады. Соңғы тіркестердің бағыныңқы сыңарлары барыс, шығыс, жатыс, көмектес жалғауларының бірінде жұмсалады да, басыңқылары көбінше баяндауыш қызметіндегі есімдер болады, мыс.: [Жерім] малға бай, [Ол] сөзге шорқақ, [Досан] комиссияға мүше, [Мен] саған кіммін? [Оның сөзі] маған түсініксіз, [Бұл ат] мінуге жақсы, [Бұл қылығың] өзіңе жаман.

Бұл тіркестердің байланысу формасы — меңгеру. Есімдердің; есімдерді меңгеруі, етістікті тіркестердегідей, әрі мағыналық, әрі синтаксистік тығыз байланыс негізінде емес, әлсіз байланыс ыңғайында пайда болады. Оны түсіну үшін бір-екі мысал алайық: кетті, келді сияқты етістіктерді бөлек алғанда, олардың лексикалық мағыналары қаншалықты түсінікті болғанмен, мүшелік мазмұнында бір күңгірттік бар сияқты болады да тұрады. Ол күңгірттікті жойып, мүшелік мазмұнын толық ашу үшін кетті, келді етістіктерінің алдына кім кеткенін, кім келгенін, оның қайда кеткенін, қайдан келгенін көрсету керек, мыс.: Асқар қалаға кетті, Темір қаладан келді. Осындағы сөздер бірін-бірі керек етіп, өз ара жымдаса, байланысқан. Соның негізінде қалаға кетті, қаладан келді деген меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері жасалған. Ал кіммін, түсініксіз деген есімдерді баяндауыш қызметінде бөлек алғанда, олармен байланыса айтылатын бастауыштың орны жоқталады, ал барыс жалғауындағы толықтауыштың орны жоқталмайды. Өйткені кіммін, түсініксіз сөздерінің мазмұны саған сияқты сөздердің тіркесуін тікелей керек етпейді. Сонда да [Мен] саған кіммін? [Айтқаның] маған түсініксіз сияқты меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестерін құрауға болады. Есімдердің бұлай тіркесуі жеке сөздің тікелей лексикалық мағынасынан тумайды, жалпы сөйлемнің мазмұнынан, айтайын деген ойға, баяндауышқа жалғаулы есімдердің керек болуынан туады.

Сондықтан меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері онша көп кездеспейді және барлық есімдер бірдей ондай сөз тіркесінің меңгеруші сыңары бола алмайды. Есімдердің ішінде көбінесе бастауыштың күйін, халін білдіретін сөздер есімді сөз тіркесінің басыңқысы болып жиі жұмсалады. Олар мынандай есімдер.

1. Сын есімдер. Негізінде сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары болатын сын есімдер баяндауыш қызметінде жұмсалғанда, есімді сөз тіркесінің басыңқы сыңары болып та айтылады. Біраң олардың бәрі бірдей сөз тіркесін құрай алмайды: мысалы, заттың түсін білді-ретін сын есімдер тек қардан ақ, қаннан қызыл, күйеден қара сияқты тіркес құрамында келеді, ал заттың ішкі-сыртқы сапасын білдіретін сын есімдер ондай құрамда әлдеқайда көп кездеседі, мыс.: өзіңе жақсы, маған түсінікті, тазалыққа жаман, сөзге сараң, жусаннан биік.

Барыс, шығыс, көмектес, кейде жатыс септіктеріндегі есімдер сын есімдермен тіркесіп толықтауыштық және пысықтауыштық қа-тынастарда жұмсалады: Жуас түйе жүндеуге ж а қ с ы (мақал). Қаршыға, бүркіт тазалыққа ү й і р, қарақұс, күшеген өлексеге ү й і р (Мұстафин). Өнімсіз іс к е ш е п-ш е б е р (Абай). Көңілсіз құлақ

34
2. Зат есімдер. Зат есімдердің ішінде ағаш, тас, көмір сияқты атаулардан гөрі күш, бай, мейрам, сын сияқты абстракті зат есімдер баяндауыш қызметінде сөз тіркесінің меңгеруші (басыңқы) бөлшегі болып көп жұмсалады: Елім менің ж е р г е б а й, Айдынды шалқар к ө л г е б а й (Жамбыл). Қашпақ , қумақ — е р -г е сын, көшпек, қонбақ — ж е р г е с ы н (мақал). Сендер б і р - біріңе қонақсыңдар (Мұстафин). Білгенге м а р ж а н, б і л м е с-к е а р з ан, надандар баһра ала алмас (Абай). Мен 1943 ж ы л~ д а н комсомолмын. Партияға 19 4 9 жы лдың ж а з ы н ан м ү ш е м і н.

Атаулы сөйлемдерде жатыс жалғаулы есім мен нақтылы заттар-дың меңгеріле байланысқан сөз тіркестерін құрауы дағдыға айналған құбылыс десе де болады, Мұндайда көркем әдебиетте табиғатты, айналаны суреттеу орайында мекен пысықтауыштық қатынаста жұмсалады, мыс.: аспанда ақша бұлт. Төрде төсек-орын. Арбада Жағыпар. Аяғында былғары етік.

3. Заттың күйін білдіретін есімдер. Бар, жоқ, аз, көп, мәлім, бәрібір, мүмкін тәрізді заттың әр алуан күйін білдіретін есімдер сөз тіркесінің құрамында басыңқы болып көбірек айтылады: Астында семіз сары, жорға аты бар (Әуезов). Аспанда алақандай бұлт жоқ (Мұқанов). Сақтықт а қорлық жоқ. Аққа қара жоқ, қара- ғ а шара жоқ (мақал). Әуелден сұлу жайы бізге мәлім (Абай). Әйелдердің сайлауға да, сайлануға да правосы. еркектермен бірдей (Конституциядан). Біткен і с к е сыншы көп (мақал).

Күйді білдіретін есімдердің ішінде мәлім, аян, мәз, артық, кем, аз, көп, белгілі, түсінікті сөздері шығыс, барыс жалғаулы азын-аулақ есімдерді өздеріне бағындыра алады, мыс.: жұртқа мәлім, маған мәлім, ертеден мәлім, ел-жұртца аян, бәрімізге аян, саған аян, ішкен-жегеніне мәз, алғанына мәз, біреуден артық, біреуден кем.

Сан есімдер мен есімдіктер жоғарғыдай есімді сөз тіркесінін мең-герушісі болып өте аз кездеседі: Басқада құлақ екеу болса, секретарьда төртеу. Есжан, ол жақта... егіске дайындық қалай? (Мұстафин). Заводтың бәрінде солай (Мүсірепов).