Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342

Қазақ тіліндегі етістіктердің басқа сөздермен байланысуының осы ерекшелігіне қарай етістікті сөз тіркестерін: 1) қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері; 2) меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері дейтін екі топқа бөлеміз. Етістікті сөз тіркестері демеулер

35
мен көмекші есімдердің қатысуы арқылы да құралады. Бұларды мең-геріле байланысқан етістікті сөз тіркесінің құрамында қараймыз.

Сөз тіркестерінің бұл көрсетілген топтары бұдан әрі де бірнешеге таратылып кетеді.

Сын, сан есімдер — жаратылысынан зат есімдерге тән сөздер. Сонда да олар етістіктерге қатысты болып, қабыса байланысқан сөз тіркестерінің құрамында кездеседі. Есімдердің ішінде тек сұрау есімдіктері ғана етістіктермен қабысу жолымен қалай оқиды? қанша сұрайды? қашан келеді? не алды? тәрізді сөз тіркестерінде айтылады. Қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері бағыныңқы сыңардың ыңғайына қарай: 1) үстеулі; 2) еліктеуіш сөзді; 3) көсем-шелі; 4) сын есімді; 5) сан есімді; 6) зат есімді сөз тіркестері деген алты топқа бөлінеді.

Үстеулер мен етістіктерден құралған сөз тіркестері мынадай екі топқа бөлінеді: а) негізгі үстеулер қатысты сөз тіркестері, ә) туынды үйтеулер қатысты сөз тіркестері.

Мезгілдік. Етістіктердің шақты білдіруі олардың өздеріне тән ерекше, ең басты қасиеті деп есептеледі. Олардың сол лексика-грамматикалық мағыналарын айқындай, дәлелдей түсу үшін мезгіл үстеулерді етістіктермен тіркестіреміз. Сондықтан ондай үстеулер етістікті сөз тіркестерінің құрамында өте жиі үшырайды. Қазіргі қазақ тілінде мезгіл үстеуі тіркеспейтін бірде-бір етістік жоқ деуге болады. Оның себебі етістіктің шақтық мағынасының үстеудің мезгілдік мағынасымен әуендес екендігінде.

Мезгіл үстеулері етістіктермен қабыса байланысады. Дегенмен мұндай сөз тіркестері құрамындағы сөздердің орын тәртібі едәуір еркін болып келеді. Мезгіл үстеуі етістікпен қатар тұрып та, арасына сөз салып тұрып та байланыса береді. Мысалы: кеше Маржан келін қымыз ішкен екен (Майлин) дегенде, кеше сөзі сөйлемнің басында тұр. Ол ішкен екен деген сөйлем соңындағы етістікпен тіркеседі. Осындайды тюркологтардың көбі мезгіл үстеу (пысықтауыш) сөйлемге түгел қатысты болғандықтан оның алдында тұр деп түсіндіреді. Дұрысы олай емес. Мұндайда ол сөйлемдегі барлық сөзбен тіркеспейді, тек қатысты сөзбен тіркеседі. Кейде үстеулер етістік тобына енген сөзбен де берік мағыналық байланыста айтылуы мүмкін, мыс.: Бүгінгі өзен кеше д е, онан бұрын да, жүз жыл бұрын д а т а п о с ы л а й ақты ғой (Есенжанов).

36
Әдетте, мезгіл үстеулер етістікті сөйлемнің қай шенінде тұрмасын, тек етістікке ғана қатысты болып, етістікпен ғана тіркесе алады⁴, сын есім, сан есім, есімшелер оияқты қай сөздің алдында тұрса, сол сөзге қатысты бола қалмайды. Сондық-тан кеше келді, жаңа білдім тәрізді сөз тіркестерінің арасына есімдер койып, үстеуді етістіктен қашықтатуға болады: К е ш е қарындасым қаладан келді; Жаңа ғана жолаушылар атқа мінді.

Мезгіл үстеулерінің етістікпен тіркесінде мезгілдік мағыналары әр түрлі болады. Мысалы, бүгін, кешке, кеше, ертең, бүрсігүні, алдың-ғы күні, таңертең, күндіз, түнде, күндіз-түні, ертеңінде, ерте, ертемен тәрізді мезгіл үстеулерімен келген сөз тіркестері бір тәулік ішіндегі мезгілдің кезеңдерін білдіреді.

Гудок бүгін бұрынғысынан ұзағырақ айқайлаған тәрізді Горький). Мен к е ш е Щербаковпен сөйлестім (Мұстафии). Қожаш кеш келіп, ерте кетуші еді (Көбеев). Ертеңінде таңертең тұтқын үй есігі ашылады (Әуезов). Ол к ү н д і з д е, т ү н д е д е ағаштарды өсірудің қцамын ойлады (Брагин). Керуен тартып шұбатып, Астық тиеп күндіз-т ү н (Саин). Жиренше т а ң е р т е ң Құнанбай аулына бір әдемі тарғыл тазы ертіп келді (Әуезов).

Биыл, былтыр, жылда, жылма-жыл, қысы-жазы, күзде тәрізді үстеулер қатысты сөз тіркестері жыл мезгілі кезеңдерін көрсетеді:

Жеңіп ем б ы л т ы р ғ а н а Арғынбайды,

Осы үйде домбырасы даңғырлайды (Жамбыл).
Ж ы л д а осылайша... бірнеше айды бірге өткізуші е д і (Әуезов).

Жаңа, енді, әуелі, енді-енді, алдымен үстеулері етістіктермен тір-кесіп, істің алғашқы кезеңін білдіреді. Өйткені келген почтаны а л-дымен өзі тексереді («Жұлдыз»).

Ұдайы, үнемі, ылғи, ұзаққа, талай үстеулері етістікті сөз тіркес-терінің құрамында жұмсалып, істің созылу мерзімін білдіреді: Бұл екі ауылдың арасында мұндай қақтығыс ұ д а й ы б о л ы п т ұ - р а д ы. Тары әңгімесі ұ з а қ қ а с о з ы л д ы (Мүсірепов). Тарының шықпай қалғанын Айранбай т а л а й а й т қ а н (Майлин).

Лезде, тез, шапшаң, қайта, қайта-қайта, әрқашан, дем арасында үстеулері етістіктермен мезгілдік қатынасқа түсіп, істің шапшаң-дық, қайталақтау кезеңін немесе дүркінділігін мезгілдік ыңғайда білдіреді: Сен, немене, Қайрақтыңа қайта қайтпақпысың? (Мү-сірепов). Л е з д е о л қ а й т а о р а л ы п, от тамызды (Сланов). Біз сол сұлу шоғырға т е з ж е т у г е аса құмартып келеміз (Бекхожин).

Мекендік. Іс-әрекеттің қайда болғанын білдіру — етістікті сөз тіркесінің арнаулы қызметінің бірі. Сондықтан мекен үстеулері етістіктермен жиі тіркеседі де, олар көлемдік қатынаста жұмсалады: Арасында құлын-тай, а й н а л а ш а у ы п бұлтылдап, Жоғары - төмен үйрек, қаз ұшып тұрса сымпылдап (Абай). Ол күлімсіреп т ө- м е н қ а р а д ы (Мұқанов). Айнадай төңкерілген, ү с т і м д е ас-пан, т ө м е н д е көк толқындар к ө б і к ш а ш қ а н (Жароков). Полк і л г е р і жүріп кетті (Мүсірепов). «Мәстек міңген, әрі тұр, жүйрік мінген, бері т ұ р» (Жамбыл). Ауылға баратын жол б і р е- с е о л а й, б і р е с е б ы л а й к е т е д і.

37
Кеме ақырын ғана к е й і н шегініп барады. Божышы аттың басын к е р і бұрады (Иманжанов). Жүністің Қарагері мен бір торы ат... қатар к е л е ж а т ы р (Көбеев).

А м а л. Мұндай сөз тіркестері пысықтауыштың қатынаста істің әр түрлі істелу амалын, тәсілін білдіреді. Мысалы, тез, тез-тез, шап-шаң, ақырып, әрең, жай, қатты, жалма-жан, кілт, жалт сияқты үстеулер етістіктермен тіркесіп, істің қарқынын, даму дәрежесін көрсетеді: Поезд т е з ж ү р і п к е л е д і (Мұқанов). Байжанның әр сөзінің артынан азғана а я л д а у ғ а ә р е ң шыдап, тагы да т е з-т е з қ а й т а л а п ж і б е р д і (Мүсірепов). Ол а қ ы р ы н- ғ а н а жол үстіне қисайып отыра кетті де, қайта тұрды (Мү-сірепов). Абай... а қ ы р ы н а я ң д а п, әкесінің үйіне келді (Әуе-зов). Біреулер қ а т т ы-қ а т т ы қарқылдап, біреулер а қ ы ры н - ғ а н а ы р ж и я д ы (Мұстафин). Мұрат ж а л м а-ж а н қалтасындағы 20 тиынды алды..., артынша к і л т тұ ры п қ а л- д ы (Иманжанов).

Кенеттен, етпетінен, шалқасынан, қолма-қол, көзбе-көз, тікелей, зорға, әрең, басқа, әбден тәрізді сын-қимыл үстеулері етістікті сөз тіркестерінің құрамы да қимылдың болу тәсілдерін білдіреді, мыс.: к е н е т т е н шығ а к е л у, е т п е т і н е н қ ұ л а у, қ о л м а-қ о л б е р у, к ө з б е-к ө з сөйлесу. Байжан әбден ұзап к е т к е н с о ң, әйелдер... үйге қарай беттеді (Мүсірепов).

Көп, аз, талай, бірталай, анағұрлым, мұнша, бастан-аяқ, біржо-лата тәрізді сан-мөлшер үстеулері етістіктермен тіркесіп анық-тауыш-пысықтауыштық қатынасқа түседі: Қожаш б а с т а н-а я қ барлық сырын а й т т ы. Ертең б і р ж о л а т а қайтамыз (Көбеев).

Үстеулер күрделі болып та келеді: К е л е с і жылы құрғақшылық б о л с а қ а й т т ің? (Тілеков). Алдыңғы к ү н і ақтар Фортқа жақындап қ а л ғ ан (Вишневский). Әбіш... к е л е р ж ы л ы оқуын тамамдай қайтатынын айтты (Әуезов).

Туынды үстеулер қатысты сөз тіркестері. Басқа есім сөздерге -ша\ \ -ш е, -д ай\\-д ей, -сыз\\-сіз т. б. аффикстері жалғану арқылы туынды үстеулер жасалатыны белгілі. Осы аффикстердің соңғы екеуі қатыстық сын есімдер жасап, сөйлем құрамында пысықтауыш мүшелердің де қызметін атқара береді. Қатыстық сын есімдер ондайда үстеуге айнальш кетпейді. Ондай тұлғадағы үстеуге айналған сөздер, көбінесе, етістіктермен тіркесте жұмсалады.

Туынды үстеулер қатысты етістікті сез тіркестері әр түрлі анық-тауыш-пысықтауыштық қатынастарда жұмсалады: -ша\\ше косым- шалы үстеулермен (биылша, бүгінше, қазірше, ізінше, артынша) келген сөз тіркестері қимылдың әр түрлі мезгілдік кезеңдерін білдіреді. Бұл үшін ол үстеулер көбінесе қимыл етістіктерімен тіркеседі: биылша барма, бүгінше тоқтай түр, әзірше жүрмеймін, ізіңше кейін қайт, артынша қарадым. Қабашбай, ізінше қалаға тарт (Сланов). Бү г і н ш е д е м а л, ертең Қызылжарға атта-натын бол! (Тілеков). Б ү г і н ш е ж а т с ы н осы кухняда (Мұқанов). Маған дегенде Митягиннің іші бұрынғыша е л ж і р і п т ұ р а д ы (Макаренко).

38
Барынша, көбінше (көбінесе) тәріздес үстеулер қатысгы етістікті сөз тіркестері істің сан-мөлшерлік және салыстырма мезгілдік дәре-жесін білдіру үшін жұмсалады, мыс,: көбінше үйде боламын, барын-ша күтті, осынша күттірді. Қоғамның материалдық, мәдени қажеттерін барынша қанағаттандыру к е р е к (газеттен). Бүгін қал деп о с ы н ш а ө т і н с е м де қалмады. Оны күндіз б а р ы н- ш а к ү т е д і (Әуезов). Ең қайратты деген Тілеудің о с ы н ш а е г і л г е н і н е с і? (Сланов). Құнанбай онша ш і м і р к е н г е н ж о қ-т ы (Әуезов). Қ а н ш а м а қысып сұраса да, үйымдас-тырушыларды таба алмады (Есенжанов).

Кейде -ған тұлғалы есімшелер де -ш а\\-ш е жұрнағын қабылдап, мезгіл үстеулеріне айналады. Ал мұндай үстеулер көбінесе өзі меңгеретін есім сөзбен бір тіркесте қолданылады да, осы күйінде тұтасымен етістікке қатысты болады: Айтыс О й ы л ғ а ж е т к е н-ш е басылмады (Мұстафин). Менің мектебіме түс... Қ о л ы м н а н келгенше қ а р а с ы п к ө р е й і н (Сланов).

-дай\\-дей, -сыз\\-сіз аффикстерін жалғау арқылы есімдерден жасалған үстеулер сирек кездеседі. Дегенмен мұндай үстеулер етістікті сөз тіркестерінің құрамында жиі қолданылады. Зат есімдер мен -ған тұлғалы есімшелерге -дай\\-дей жұрнақтары жалғану арқылы жасалған үстеулер салт етістіктермен және сирек болса да, сабақты етістіктермен тіркесіп, қимылдың салыстырмалы сапасын білдіреді, мыс.: бұлбұлдай сайрау, көріктей көтерілу, сүліктей сору, шыбықтай бұраңдау, безгек болғандай қалтырау. Кеудем к ө р і к т е й көтерілді (Мүсірепов). Нәзік бел тал шыбықтай бұраңдайды (Абай). Білте шам б е з г е к б о л ғ а н - д а й қалтырап тұ р (Мүсірепов). Ол м е н і танымағандай бетіме қайта-қайта қ а р а д ы (Шаймерденов). Қонақтың ұйқысы ш а й д а й ашылды (Мұстафин).

-с ы з || -с і з тұлғалы үстеулермен келген етістікті сөз тіркестері кимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі амалын, күйін білдіреді, мыс.: орын- сыз сөйлеу, еріксіз күлу, үздіксіз көбею. Василий Антонович е р і к -с і з күліп ж і б е р д і (Мұстафин). Кітапханалардың саны да үздіксіз к ө б е й і п к е л е д і («Қаз. әдебиеті»). Итбайдың жазықсыздан-жазықсыз Амантайды бір сабатқаны бар еді. Мынау Сырдария сияқты мол судың ауылдың тұсынан пайдасыз ағып жатуы өз денесінің қаны төғіліп жатудан кем батпайтын еді (Мұқанов). Кейбіреу жайдары, ашық боламын деп, орынсыз адамдармен жыртақтаған (Абай).

Етістікті сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңары қызметінде жұм-салатын еліктеуіш сөздер етістіктерді мәнерлі түрде еліктеу түрғы-сынан сыпаттайды. Оның ішінде бір буынды еліктеуіш сөздері бар тіркестер қимыл-әрекеттің шапшаңдық қарқынын меңзейді, мыс.: жалт бұрылу, тарс жабылу, кілт тоқтау, Ал, қосарланып айтылған еліктеуіш сөздері бар етістікті тіркестер қимыл-әрекеттің созылымдылығын көрсетеді, мыс.: жалт-жалт қарау, бұрқ-бұрқ қайнау, тарс-тарс соғу. Сонда олардың мағыналары кісінің көру не есіту сөзіміне үйлесімді

39
болып, кейде дыбысқа еліктеуді, кейде қимылға тән әрекеттің көріну амалын білдіреді. Өздерінің осы ерекшелігіне лайық әрбір еліктеуіш сөз белгілі етістіктермен не етістіктер тобымен тіркесе алады. Осы түрғыдан қарағанда, еліктеуіш сөздері бар тіркестерді тұрақты деп те есептеуге болатын тәрізді. Алайда бұлар еркін тіркестер қатарына жатады. Өйткені ондай тіркестердің құрамындағы сөздер өздерінің лексикалық та, грамматикалық та дербестігін жоғалтпайды. Оның үстіне, еліктеуіш сөздердің тіркестік топ құрай алатын етістіктері белгілі ғана сөздер болғанмен, ол етістіктермен тіркесе алатын елік-теуіш сөздер бірнеше болуы мүмкін, мыс.: қарқ-қарқ күлу, сақ-сақ күлу, сылқ-сылқ күлу, мырс-мырс күлу.

Мұндай тіркестердің көп жұмсалатын жері — көркем әдебиет. Онда олар көрікті, көркем, әсерлі ойдың материалы есебінде қолданылады. Кісінің көру, есіту сезіміне әсер ететіндей эмоциялы, экспрессивті күште болады.

Еліктеуіш сөздер қуану, сағыну, түсіну тәрізді адамның ішкі сезім күйін білдіретін етістіктермен тіркеспейді. Олар көбінесе қимылды немесе заттың әрекетін білдіретін салт етістіктермен тіркеседі, мыс.: жалт бұрылу, кілт тоқтау, зыр айналу, күрс жарылу, морт сыну, жалт-жалт қарау, тырс-тырс соғу, бұрқ-бұрқ қайнау.

Социалистік индустрияның дөңгелегі з ы р ж ү г і р д і (Мүсі-репов). Самолет гүрс жарылып, от жайылып жүре берді. Үйдің қабырғасында т ы р с-т ы р с соққан үлкен қабырға сағаттың дыбысы анық естіліп тұр. Жанат с ы л қ- с ы л қ к ү л і п ж і - б е р д і. Ахмет қ а р қ - -қ а р қ күлді. Алма с а қ-с а қ кү л і п ж і-б е р д і (Мұстафин). Колхоздың қара сабалары г ү м п-г ү м п п і- с і л д і (Мүсірепов). Мылтық даусы гүрс-гүрс шықты (Сланов).

Бір буынды еліктеуіш сөздер сирек қолданылады. Оның үстіне мұндай еліктеуіш сөздердің әрқайсысы белгілі бір етістіктермен ғана тіркесе алады. Мысалы, шыр сөзі айналу етістігімен ғана, кілт сөзі тоқтау, бұрылу етістіктерімен, жалт сөзі қарау, бұрылу, беру сөздерімен, гүрс сөзі жарылу, құлау сөздерімен, қарс сөзі айрылу, жарылу етістіктерімен және морт сөзі сыну сөзімен, ал зыр сөзі жүгіру, айналу етістіктерімен тіркесе алады.

Қос сөзді еліктеуіштер етістікті тіркестердің құрамында жиі қол-данылады. Осымен байланысты мына бір жайды ескерген жөн: кез келген бір буынды еліктеуішті қосарлап айтуға болады (мыс.: гүрс-гүрс, жалт-жалт), ал кез келген қос сөзді еліктеуіштерді бір буынды етіп айтуға болмайды (мыс.: кұж-құж қайнау, лүп-лүп соғу).

Граната гүрс-гүрс ж а р ы л д ы (Мүсірепов). Жанәбіл қарқ-қарқ күлді (Мұстафин), Аспан... с а л д ы р-г ү л д і р қ ұ л а п келе жат-қандай б о л д ы (Мүсірепов). Аяқ бассаң, (ол жердің) сортаң суы ш ы п-ш ы п ш ы ғ ы п, шыпылдап жатады. Күркіреп жер шатыр-шұтыр ж а р ы л а д ы секунд сайын (Сәрсенбаев).

Еліктеуіш сөздерге етіп, еткізіп көмекші етістіктердің жалғасуы арқылы олардың негізгі етістіктермен тіркесу қабілеті арта түседі. Бұл жағдайда да ондай сөз тіркестері амал пысықтауыштық қаты-наста жұмсалады:

40

Көсемшелі сөз тіркестері

Соңғы екі жағдайда көсемшелік тұлғалар бір етістікті екінші етістікке бағынышты ететін қосымша қызметінде жұмсалады. Солай болатындықтан көсемшелер тек етістіктерге қатысты болып, тек етістіктермен ғана тіркесе алады. Олардың етістіктермен тіркескіштік қасиетін мынадан көруге болады; етістіктердің модальдық, шақтык; видтік т. б. мағыналарын түрлендіру үшін немесе әр түрлі пысықтауыштық қатынаста жұмсалу үшін етістіктер көсемше тұлғалары арқылы бірінің үстіне бірі жамалып, өз ара қат-қабаттала береді. Мысалы, а с ы қ п а й оқыды — а с ы қ п а й оқып отыр еді, — а с ы қ п а й о қ ы п кетіп бара жатыр еді; осылар-дың ішінде тек асықпай сөзі ғана пысықтауыш мүше қызметінде дербес қолданылған да, қалған көсемшелер тұтас бір түйдекті тіркес құраған. Кейде осы тәрізді қат-қабатталудың нәтижесінде бір сөйлем мүшесі қызметінде жұмсалатын тіркес құрамында бес сөзге дейін, ал екі түрлі сөйлем мүшесінің қызметін атқара алатын тіркестер құрамында он сөзге дейін болады. Мысал үшін мына төмендегі тіркестерге назар аударайық: 1. Жүгіріп кету, жүгіріп кетіп бара жатыр, жүгіріп кетіп бара жатыр еді; 2. Асықпай оқып отыр, асықпай оқып отыра берді. 3. Асығып оқып кетіп бара жатып, сүрініп кетіп, жыгылып қала жаздап еді. Соңғы мысалда 11 сөз бар. Бұлар мынадай синтаксистік топтар құраған: соңғы төрт сөз баяндауыш қызметінде (жығылып қала жаздап еді), қалған үш топ әр түрлі пысықтауыш қызметінде айтылған: 1) асығып; 2) оқып кетіп бара жатып сүріну; в) сүрініп кетіп жығылу.

Мұндай мысалдар қазақ тіліндегі көсемшелердің етістікті сөз тіркестерін құрауда ерекше икемдігі барлығын дәлелдейді. Көсемшелер таза етістікті сөз тіркестерінің көп кездесетін топтарын құрайды. Кез келген негізгі етістік мұндай сөз тіркесі құрамында оның не бағыныңқы, не басыңқы сыңары қызметінде жұмсала алады. Мысал үшін мына сөз тіркестерінің құрамына көз жіберейік: қуып жету, қуып жетіп оқу, түсініп сөйлеу. Бұл мысалдағы бағыныңқы көсемшелерді мына мысалдағыдай басыңқы етіп айтуға болады: ойқастата қуу, бастырмалата қуып жету, оқып түсіну.

Көсемшелердің етістіктермен тіркесуі олардың тұлғасы мен ма-ғыналық үйлесіміне байланысты болады. Мысалы, сөйлеу етістігі мен кісінің ішкі, сыртқы күйін білдіретін көсемшелер ғана тіркесе алады:: ашуланып сөйлеу, ызаланып сөйлеу, күлімсіреп сөйлеу, қылмаңдай сөйлеу, қызараңдап сөйлеу, назданып сөйлеу, біліп сөйлеу, түсініп сөйлеу, жақтырмай сөйлеу, ұнатпай сөйлеу, саспай сөйлеу, қорқып сөйлеу, отырып сөйлеу, қырылдап сөйлеу, ентігіп сөйлеу т. б.

Осы келтірілген мысалдардан кесемшелер мен етістіктерден құ-ралатын сөз тіркестерінің аясы кең екенін аңғаруға болады. Бұдан кез келген көсемшені кез келген етістікпен тіркестіре салуға болады деген түсінік болмауы керек. Мысалы, ентіге жүгіру, асыға жүгіру, таяқ ала жүгіру, ақсаңдай жүгіру — әбден табиғи байланыстығы

41
жарасымды тіркестер. Ал, жүгіру етістігі мен сызылып, жүре көсемшелерін тіркестіру зорлық болар еді.

Етістікті сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңары қызметінде көсем-шелер барлық тұлғада бірдей жұмсалмайды. Бұл қызметте -ы п\\ - і п\\-п тұлғалы көсемшелердің болымды түрі жиі жұмсалады да, -а\\-е, -й тұлғалы көсемшелер сиректеу, ал -ғ а л ы\\-г е л і, -қалы\\ -к е л і тұлғалары одан да гөрі сирек кездеседі.

Көсемшелі сөз тіркестері пысықтауыштық қатынастарды, атап айтқанда, қимылдың амалын, мезгілін және мақсатын білдіреді. Сонда көсемшелер етістіктің — қимыл процесін білдіретін сөздердің — қимылдық сапасы ретінде жұмсалады. Ол үшін көсемшенің кез келген тұлғасының бірін жұмсаса болады деп қарау дұрыс емес. Олардың әрқайсысының өзіне ғана тән ерекшеліктері барлығын сөз тіркесі құрамында анық байқауға болады.

Дегенмен -ы п\\-і п, -п тұлғалы көсемшелер сабақты етістіктермен де тіркеседі, мыс.: Әйгерім әнін Абай мүлгіп тыңдады (Әуезов). Қара құс б а с ы п ж е й д і, сүңқар құс шашып ж е й д і (мақал).

Кейде -ғ а л ы\\-г е л і, -қалы\\-келі және -а\\-е тұлғалы кө-семшелер өздеріне қатысты болатын есімдермен бірге сөз тіркесінің құрамында қимылдың мақсатын білдіреді: Айғырды Шығайбай ү й і- р г е с а л ғ а л ы... қ ұ л ы н а л ғ а л ы алыстағы елден алдырып-ты («Алдар Көсе әңгімелері»). Базарәлі Құнанбайға сәлем б е р е к е л г е н - д і (Әуезов). ...Д о с т ы қ білдіргелі к е л д і к, — деді Қожекең (Мүсірепов). Сен маған с ә л е м б е р е к е л г е н шығарсың?... Абайды ұзақ жолға аттандырғалы жақындары тегіс далаға шықты (Әуезов).

Қос сөз түрінде келген көсемшелер етістіктермен тіркесіп, қи-мылдың дүркінділігін, созыңқылығын білдіреді: Сөйлей-сөйлей шешен боларсың (мақал). ¥рыны ұ р ы п-ұ р ы п үйден қуып ж і - б е р і п т і («Алдар Көсе әңгімелері»). [Ол] ...тәтті тал-

42
қанды аузын т о л т ы р а-т о л т ы р а а с а д ы (Мұстафин). Сары тазы енді таң қалып тұрып-тұрып, ақырында, Абай ұзап кете бастаса, тынышсызданып, ү р е бастайды (Әуезов).

Бұлардың барлығы көсемшелердің мағыналық жағынан да, тұл-ғалық жағынан да етістіктермен қабысу жолымен тіркесіп, етістікті сөз тіркестерінің ең көп таралған тобын құрайтындығын дәлелдейді.

Пысықтауыштық қызметтегі көсемшелер де, мезгіл үстеулері си-яқты, сөйлемде өздері қатысты етістіктерден аулақ кетіп, алшақ қа-бысу ыңғайында да жұмсала береді, мыс.: Құрымбай үйге а с ы ғ ы п к і р д і. А с ы ғ ы п Құрымбай үйге к і р д і. Құрымбай а с ы ғ ы п үйге к і р д і. Осының бәрінде көсемше тек етістікпен тіркеседі, басқа сөздермен тіркесе алмайды. Сондықтан сөйлемнің барлық шенінде тұра береді.