Сын есімдерден жасалған анықтауыштар

Есімдіктерден болған анықтауыштар. Есімдіктердің барлық топтары бірдей анықтауыштық қызметте жұмсалуға икем емес. Жіктеу етістіктері түбір күйінде есімнен болған мүшемен қабыса байланыса алмайтыны мәлім. Сөйлем құрамында есім мүшеге қатысты болып, анықтауыш қызметінде жұмсалатындар — сілтеу, өздік есімдіктері мен кейбір сұрау, белгісіздік, жалпылауыш есімдіктері:

— Н е ш е ұя қырман шаптыңдар? (Әуезов).

Есімшелерден болған анықтауыштар. Есімшелер мен әр түрлі қи-мыл есімдері де сөйлемнің анықтауыш қызметінде жұмсалады. Есім-шелер мен қимыл есімдері — қимылды, процесті білдіретін сөздер. Анықтауыштардың басқа түрлері (есімдерден болған анықтауыш-тар) есім мүшені әр түрлі сын-сапалық, мөлшерлік, т. б. жағынан ғана анықтайды:

Осы жолы да сөйтіп қиялға мүлгіп келе жатқанда, жолдасының о қ ы с шыққан даусынан селк ете қалды (Әлімқұлов). Елеусіздің сыйласатын да, сырласатын да дос-жараны бар (Әлімқұлов). ...Жаяу и т е р г е н қол арбалар, сапырылысқан адам, мал лек-легімен кетіп барады (Ахтанов). Содан бері оған шақырайған күн, сақылдаған аяз болса да, сөйлеушінің жалаңбас түруы парыз сияқты еді (Мұстафин)...

Зат есімдерден болған анықтауыштар. Зат есімдер біріне-бірі ір-гелес орналасып, алдыңғысы соңғысына анықтауыш болып жұмса-лады. Ағаш үй, кірпіш үй, ер бала тәрізді зат есімдер тіркесінің алдыңғы компоненті анықтауыш қызметінде жұмсалса, соңғысы анықтайтын сөз болады. Сөйлем құрамында мұндай тіркестердің соңғы компоненті басқа мүше (бастауыш, толықтауыш) қызметін атқарады да, алдыңғы компонент соңғының мағынасын конкреттеуші анықтауыш болады.
Матаса байланысқан анықтауыштар
Анықтауыштардың екінші бір үлкен тобы — матаса байланысқан анықтауыштар. Бұндай анықтауыштар ілік септікте тұрады да, анық-талатын сөз тәуелдік жалғаудың III жағында болады: оның інісі, Асанның үйі, адамның үлкені, сиырдың сүті, қойдың семізі, т .6.

Ілік жалғауында тұрып, анықталатын сөзбен матаса байланыса-тындар зат есімдер мен есімдіктер, заттанған басқа сөз таптары: Төс-тік шешесінің қолын босатып жіберді («Ертегілер»). Б і з д і ң партиямыз... көп уақыттан бері... реакцияшыл т о п т а р д ы ң... әрекеттеріне қарсы күрес жүргізіп келеді (газеттен). Б і з д і ң азығымыз өзімізге жеткілікті және дәмді де азық... (Мұқанов).

Кейде мұндай анықтауыштар ілік жалғаусыз да қолданылады.

Ондай жағдайда сөздің ілік септікте тұрғандығы тағы да анықта-латын сөздің тұлғасы арқылы белгілі болады. Кеңсе, мекеме аттары-ның құрамында, немесе күрделі атаулар құрамында ілік жалғаудың түсіріліп айтылуы қазіргі қазақ тілінде нормаға айналып бара жа-тыр. Қазақ мемлекеттік университеті, облыстық ауылшаруашы-лығы басқармасы, студенттер үйірмесі, т. б. Бірақ осындай сөздердің барлығы бірдей ыңғайлы жерде ілік жалғаусыз айтыла бермейді.

78
Әр түрлі лексика-грамматикалық заңдылықтарға сәйкес олар мынадай реттерде ілік жалғаулы болып, сөйлем құрамында анықтауыш қызметін атқарады.

1. Анықтауыш пен анықталатын сөз арасына басқа бір сөз түсіп айтылады: Көп б ө л м е н і ң әрбір есігін ашып, басын сұғып жүріп осы бөлмені зорға тапқан-ды (Әуезов). Т е ң і з д і ң өкпек суық дем алысын бақайшағына дейін сезініп, бар денең түршігіп қояды (Мүсірепов). Осы сөйлемдер құрамындағы бөлменің, теңіздің анықтауыштарын ілік жалғауынсыз айтып, — бөлме әрбір есігін ашып, теңіз өкпек суық демалысын деп айтуға сірә болмайды, сөздер арасындағы грамматикалық байланыс жүйесі бұзылып, мағынасыздыққа соғады.

2. Жіктеу, сілтеу есімдіктері, сол сияқты заттанған басқа да сөз-дер анықтауыш қызметінде жұмсалса, ілік жалғаулы болып қана ай-тылады. Мұндай мінезі б і р е у і м і з д і ң қарабасымызға арнаулы сөзі болып келгенде байқалатын еді (Мүсірепов)... Ал, тек үй оңаша, кең болғанмен, м е н і ң жолым тар ғой. «Өмірде қадір тұтар замандасымның бірі боларсын» деп байлады (Әуезов). Бекіністі қорғауға қалған он шақты солдат автоматтарын бізге қалдырып, бұдан былай хабарсыз кеткендердің тізіміне қосылатын болды (Мүсірепов).

Анықтауыш қызметінде кісі аты — жалқы есімдер жұмсалса, олар да ілік жалғаулы болып қолданылады: С а л т а н а т т ы ң, ал-тынды, шолпысы бірде жіңішке шыңғыр салып, бірде сылдырай түседі (Әуезов).

Мұндай сөздердің ілік жалғаулы болып қолданылуы сөздердің синтаксистік қызметін саралау заңдылығынан туса керек. Өзінің бас-тапқы қызметі анықтауыштың емес жіктеу есімдіктері ілік жалғау-лы болмаса, анықтауыш ретінде үғынылмас та еді. Сол сияқты, зат-тың мәні жок, сан есімдер мен сын есімдер т. б. сөздер ілік жалғауы арқылы заттық мән алып, матаса байланысу мүмкіндігіне ие болады.

3. Алдынан сілтеу есімдігінен, сан есім, сын есім, есімшелерден жасалған басқа бір анықтауыштар айтылса, матаса байланысқан анықтауыштар ілік жалғаулы болып қолданылады: Абай... құла жи-рен аттың ері мойнына кетіп, шоқтығынан асып құларман бол-ған қалпына қарамады... Жуынған с ұ л у д ы ң қос шынтағы. шашын көтеріп бүлкілдегендей (Әуезов). Үлкен бір кітаптың бетін ашты да, сол күйінде тастап майданға кетті (Мүсірепов).

Егер анықтауыш қызметінде жұмсалған сөз тәуелдік жалғаулы болса, ілік жалғауы түсірілмейді: К ө б і н і ң жүзі ақшыл не қыз-ғылт, сарғыш (Әуезов). Қазіргі әдеби тілімізде ілік жалғаудың жасырын түрінде келген сөз бен тәуелдіктің үшінші жағындағы сөздер тіркесі аса көп қолданылатыны белгілі. Мұндай тіркестер құрамындағы компоненттердің мағыналық қатынастары да көп түрлі. Олар бірде этникалық атаулар (қазақ халқы, қазақ баласы) болса, бірде жер-су аттары (Арал теңізі, Балқаш көлі), бірде заттың арналған ісі, мақсатын білдіруі мүмкін (балалар бақшасы, мұғалім-дер бөлмесі, шөп машинасы). Ондай тіркестердің бірінші сыңары, сонымен қатар, заттың тәндігін, ортақтастығын, жалпылығын да (құс ұясы, колхоз малы, оқушылар комитеті, пионерлер отряды), немесе мезгіл-мерзімдік мән де (қыс күні, 1964 жылы) беруі мүмкін. Кейде мұндай тіркестің компоненттері өз ара бір-біріне балама болып, метафоралық ыңғайда да келуі мүмкін (сенсің жан ләззәті, сенсің жан шәрбәті). Алайда, мұндай тіркестер сөйлем құрамында қолданылғанда, олардың компоненттері бір-бірінен дара тұрған сөйлем мүшелері ретінде үғынылмайды. Бір-бірімен тығыз лекси-калық және грамматикалық қатынаста болудың салдарынан

79
бір ғана күрделі мүше болып ұғынылады, мыс: Түнде, ел орынға отыра, отарба К ө к ш е т а у қаласына келді. Бетіне ай с ә у л е- с і нұрын төгіп, төсектен жібек шашы салбырайды, (Сейфуллин). Осы сөйлемдер құрамындағы Көкшетау қаласына, ай сәулесі дейтін тіркестердің алдыңғы сыңарын анықтауыш, соңғы сыңарларын анықталушы мүшелер (пысықтауыш, бастауыш) деп талдауға келмейді. Бүкіл тіркес бір ғана күрделі мүше ретінде ғана жұмсалған. Сондықтан, мұндай тіркестер (компоненттері өз ара атрибуттың қатынаста болса да) күрделі мүшелер деп қаралады.
Айқындауыш муше
Тілімізде өзінен бұрын айтылған мүшені басқа сөзбен айқындап түсіндіретін тұлғалар да жиі кездеседі. Мұндай сөздер айқындауыш ( мүше деп аталады, мыс.: Біздерге, қарттарга, жастар сияқты өмір сүруге тура келеді (Островский). Абай барлық айналадағы кең дүниеге, әсіресе, мынау өзі тұрған сахара, өлке белдеріне, соншалық бір туысқандық ы с т ы қ сезіммен қарайды. Абай былтыр боқырауда, күзем үстінде, қалаға оқуға кеткенде дәл о с ы қ о н ы с т ан, Есенбайдан, кеткен болатын (Әуезов).

Бірінші, екінші жақ есімдіктен болған бастауышты түсіндіретін айқындауыш мүше ғана онымен қиыспайды. Бұдан басқа жағдайда айқындауыш мүше өзі түсіндіретін сөзімен қиысып айтылады.

Сонымен белгілі сөйлемдік тізбектегі өзінен бұрынғы мүшені анықтап, түсіндіріп тұрған сөзді айқындауыш мүше деп атаймыз. Айқындауыш мүше, көбінесе, есім сөздерден жасалады. Айқындауыш мүше өзінен кейінгі сөзбен кәдімгі, қалыпты мүше-лердей-ақ байланысады.

Айқындауышты анықтауыштың ерекше бір түрі деп қараймыз. Бірақ оның анықтауыштан кейбір елеулі ерекшеліктері де бар. Анықтауыш өзі анықтайтын сөзінен бұрын тұрса, айқындауыш онан кеиін, соң тұрады. Айқындауыш өзі анықтайтын, түсіндіретін сөзінің мағынасын далелдейді нактылап, ерекшелей көрсетеді.

Айқындауыштың айтылу интонациясы жағынан болсын, айқын-дайтын сөзімен байланысуы жағынан болсын қалыпты анықтауыш-тардан елеулі ерекшелігі бар. Оның айқындауыш деп аталуы да со-ған байланысты. Айқындауыш сөйлемдегі басқа сөздерден интонация арқылы бөлініп айтылады, сөйлем ішінде мағыналық; дербестікке и болады.

Айқындауыш заттың, нәрсенің елеулі ерекшелігін, назар ауда-рарлық белгісін, сыртқ көрінісін, ішкі дүниесін, әлеуметтік орнын көрсетеді,

Айқындауыш сөйлем мүшелерінің қай-қайсысына болса да тән болып, соған бағынып айтыла береді. Айқындауыш мүше ерекше ек-пінмең, айырықша үнмен айтылады да, сөйлемнің басқа мүшеле-рінен оқшауланып, оңашаланып тұрады. Ол басқа сөйлем мүшелері-нен пауза арқылы жекеленіп, бөлініп айтылады. Айқындауыш сөйлемге қосымша, үстеме мағына береді. Ол мағына, көбінесе, бағыныңқы сөйлем мәнімен, мазмұнымен тең, барабар түседі.

Айқындауыштың кейбір өзіндік белгілері мен ерекшелігі де болады, олар мыналар:

а) Сөйлемдегі сөздердің дағдылы, қалыпты тәртібі онда болмайды. Анықтауыш анықталушыдан кейін, толықтауыш баяндауыштан кейін келеді;

ә) Айқыңдауыштың өзіне тән, өз маңына топтанып үйірілетіи сөздері болады.

80
Айқындауыш сөйлемнің басқа мүшелерінен үтір, сызықша, қос нүкте, жақша арқылы бөлініп жазылады.

Мысалдар: Олардың бірі— сары сақал, арық, боз— өз ойының жүйріктігін көрсетуге тырысады. Ахмет ағай, а ш, жалаңаш, арық, ауылға қарай кетіп бара жатты («Соц. Қаз.» газеті).

Айқындауыш жалпылау мәнді сөзден кейін келеді: Біз, жасы үлкендер, бұл туралы ойлануымыз керек (газеттен).

Айқындауыш мүшенің алдында соның ішінде, яғни, басқаша айтқанда, мәселен, яки сияқты т. б. сөздер айтылған ойды нақтылай, дәлдей түсетін сөздер келеді: Бәрі де, с о н ы ң іш і н д е, шешем де бұл жағдайға қатты өкінді. Ең жақын адамым, басқаша а й т- қ а н д а, әкем де, менің бұл қылығымды ұнатпады (газеттен).

Айқындауыш өзі анықтайтын сөзіне жаңадан ат береді. Ол анықталушыны кәсібі, мамандығы, жасы, атағы_, ұлты т. б. жағынан айқындайды: Менің әкем хирург-дәрігерлердің съезіне қатысты.

Айқындауыш жалқы есімнен де, жалпы есімнен де жасала береді: Комсомол Асқаров Калинин атындағы стипендия алады. Пионер Тыныбаев Алғырбай сабақты үздік оқиды («Л. жас» газ.).

Орыс тіліндегі айқындауыш қазақ тіліне аударылғанда, ондағы сөз табы сол қалпында сақтала бермейді. Басқаша айтқанда, орыс тілінде айқындауыш зат есімнен жасалса, ол қазақ тіліне аударыл-ғанда да зат есім күйінде берілуі шарт емес. Оның мағынасы ғана дәл, дұрыс берілсе жеткілікті.

Айқындауыш сөйлемнің барлық мүшесін де айқындай береді, мыс: Отарбай, жас мұғалім, сабақты жақсы өткізуге тырысты. Бұл мысалға айқындауыш бастауышты айқындап, оның мағынасын екінші жағынан дәлдеп тұр.

Орыс тілінде сөйлемнің баяндауышын айқындайтын кездері де жиі кездеседі: Алматы — Қазақстанның астанасы, әкімшілік орта-лығы.

Орыс тілінде товарищ Иванов, академик Петров, профессор Нико-лаев деген сөз тіркестеріндегі кісі фамилиялары айқындауыш. Олар қазақ тіліне аударылғанда орны ауысып қолданылуы мүмкін: Ива-нов жолдас, Петров академик, Николаев профессор. Мұнда да фами-лиялар — айқындауыш та, жолдас, академик, профессор — анықта-лушы сөздер.

Айқындауышты арнайы сөз ету — сөйлем мүшелеріне тән біраз заңдылықты ашуға себепші болады, сонымен бірге, ол тыныс белгілеріне байланысты мәселені біраз реттеуге де пайдалы.

Айқындауыш анықтауышты айқындағанда онымен предикаттық

81
байланыста тұрады. Біраң айқындауыштың предикаттығы сөйлем шеңберінде екінші орында болады. Бұл жағынан бірінші орында сөйлемнің баяндауышы тұрады.

Айқындауыш құрылысына қарай жай және күрделі болып екі топқа бөлінеді.

Айқындауыштың сөз тіркесінде салмақты, басым элемент грам-матикалық қатынасты білдіреді, оған бағынышты сөз негізгі лексикалық мағынада айтылады. Ол лексикалық мағынасы жағынан бірінші элемент болса, грамматикалық жағынан олай емес. Грамма –тикалық мағына жағынан бірінші элемент көмекші сөз болып табылады.

Қазіргі қазақ әдеби тілінде жай, жалаң айқындауышқа қарағанда, оның күрделі түрі анағұрлым жиі, басым қолданылады. Оның се-бебі айқындауыштың күрделі түрі айтылмақ ойды дәл және жан-жақты көрсетеді: Біздер, коммунист партиясының мүшелері, пар -тияның XXIII съезінің қарарларын іске асыруда алдыңғы қатарда болайық. Коммунистік партияның туы астында біздер ұлы мақсатқа қарай, елімізде коммунизмнің толық жеңуіне қарай, мықты сеніммен алға баса береміз («Соц. Қаз.» газ.).

Кейде бірнеше айқындауыш қатар, жарысып келе береді. Оларды бірыңғай, кейде сатылы айқындауыштар деуге болады. Мысалы: Ба-ласы, дәл әкесіне тартқан, бірақ одан сәл аласалау, өз орнынан атып тұрды.

Айқындауыш өзі айқындайтын мүшемен берік байланысады. Яғни, айқындалатын мүше қай септік жалғауында тұрса, айқындауыш та сол септікте тұрады. Айқындалатын мүшемен ол жекеше, көпше тұлғада да жақтасады, қиысады.

Айқындауыш мүшелер құрылысына қарай өз ара үш топқа жік- теледі: 1.Қ о с а л қ ы айкындауыш; 2. Қ о с а р л ы айқындауыш;

3. О ң а ш а л а ң ғ а н айқындауш.

Қосалқы айқындауыш зат есімнің қосымша сыны ретінде қолда-нылады. Олар анықтауыштардай анықтайтын сөзбен тікелей, тығыз байланысты болмайды. Тек анықталатын сөздің қосымша сапасын көрсетеді. Солай болғандықтан да, оның орны анықтауыштардай берік болмайды. Оларды анықталатын сөздің артынан алдына шығарғаннан сөйлем мағынасы ешбір өзгермейді: Құрманғазы күйші, Әсет ақын, Біржан сал, Асқар мұғалім.

Қосалқы айқындауыш сөйлемде анықтайтын сөзімен қосылып барып, бір-ак, күрделі мүшенің қызметін атқарады. Олар сөйлемнің келесі мүшесімен айқындауыш арқылы байланысады. Басқаша айт-қанда, грамматикалық қосымшалар соған ғана жалғанады, мыс: Бұл үйде Сара бар ма, келсін бері, Іздеген келіп тұрмын Біржан сері

(«Біржан-Сара»). Оң жағында Мырзаш бригадир, сол жағында ¥лбосын комсомолка-бригадир (Ерубаев). Әйел-ана барлық қиын- дықты жеңетін сарқылмайтын күш, көзді бұлақ емес пе? (Мүсірепов). Жақия ақсақалмен дойбы ойнайын деп едім (Иманжанов).

Қосалқы айқындауыштар қызметін қалқам, қарағым, шырағым, жаным, сұлу, батыр, мырза, мерген, ұста сияқты сөздер атқарады. Олар өзі анықтайтын сөзімен бірігіп барып, сөйлемнің күрделі бір-ақ мүшесінің қызметін атқарады: Сейдехан болыс Құрбан ұстаны эуле-тімен осы Шеңгелдіге асырып көшірген (Тоқмағамбетов). Төлеген мырза Қыз Жібекті көрді (фольк.).

Қосарлы айқындауыш деп анықтайтын сөзінен кейін қосақталып тұрып, тіркесе келіп, оның мән-мазмұнын дәлдеп, нақтылай түсіндіріп тұратын сөзді айтамыз, мыс.: а у ы л а д а м ы бұл үйді хата-лаборатория деп атайды. (Иманжанов). Оңтүстік жақтағы үлкен барактағы кабинетте стулде, алып-шахта құрылысының началънигі Шектібай отыр (Ерубаев).

82
Сондай-ақ қосарлы айқындауыш болатын тағы біраз сөздер бар. Олар мыналар: инженер-технолог, батыр-ұшқыш, ұшқыш-космонавт, телефон-автомат, Алматы-бірінші т. б. Қосарланған осындай айқындауыштар қазақ тілінің өзіне тән байырғы категориясы емес. Соңғы кезде, өміріміздің, техниканың қарыштап дамуына байланысты орыс тілінің әсері арқылы пайда болған құбылыс. Ол қазір қазак, әдеби тілінің нормасына айналып, одан берік орын теуіп келеді. Бұл — болашағы мол құбылыс. Мұндай айқындауыш мүшелер өзі анықтайтын сөзінен сызықша арқылы бөлініп жазылады.

Оңашаланған айқындауыш деп өзі қатысты сөзден кейін тұрып ерекше дауыс ырғағымен, өзгеше екпінмен айтылатын сөзді айтамыз. Ол анықтайтын сөзінің мағынасын дәлдеп, нақтылай түсіндіріп тұрады. Олар өзінен бұрынғы, кейінгі мүшелерден ерекше әуен арқылы бөлініп айтылса, жазуда алды-артынан үтір арқылы бөлініп, оңашаланып жазылады. Не алдынан сызықша, соңынан үтір қойылады.

Оңашаланған мүше белгілі бір ұғымды көтере көрсетіп, оған ой екпінін сала айту керек болғанда, сол сөзден кейін іле-шала келеді, мыс.: Апрелъдің жиырмалары кездерінде, қызыл жұмыртқа , мей-рамының кездерінде, жау жағымен бірінші рет кездестік. Олар, Чапаевшылар, Чапаевпен істес болғандығы үшін, өздерін бақытты деп санайды. (Фурманов).

Оңашаланған айқындауыштар өзі айқындайтын сөзімен тұлғалас, мағына жағынан әуендес, қарайлас болып келеді.

Оңашаланған мүше сөйлемдегі басқа сөздерден екпін арқылы бө-лініп айтылады. Сонымен бірге ол басқа мүшелерден дауыс кідірісі арқылы ажыратылады. Айқындауыш мүшеде сөйлемдегі белгілі сөз-дің қосымша, үстеме мағынасы болады, мыс.: Мен саған өзімше, ко-чегарша, айтайын (Горький). Өзім ұшырған қыраныма, Нұрланыма, жұрт жапқан жалаға мен де сеніп жүр деп қалып па ең (Әбішев).

Оңашаланған айқындауыш қазақ тілінде бұрыннан бар. Ол соңғы кезде, тіпті, молайып кетті. Қазаң тіліне орыс тілінің игілікті әсері осы категориядан да анық көрінеді.

Сөйлем мүшелерінің оңашалануы тілімізде бұрыннан бар. Олар көне түркі жазуларында да жиі кездеседі: Бән сизима кадашыма сизә огланым... «Мен сіздерге, менің жолдастарыма, сіздерге, менің ұлдарыма...» Эшимэ сизэ эшимә.:. «Менің достарыма, сіздерге, менің достарыма...» Мұнда қадашыма, эшимэ сөздері оңашаланып тұр. Бұл оңашаланған мүшенің түркі тілдерінде өте ертеден бар құбылыс екендігін көрсетеді.

Сөйлем мүшелерінің оңашалануы қазақ тілінде де бұрыннан бар. Оны біз оңашаланған айқындауыштың революциядан бұрын басы-лып шыққан нұсқаларда жиі кездесетіндігінен де анық көреміз.

Оңашаланған айқындауыш бағыныңқы сөйлемге азды-көпті ұқ-сайды. Сол себепті, оны орыс тілін зерттеуші ғалымдар А. X. Восто- ков, И. И. Давыдов, Ф. И. Буслаев ықшамдалған бағыныңқы сөилем деп атаған. Осындай көзқарастың айтылуын — түркі тілін зерттеуші ғалымдар тарапынан да байқаймыз. Мысалы, М. Курбангалиев пен X. Хисматуллиннің 1953 жылы басылып шыққан татар тілінің грамматикасында оңашаланған айқындауыш осылай анықталады. Оңашаланған аиқындауыш онда ықщамдалған, к,ысқарған бағыныңқы сөйлем деп қаралады. Бірақ оңашаланған аиқындауыш бағыныңқы сөйлемге ұқсағанымен, онымен бірдей, тең емес. Бағыныңқы сөйлемнің өзіне тән дербес бастауышы болады. Ал, бастауыш оңашаланған айқындауышта болмайды. Оның өзі сол сөйлемнің негізгі бастауышына бағынады.

83
Оңашаланған айқындауыш өзі құрамына енген сөйлемнің бастауышына тән болып айтылады.

Айқындауышты анықтаудың, зерттеп, оның өзіндік белгілерін ашудың грамматиканың басқа мәселесіне де берері мол. Оның сөйлем мүшелері мен тыныс белгілерін зерттеп, айқындауға да келтірер пайдасы зор.

Айқындауыш мүше тіліміздің стилистикалық мүмкіндігінің қа-рыштай дамығандығын көрсететін аса өнімді, жемісті категория.
Пысықтауыш
Көбінесе сөйлем баяндауышына қатысты айтылатын мүшенің бірі — пысықтауыш. Мән-мағынасы тұрғысынан пысықтауыштар анықтауышпен астасып, орайласып жатады, мыс.: сондықтан к е ң і - р е к жайға орналасу керек... Бұл қарт өзге ойаз адамдарынан қазақ ішін ж а қ с ы-а қ біледі (Әуезов). Бұл сөйлемдер құрамын -дағы бірыңғай тұлғалас кеңірек, жақсы-ақ сын есімдері лексикалық мән-мағынасы тұрғысынан орайлас, яғни екеуі де сын-сапаны білдіреді. Бірақ олардың грамматикалық мәндері әсте бірдей емес. Өйткені алдыңғы сөйлемдегі кеңірек сын есімі жай зат есіміне қатысты болып, заттың сынын білдірсе, соңғы сөйлем құрамындағы жақсырақ сөзі етістіктен болған мүшеге қатысты болып, қимыл әрекеттің сынын білдіріп тұр. Сөйтіп, анықтауыш зат сынын білдіріп, есімнен болған мүшеге қатысты айтылады да, пысықтауыш қимыл-әрекет сынын білдіріп, етістіктен болған мүшеге қатысты айтылады.

Пысықтауыштар өздері қатысты мүшені (көбіне етістік баяндау-ыштың) мекен, мезгіл жағынан және де істің істелу амалы, себебі мен мақсаты жағынан пысықтайды.

Әдетте, пысықтауыштар етістік баяндауышқа байланысып, соны пысықтайды деп айтылғанмен, баяндауыш есімнен болғанда оған да қатысты айтылатын кездері болады, мыс.: Бүгін бұл жастар ұлы майданның а л д ы ң ғ ы қ а т а р ы н д а (Бұлқышев). Екеуі ә з і р -ш е өткелсіз е кі ж ағ ад а... К е ш е урядник осы хабарды әкелген екен, бүгін ел іші шапқын. Б иы л Ашысудың толқыны м о л, жайылымы кең көрінеді {Әуезов). Пысықтауыштар есімнен болған баяндауыштардың барлығымен бірдей байланыса бермейді. Көбінесе қимыл-процестік мәні бар сөздерден болған, немесе жатыс жалғаулы есімді тіркестен жасалған есім баяндауыштар ғана пысық-тауыштарды өзіне бағындыра алады. Екінші жағынан, пысықтауыш мүшелердің барлығы бірдей есім баяндауышына қатысты айтыла бермейді. Мезгіл үстеулері мен мезгіл мәнді есімдерден жасалған мезгіл пысықтауыштар ғана жоғарыда келтірілген мысалдардағыдай есім баяндауышпен байланыста қолданылады. Пысықтауыштардың басқа түрлерінің есім баяндауышқа қатысты айтылуы кездеспейді деуге болады.

Кейде пысыңтауыш сөйлем баяндауышына тікелей қатысты бол-май, өз ара бірі екіншісіне қатысты айтылу арқылы баяндауышпен сатылай байланысады, мыс.: Татар байлары Хамитов, Неғматул-лин, Тухфатуллиндер магазиніне с ә л уақытқа... бас сұғып шыққан еді (Әуезов). Бұл сөйлемдегі сәл уақытқа пысықтауышы бас сүғып дейтін екінші пысықтауыш мүшеге қатысты айтылып барып сөйлем баяндауышымен байланысқан.

Пысықтауыш мүшенің тағы бір ерекшелігі — ол пысықталатын мүшемен сондайлық тығыз байланысты бола бермейді. Логикалық екпін өзіне түскен жағдайда ғана пысықтауыш өзі айқындайтын етіс-тік баяндауыштың нақ алдында тұрады да, қалған реттерде бірде