Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342

1. 
   ҚАЗАҚ ССР ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫ
   

ТІЛ БІЛІМІ ИНСТИТУТЫ

АЛМАТЫ — 1967

А. ХАСЕНОВА, А. ЫСҚАҚОВ.

Редколлегия: М. БАЛАКАЕВ, А. ИСКАКОВ,

Т. КОРДАБАЕВ, А. ХАСЕНОВА.

МАЗМҰНЫ

Қазіргі қазақ әдеби тілінің синтаксистік құрылысын баяндайтын еңбектер монография түрінде де, жоғары оқу орындарына арналған оқулық түрінде де бұған дейін шығарылған. Қолыңыздағы кітап сол еңбектерде жақсы шешімін тапқан ғылми тұжырымдар негізінде жа-зылды және кейбір қолайсыздырына қарамастан синтаксистік категориялардың, элементтердің бұрыннан қолданылып келе жатқан атауларын, таптастыру жүйелерін өзгертпеу көзделді. Еңбекті жазу үстінде әр автор өз саласы жөнінде лингвистика әлемінде ғы-лымның қол жеткен ең соңғы табыстарын жете пайдалануға тырыс-ты. Бірақ кітаптың көлемі, және сипаты (характері) көтермейтін болғандықтан, басқа еңбектерден цитат келтірмеу жағы ескерілді. Әр автор өзіне міндеттелген бөлімді жазуда қазіргі әдеби тіліміздің әр түрлі жанрынан жиналған бай фактілерге сүйене отырып, синтаксистік категориялардың сырын барынша терең және жан-жақты ашуды мақсат етті.

Авторлар коллективін құруда және олардың міндеттерін белгілеу-

де 1954 жылы шыққан «Қазіргі қазақ тілі» атты еңбекке арналып

баспасөз беттерінде жарияланған сын пікірлер ескерілді. Әр бөлім,

мүмкіндігінше, сол саладан еңбектер жазып, маманданып жүрген ға-

лымдарға тапсырылды. Авторлар коллективінің өзгертіліп, молайты-

луы еңбекке жаңа түр, жаңа мазмұн қосты. Сонымен бірге, әр автор-

дың өзіндік сөз саптауы, өзіндік стиль ерекшелігі болатынын да ес-

кермеске болмайды, Ондай түрлілік, белгілі шамада, бұл еңбектен де

орын алды, бірақ редакциялық алқа еңбектің сипаты оны көтерер

деген сеніммен авторлар стиліне көп өзгеріс енгізбеуге тырысты. Дәл осындай сеніммен ақылға қонатын кейбір жаңаша атаулар мен бірді- екілі жаңаша жіктеулердің көпшілік көзіне түсуіне де мүмкіндік берілді.

Авторлардың бұл кітапқа қосқан үлесі біркелкі емес; бірақ соған қарамастан барлығы да автор ретінде көрсетілді. Олар төменде- гілер:

Балақаев М. — Синтаксис және оның зерттеу объектілері, Сөз тіркесі; Болатов Ж. — Сөйлем мүшелері, оның құрылысы мен түрлері. Сөйлемнің тұрлаулы мушелері, Айқындауыш мүше, Сөй-

5
лемнің бірыңғай мүшелері мен жалпылауыш сөздер, Т о м а н о в М. — Тұрлаусыз мүшелер; С ы з д ы қ о в а Р. — Оқшау сөздер; Әміров Р. — Сөйлемнің түрлері: хабарлы сөйлем, сұраулы сөйлем, бұйрықты сөйлем, лепті сөйлем; Әбілқаев А. — Атаулы сөйлем, Толымды, толымсыз сөйлемдер; Мадина Ғ. — Белгісіз жақты және жақсыз сөйлемдер; Қордабаев Т. — Құрмалас сөйлем, Жалпы түсінік, Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары, Салалас құрмалас сөйлем, Аралас құрмалас сөйлем, Бөгде сөз және оның түрлері; Есенов Қ. — Сабақтас құрмалас сөйлем. (Жалпы мәлімет). Бағыныңқы сөйлемнің өзіндік белгілері. Сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлері; Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем.

Бұл кітап Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл білімі институтының «Қазіргі қазақ тілінің теориясы» бөлімі бойынша шығарылды. Кітапты баспаға әзірлеу барысында оны оқып, ақыл-кеңес бергендері үшін редакциялық алқа Хасенов Ә., Әбілқаев А., Манасбаев Б. жолдастарға рахмет айтады.

Синтаксисті ғылым деген ұғымда жұмсағанда, оны, әдетте, грамматика ғылымының морфология сияқты, үлкен саласы деп білеміз. Оның өзі үш бөлімнен құралады: 1. Сөз тіркесінің синтаксисі; 2. Жай сөйлемнің синтаксисі; 3. Құрмалас сөйлемнің синтаксисі.

Синтаксис ғылымының зерттейтін объектілері — тілдің синтак-систік құрылысы. Синтаксистік құрылыс сөздердің әр алуан тұлғаларда жұмсалуы арқылы өз ара тіркесіп барып сөйлем құрауының жүйелі ережелері мен заңдарының жиынтығы болып табылады.

Тілдің ең басты, бір тұтас үйысқан бөлшегі — сөйлем. Сөйлем — тілдің қоғамдық қызметі пікір алысудың ойды білдірудің негізгі тұлғасы. Ол қашаннан бері синтаксистік зерттеудің басты объектісі болып есептеледі. Сөйлем кісінің ойын айту мақсатына лайьқ құралатындықтан, сөз, сөз тіркестері ойдың бөлшекті элементтері есебінде сөйлем құрамына енеді. Олар сөйлем құраудың синтаксистік материалы болатындықтан, синтаксис зерттеудің де басты объектісінің бірі болып табылады.

Сөйтіп, синтаксис — сөз тіркесінің, жай және құрмалас сөйлем-дердің сыр-сыпатын, қалыптасқан ережелері мен жұмсалу заңдылықтарын айқындайтын ғылым. Синтаксис сөз тіркестерін, сөйлемдерді, олардың бөлшектері мен әр алуан синтаксистік категорияларын кісінің ойын білдірудің грамматикалық амалдары ретінде, оларды өз ара және морфологиямен байланыста қарастырады.

Қорытып айтқанда, синтаксистің басты, арнаулы объектісі екеу: бірі — сөз тіркесі, екіншісі — сөйлем. Сөз тіркесі мен сөйлем екі бөлек синтаксистік единицалар: сөйлем қарым-қатынас жасауды, пікір алысуды қамтамасыз етудің, ал, сөз тіркесі сөйлем құраудың шоғырланған материалы болу. Сол үшін сөздер өз ара тіркесіп, белгілі синтаксистік қарым-қатынасқа түсіп сөйлем құрамында жұмсалады. Олай болса, бұлар бірісіз бірі, әрқайсысы өз бетімен «өмір сүрмек» емес. Кейде, тіпті, сөйлем мен сөз тіркесінің тұрқы бірдей болып та шығады. Мысалы: Терезеге қарадым. Қараңғы түн. Аттан түс! деген үш сөйлем бір-бір сөз тіркесінен құралған. Ал,

5
Бәкен атының жалын оңдап, арқасын сипап, көзінің қиығымен Раушанға қарайды (Майлин) деген сөйлем бірнеше сөз тіркестерінен құралған: Бәкен қарайды, атының жалы, жалын оңдап, арқасын сипап, көзінің қиығы, қиығымен қарайды, Раушанға қарайды. Бұл сөз тіркестері іштей өз ара байланысқа еніп, біріне-бірі ұласып, бірнеше сөз бір сөзге ортақтасып бағынып, ақыр аяғында, жіптіктей, әрі тусінікті сөйлем құралған.

Тіл білімі жайындағы әдебиеттерде сөйлемді бір бөлек, сөз тірке-сін бір бөлек категориялар деп тану үшін олардың құрамы еш уақыт-та бірдей болмауға тиіс деген де пікір бар. Сондай көзқарасты қол-даушы тюркологтың бірі Н. А. Баскаков атқа мініп, атқа мінген дегендерді сөз тіркесі деп қарайды да, атқа мінді дегенді сөз тіркесі емес, сөйлем деп таниды. Мұндағы тұлғалық айырмашылық басыңқы сөздің (мін) тиянақты (мінді) не тиянақсыз (мініп, мінген) болуында. Егер ол критерияны негізгі шарт деп танысақ (ол тұлғалардың сөз тіркесін құрауға қатысы жоқ, сондықтан шарт емес) «атқа мін» дегенді не дейміз? Сөйлем бе, сөз тіркесі ме? Бұған жауапты мынадан іздейміз: егер тіркескен сөздер тобы байымдауды (суждение) білдірсе, — сөйлем, білдірмесе, — сөз тіркесі. Осы пікірді Н. К. Д м и т р и е в те қолдайды. [Ол туралы «Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков» (III, синтаксис) деген жинақтың 43, 5О-беттеріне қараңыз].

Біріншіден, байымдау (суждение) логикалық ұғым, оны сөйлемді танудың белгісі етуге болмайды; екіншіден, сөйлемнің құрамыңа еніп, оның бөлшегі болуға тиісті сөз тіркесінде сөйлем білдіретіндей ұғымның бар-жоқтығын меже етудің жөні жоқ.

Сөйтіп, сөйлем мен сөз тіркесін мағынасына қарап айыру да мүмкін емес. Егер сөз тіркесі тиянақты ойды білдіретіндіктен сөз тіркесі болудан қалады десек, онда әрі сөз тіркесі, әрі сөйлемдік қасиеттері бар сөздер тобының кейбір синтаксистік заңдылықтарын ескермегендік болады. Желсіз түн. Кең жайлау. Таудан аққан үлкен өзен сияқтыларды біреулер сөйлем етіп жұмсаса, сөз тіркесі қасиетін жояды деу шындық болмайды. Сондықтан ондай сөздер тобын сөйлемдік қасиеттеріне қарай сөйлем деп танып, сөз тіркесілік белгілеріне қарай әрі сөз тіркесі деп тани беруге тиіспіз. Тілдің табиғаты солай етуді тілейді.

Тілде бірінен-бірі оқшау жұмсалатын ешбір категория, тілдік еди-ница жоқ. Мысалы, сөз — лексикалогияның да, семасиологияның да, морфологияның да, синтаксистің де, стилистиканың да зерттеу объектісі. Сонда, сөзді, мысалы тілек, бақыт, ұшу дегендерді түрлі-түрлі ғылми талдаудың орайлы бөлшектері болуына қарай, әр түрлі мақсатпен кейде «сөз» деп, кейде зат есім, етістік деп, кейде бастауыш не толықтауыш деп айта береміз. Осылайша сөзді грамматикалық мағынасына, қызметіне қарап зат есім, сын есім.., бастауыш, анықтауыш, толықтауыш... деп қарағаннан «сөз» болу қасиетін жоймайды. Сондай-ақ желсіз түн. Кең жайлау. Кітап алдым сияқтыларды сөз тіркесі деп танығаннан олар сөйлемдік сапасын жоймайды және керісінше.

Сөйлемнің басты сыпаттамалары мыналар: сөйлем біршама тия-нақты ойды, предикаттың қатынасты білдіреді, сөйлемнің айтылу интонациясы болады, сөйлем жеке сөзден, сөз тіркестерінен құралады.

Сөз тіркесі кемінде толық мағыналы екі сөзден құралады, олар-дың бірі екіншісіне бағынып белгілі синтаксистік қатынаста сөйлем құрау үшін жұмсалады.

Оларды осындай белгілеріне қарап танимыз да, әрқайсысын өз ұясында, өздеріне тән синтаксистік сыр-сыпатын қоса қамтып, көп тармақты түр-тұрпаты бар, қомақты категория ретінде қарасты-рамыз.

Тіл — қарым-қатынас жасаудың мықты құралы. Сол қызметін атқаруда ол жеке формалардан құралған, жалпыға ортақ жеке сөз-дерге негізделген сөйлеу тәсілдерін керек етеді. Сондай ойды айтудың (сөйлеудің) ең басты тәсілі — сөйлем.

Кісі сөйлем арқылы біршама аяқталған ойын айтуға жеке сөздерді қатынастырады. Сөздер адамдардың айналасындағы объективті шындықты тануының сана-сезіміне түскен сәулесі ретінде сөйлем құраудың материалы, ойлау процесінің тірегі болып есептеледі. Сөздер сөйлем құрамында жұмсалу үшін өз ара әрі мағыналық, әрі синтаксистік байланыста айтылады да, белгілі қарым-қатынасқа енеді.

Лексикалық мағыналары әр алуан негізгі сөздер ғана сөз тіркес-терін құрай алады да, көмекші сөздер тек негізгі сөздердің жетегінде айтылып сөз тіркесінің құрамына енеді. Сөздер, әдетте, дараланған үғымдарды, лексика-грамматикалық мағыналарды білдіреді. Олар сөйлем ішінде мағыналық үйлесімдіктеріне қарай, тілдің синтаксистік байланыс тәсілдері арқылы әр қилы синтаксистік топ құрап тұрады. Сөздер тіркеске енбесе, сөйлем құраудың материалы бола алмайды. Сондықтан сөз бен сөздің тіркеске енуі — олардың ең басты грамматикалық қасиеттерінің бірі болып есептеледі.

Өз ара тіркесетін сөздердің сапасы әр түрлі болатындықтан, олар-дан құралатын сөз топтарының да сапасы әр алуан болады: екі (кей-де одан да көп) сөз тіркесінен кейде лексикалық (боз торғай, темір жолшы, жер май), кейде синтаксистік тіркес жасалады. Синтаксистік тіркестің екі түрі бар: негізгі сөз бен көмекші сөздер тіркесіп, бірі бірінің грамматикалық мағынасын толықтырады (мыс.: үйге таман, есіктің алды, оқи бастады, оқып кетіп бара жатыр еді), ал толық мағыналы екі сөз тіркесіп, жаңа грамматикалық мағына пайда болады (мыс.: ашық аспан, кең жайлау, бригадирдің көмегі, жолдасына көмектесу).

Осындай, екі сөзді тіркестіріп жаңа сөз жасау үшін емес және де бір сөздің грамматикалық мағынасын дәлдеу, толықтыру үшін емес, косымша, ж а ң а грамматикалық мағына тудыру үшін тіркескен

7

сөздер тобы ғана сөз тіркесі деп есептеледі де, басқалары «түйдекті тіркес» деген топқа енеді. Сөз тіркесінің құрамындағы екі сөздің екеуінің де дербес лексика-грамматикалық мағыналары болады.

Сөз тіркесінің бір белгісі — жаңа грамматикалық мағына туды-ратын сөздер тобы болатындығы. Екінші белгісі — кемінде толық мағыналы екі сөзден құралып, оның бірі бағыныңқы, екіншісі басыңқы болады да, әр уақытта сабақтаса байланысады. Осыларды ескеріп сөз тіркесіне мынадай анықтама беруге болады:

Синтаксистік қарым-қатынасты білдіру үшін кемінде толық мағыналы екі сөздің сабақтаса байланысқан синтаксистік тобын сөз тіркесі д е й м і з.

Сөздер өз ара тіркесу арқылы сөйлем құрамына енеді. Сондықтан

сөз тіркестері — сөйлем құраудың шоғырланған материалдары. Соны ескертіп, оларды сөйлемнен тыс тұрған қалпында да, сөйлем құрамында да қарастыруға болады. Сөйлем ішінде бір сөз тіркесінің бір сыңары (кейде екеуі де) екінші сөз тіркесінің бір сыңарымен синтаксистік қатынасқа еніп, олар өз ара ұласып, ұштасып жатады. Мысалы: бұл өзеннің маңы өмірі малдан арылған емес деген сөйлемде мынандай сөз тіркестері бар. 1. Бұл өзен; 2. Өзеннің маңы арылған емес; 3. Өмірі арылған емес; 4. Малдан арылған емес, Сөз тіркестерін осылай сөйлемнен бөліп алып, оқшау тұрған қалпында қарастырсақ, жалаң сөздердің жайылмаға айналуы тәрізді де, сөйлем ішінде — ұласқан ойды білдіретін сөздер тізбегінің бір бунағы тәрізді. Екеуінің жігі екі түрлі болып та кетеді, мыс.:
ж а й ы л м а б у н а қ

бұл өзен бұл өзеннің маңы

өмірі арылған емес омірі малдан арылған емес.

малдан арылған емес

Сөз тіркестерінің ішкі және сыртқы байланысы болады;

біріншіге сөздердің дараланған тіркес аясында ғана байланысы жатады, екіншіге сол тіркес құрамындағы сөздер басқа сөздермен байланысып, ол бір сөз тіркесінің құрамында басыңқы болса, сол сөз екінші сөзбен байланысып оның бағыныңқысы болуы мүмкін. Мысалы, жұмыстың қызығына берілді дегенде, жұмыстың қызығы, қызығына берілді деген екі сөз тіркесі бар. Мұнда қызығына сөзі алдыңғыда басыңқы да, соңғысының құрамында бағыныңқы. Мұндайды сөз тіркестерінің грамматикалық ішкі және сыртқы байланысы дейміз.

Сөйлемдегі бірқатар сөздер өз ара тек мағыналық байланыста жұмсалады да, грамматикалық байланыста тұрмайды. Мысалы, Ай-

8
шаның сымбатты бойы, жүйріктен жүйрік шықса... дегенде, Айшаның бойы әрі грамматикалық, әрі мағыналық ішкі байланыстағы сөз тіркесі. Айшаның деген сымбатты сөзімен де байланысты. Бірақ ол байланыс — тек мағыналық байланыс. Жүйріктен шықса — мағыналық та, грамматикалық та байланыстағы (ішкі) сөз тіркесі. Ал, жүйріктен жүйрік те өз ара мағыналық байланыста, бірақ грамматикалық байланысы жоқ сөздер тобы.

Сөйлемдегі бірқатар сөздер басқа сездермен тек сыртқы байла-ныста болады да, олармен сөз тіркесін құрай алмайды. Олар — сөй-лемдегі қаратпа, қыстырма, одағай сөздер. Сөйлемдегі ондай оқшау сөздер сөз тіркестерінен құралуы мүмкін, бірақ олар сыртқы байла-ныс негізінде басқа сөз тіркесінің құрамына ене алмайды. Мысалы, менің қуанышым, қайдасың? дегенде, «менің қуанышым» — сөз тіркесі, әрі қаратпа. Сол тұрысында ол қайдасың? сөзіне қатысты болғанмен, онымен тіркеспейді. Оның орнына «менің қуанышым-ның шегі жоқ» десек, онда мынадай сөз тіркестері бар дейміз: менің қуанышым, қуанышымның шегі, шегі жоқ.
Сөз тіркесінің құрамы
Сөз тіркесінің құрамында екі компонент болады: бірі — басыңқы бөлегі — сөз тіркесін құраудың бас арқауы, екіншісі — бағыныңқы бөлегі — сөз тіркесінің желісі, оның басыңқымен сабақтасқан бөлегі.

Сөз тіркесіне берген анықтамамызда оның кемінде толық мағы-налы екі сөзден құралатыны айтылды.

Сөздер сөз тіркесінің құрамына енгенде, жаңа лексикалық мағына тумайды, қосымша грамматикалық мағына пайда болады. Сондай қатынас — қосымша грамматикалық мағына, толық мағыналы сөз-дердің ғана тіркесінде пайда болуы мүмкін. Сондықтан сөз тіркесінің құрамында толық мағыналы сөздер болуын — сөз тіркестерін құраудың басты шарты деп қараймыз.

Анықтамадағы «кемінде...» деген сөзден сөз тіркесінің құрамы екіден артық та болатыны аңғарылады. Рас, оның құрамында бірне-ше сөз болуы ықтимал. Ондай көп құрамды сөз тіркесін к ү р д е л і сөз тіркесі дейміз.

Күрделі сөз тіркесінің құрамында, әдетте, түйдекті тіркес болады. Түйдекті тіркестер былай бөлінеді.

1. Л е к с и к а л ы қ. Екі, одан да көп сөз тіркесі бір заттың не оның сапасының атауы болса, оны лексикалық тіркес дейміз. Мыса-лы: мысық құйрық (шөп), қара көк (сын); Арал тңізі; Оқу министр-лігі. Зар илеу, үрейі ұшу, дедек қағу, қырғи қабқц болу (тұрақты тір-кестер). Бұлар — сөздердің тіркескен топтары, бірақ сөз тіркестері емес, лексикалық түйдекті тіркестер. Олар сол түйдегімен сөз тіркесінің бір сыңары болады.

2. Грамматикалық. Екі не одан да көп сөздер тіркесу арқылы сөздердің бұрынғы грамматикалық мағыналары түрленуі мүмкін, Ол үшін толық мағыналы сөздердің шылауында көмекші сөздер айтылады, мыс.: жаза бастады, оқып кетіп бара жатыр еді, шапқан сайын,қцалаға дейін, сен үшін. Бұлар да — сөздердің тіркескен топтары, бірақ сөз тіркестері емес, — түйдекті тіркестер.

Түйдекті тіркестер синтаксистік қарым-қатынасты білдіре алмай-тындықтан, сол тіркескен тобымен сөз тіркесінің бір сыңары (кейде екі сыңарының да) қызметінде айтылады, мыс.: кітап оқып кетіп бара жатыр еді. Мұның бәрі — бір сөз тіркесі: бағыныңқысы — кі-тап, басыңқы сыңары — оқып кетіп бара жатыр еді — түйдекті тіркесі. Торы ат шапқан сайын үдей түседі.

9
Мұнда екі сөз тіркесі бар: 1) торы ат; 2) шапқан сайын үдей түседі. Соңғы сөз тіркесінің құрамында екі түйдекті тіркес бар: шапқан сайын — сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары, үдей түседі — сөз тіркесінің басыңқы сыңары. Қант қызылшасының шығымы... да — бір сөз тіркесі. Оның бағыныңқы сыңары қант қызылшасының — түйдекті тіркес, басыңқы сыңары — шығымы.

Осылардай, сөз тіркесінің құрамында түйдекті тіркестер болғанда ғана, олардың құрамындағы сөздердің саны екеуден артық болады да, сөз тіркесі күрделі деп есептеледі.

Бірқатар лексикалық тіркестер құрамы еркін болмай, тиянақты, берік болады, мыс.: жүрегі шайылу, қаһарын төгу, көз қырын салу, қабырғасымен кеңесу, жар құлағы жастыққа тимеу.
Сөз тіркестерінің құрылысы
Синтаксистік қарым-қатынасты білдіру үшін сөздер синтаксистік топ болып ұйысу арқылы сөйлем құрамына енетін болады. Синтаксистік топтар сөздердің тіркесу қабілеттілігіне негізделіп жасалады. Ал, сөздердің тіркесу қабілеттілігі — сөз таптарының мағыналық және синтаксистік байланыстарына, олардың грамматикалық ерекшеліктеріне негізделетін құбылыс. Сөздердің бір-бірімен тіркесуінен құрылымы және сапасы жағынан әр текті синтаксистік топтар жасалады.

Сөз тіркесінің «құрамы» деген мен «құрылысы» дегеннің мәні бір емес: «құрамы» дегенді айтқанда, олардың бағыныңқы, басыңқы сыңарларының қандай-қандай сөз таптарынан жасалғанын ескереміз; «құрылысы» дегенде, олардың орын тәртібі, сыртқы тұлғалық ерекшеліктерін ескереміз.

Сөз тіркесінің қазіргі жүйесі — тілдің ғасырлар бойы дамып же-тілуінің жемісі. Ол тіліміздің даму барысында сөз қолданыс тарихы-мен байланысты қалыптасқан, Лексикалық құрам байып, синтаксис-тік құрылыс жетілген сайын сөздердің тіркесу қабілеті де арта түседі. Тіркес құрауға сөз неғүрлым көп қатынасса, оның әлеуметтік мәні де солғұрлым арта түседі.

Сөз тіркесі құрылымының негізгі ерекшелігі мынада: сөз тіркесі-нің қаңқасы — сөз. Сөздер тіркесінің құрамына енгенде, олар оның не бағыныңқы, не басыңқы сыңары қызметіңде жұмсалады. Бұлар-дың ара-қатынасы әр түрлі. Ол белгілі ұғымды білдіретін сол тіркес-тегі сөздердің мағыналық ерекшеліктерінен келіп шығады.

Сөз тіркестерінің құрылымдық типологиясын жасауда зат есім мен етістіктің алатын орны ерекше. Өйткені сөз тіркестерінің құры-лымдық ерекшеліктері осы өзекті екі сөз табына негізделеді. Ал зат пен қимылдың түрлі сапа, қасиет, белгілерін білдіретін сөздер, негізінен, зат есім мен етістікке тән болатындықтан, олар сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарлары қызметінде жұмсалады.

Қазақ тілінде сөз тіркесінің басыңқы сыңары әр түрлі тұлғада айтылады. Бірақ оның грамматикалық тұлғасы үнемі басты құры-лымдық элемент бола бермейді. Бұл заңды да, өйткені бір сөйлем ішінде бір сөз қатарынан бірнеше сөз тіркесінің құрамына еніп, олардың бірінде басыңқы, екіншісінде бағыныңқы сыңар қызметін атқаруы ықтимал.

Сөз тіркесінің үйытқы бөлегі — оның басыңқы сыңары. Алайда басыңқы мүшенің грамматикалық тұлғасының сөз тіркесін жасауға тигізетін әсері орыс тіліндегідей емес: орыс тілінде есімді сөз тіркес-терінің құрамындағы бағыныңқылар басыңқының тұлғасымен үйле-

10
сіп тұлғаланса, қазақ тілінде ол жоқ. Бұл — сөз тіркесінің көптеген түрлерінің байланысу тәсілдерінен байқалатын құбылыс. Мысалы, есімді сөз тіркестері (матаса байланысқандарынан басқалары) қабысу және меңгеру арқылы байланысады. Меңгеріле байланысқан есім тіркестердің құрамындағы екі сөздің бағыныңқысы басыңқысымен мағыналык, байланысына қарап тұлғаланады.

Етістікті сөз тіркесіндегі басыңқы сыңардың грамматикалық тұлғалары сөз тіркесі құрылымынан тыс жатады. Мысалы, үйіне кел-ді, бақыт құсын ұстадым, ақырын аяңдап деген сөз тіркестеріндегі жіктік және көсемше формалардың сол сөз тіркестерін жасауға еш-каидай қатынасы жоқ. Бұлардың атқаратын қызметі басқа. Атап айтқанда: жіктік жалғау сөйлем құрау үшін, баяндауышты бастауышпен киыстыру үшін жұмсалады да, етістіктің көсемше тұлғасы жалғанған сөзін басқа бір сөзге тән ету үшін қолданылады. Бірінші, екінші мысалдардағы сөз тіркестерінің құрылысы жеке сөйлем құрылымымен бірдей сияқты. Сырт қарағанда, бұлардың (үйіне келді. Бақыт кұсын ұстадым) солай көрінетіні де рас. Сондықтан бірқатар авторлар сөйлемді сөз тіркесінен, сөз тіркесін сөйлемнен айырамын деп баяндауыш қызметіндегі етістіктердің тұлғаларына қарайды.

Белгілі сөздер тобын сөз тіркесі қатарынан шығарып тастауға болмайды. Рас, хат жаздым, кітап оқыдық, су ішті сияқтылар — сөйлем, әрі сөз тіркестері.

Сөз тіркесі құрамына енетін есім басыңқы мүшемен қиысу ар-қылы емес, қабысу, меңгеру және матасу арқылы байланысады. Ба-сыңқы сөздің жіктелуі, септелуі бағыныңқы сөзге әсер етпейді. Олар белгілі сөз тіркестерінің сыртқы байланысына қатысты болады.

Сөз тіркестерінің сөйлемдегі құрылысы былай болады:

1. С а т ы л ы. Сөз тіркестерінің бір сыңары екінші сөз тіркесі-нің құрамына еніп шиыршықтана береді. Мысалы: үйдің терезесін ашып қарадым да тұрдым дегенде, сөз тіркестері былай құрылған: үйдің терезесі, терезесін ашып қарадым да тұрдым. Мұнда бір сөз тіркесінің басыңқысы, екінші сөз тіркесінің құрамына еніп, оның бағыныңқысы болған.

2. О р т а қ. Кейде бір сөйлемде бірнеше сөз тіркесі болса, солар-дың бағыныңқылары бір басыңқыға немесе, керісінше, бірнеше ба-сыңқы бір бағыныңқыға ортақтасып айтылады, мыс.: Сізді сырты-ңыздан бұрын да білуші едім. Бұл сөйлемде ортақтасқан 3 сөз тіркес-тері бар:

сыртыңыздан ----І білуші едім

бұрын да ----І
Қашқынның ер-тоқымы ,қамшысы, шапаны жатқан жерінде қа-лып қойыпты. Мұнда бір бағыныңқыға ортақтасқан мынандай сөз тіркестері бар:

/ —ер тоқымы

Қашқынның —/ ----қамшысы

/ ----шапаны

11
ағаш, жаз сөздерімен де тіркеседі: ағаш көркі (жапырақ...), жаздың көркі («Жаздың көркі енеді жыл құсымен, жайраңдасып жас күлер құрбысымен») (Абай). Соңғылар анау айтқан табиғи байланыстағы сөздер емес, поэтикалық талғам негізінде «қолдан» үйлестірілген сөздер тобы.

Сөздердің өз ара тіркесу қабілеті бар-жоқтығы, осылай, логика-лық талғамға, сөздердің тілде жұмсалу дәстүріне негізделеді.

Мағыналық байланысы айқын сөз тіркестерін бұзып, басқаша айтудағы қателер өз ара тіркесу қабілеті жоқ сөздерді зорлап тіркес-тіруден болады. Бақшада өсетін овощтарды бақта өседі деп айту қан-дай қате болса (өсуі де мүмкін ғой), тау толқыны, бұтақтың ағашы деп айту сондай қате: теңіз толқыны, радио толқыны деуге болады, ал тау толқыны — үйлесімі жоқ сөздер; ағаштың бұтағы, жеңінің астары — дұрыс құралған тіркес те, бұтақтың ағашы, астарының жеңі — шәлкес құралған тіркестер. Кейде сөздердің өз ара мағыналық байланысы болғанмен, солай тіркестірудің онша керегі болмауы мүмкін. Мысалы, ағашты тоғай, тасты тау, сулы теңіз дегендер синтаксистік және мағыналық байланысы бар сөздер, бірақ тоғай ағашсыз, тау тассыз, теңіз сусыз болмайды ғой, сондықтан ағашты, тасты, сулы сөздерін, тек солардың молдығын баса көрсетуде болмаса, тоғай, тау, теңіз сөздерімен тіркестіру де стильдік қате деп есептеледі.

Көркем әдебиетте әшейінде өз ара тіркесу қабілеті жоқ сөздер тіркесіп бірі-біріне «көлеңкесін» түсіріп тұра береді. Мысалы: бұйра толқын, тулаған толқын, асау Терек, асау жүрек, Оянған өлке„ Мөлдір махаббат. Бұлар — морфологиялық тіркестер — ақын-жазу-шылардың шеберлік толғамынан туатын ерекше қызметі бар сөз.

Сөйтіп, сөздің де өмірі өскелең, тұйықталған, құбылмалы болады. Осыған орай олардың еркін тіркес құрамында жұмсалуы да бір қалыпты болмай, өзгеріске ұшырап, сөз бен сөздің тіркесу аясы та-рылып не кеңейіп отырады. Мысалы, ертеде байдың тоқалы, бидің билігі,қойшының жұмыры дегендерді сөйлеу тілінде екінің бірі айтатын болса, қазір ондай сөз тіркестерін тарихты меңзейтін әдебиеттен әрең табамыз. Екінші жағынан, социалистік жарыс, ха-лық шаруашылығы, өндіріс орындары, радио толқыны, тың игеру, тыңайтқыштарды пайдалану, ет өндіру, жұмыртқа өндіру — жаңа тіркестер.. Мұндайлар көп-ақ.

Бір сөз табына енетін лексикалық единицалардың басқа сөздермен синтаксистік топ құрау мүмкіншілігі бірдей емес. Әдетте, үстеулер мен көсемшелер етістіктермен тіркеседі. Көсемшенің есімдермен тіркесуі мүмкін емес. Ал, үстеулердің ішінде тек мезгіл үстеулерінің біразы (бүгін, енді, биыл. бір күн т. б.) баяндауыш қызметіндегі есімдердің жетегінде айтылуы мүмкін, мыс.: бүгін (ай), жарық, е н- д і түсінікті, б и ы л (оның жасы) отызда, (ол) б і р к ү н ауру, бір күн сау.

Сын есім, сан есімдер, әдетте, зат есімдерге қатысты болатындық-тан, оларға морфологияда берілген анықтамада «заттың сынын, са-пасын, санын білдіретін сөздер» дегенді айтады. Осыдан ол есімдер тек затқа қатысты, зат есімдермен ғана тіркеседі деген ұғым туады. Негізінде солай. Сонымен қатар сын, сан есімдер қимыл процесінің сапалық, есептік амалын білдіру үшін етістікті сөз тіркестерінің де бағыныңқы сыңары бола алады, мыс.: жақсы сөйледі, түсінікті сөй-леді; екі айтты, қырық құүбылды, екі шұқып, бір қарайды.

Сөйтіп, көсемше мен үстеулердің етістіктермен тіркесуі, сын, сан есімдердің зат есімдермен тіркесуі — олардың сөздермен табиғи байланысы, негізінде, тілдегі өз қызметтерін атқарғандағысы, тіркесу қабілеті күшті болғандағысы

12

Үстеулердің кейде есімдерде, сын, сан есімдердің оқта-текте етістіктермен тіркесуі — олардың қосымша қызмет атқарғандағысы және тіркесу қабілетінің онша болмағандағысы.
Сөздердің синтаксистік байланысы
Сөздер өз ара тіркесіп синтаксистік топ құрау үшін синтаксистік байланыста айтылуы шарт. Ол байланысқа негіз болатын сөздердің мағыналық байланысы. Мысалы, институтты бітірді, концертке қатынасты дегендер мағыналық байланыста солай айтылып әбден қалыптасқан сөз тіркестері. Оларды институтты. тауысты, концертке қосылды деуге болмайды. Оның себебі синтаксистік байланысының дұрыстығында емес, сөздердің мағыналық байланысының жоқтығында.

Сөйтіп, сөз тіркесіндегі сөздердің байланысы әрі мағыналық, әрі синтаксистік бірлікте болуға тиіс.

Синтаксистік байланысты екі түрлі мақсатпен қарастырамыз: біріншіден, сөздерді өз ара байланыстыруға дәнекер болатын-дардың нелер екендігін айқындау. Екіншіден, солар негізінде жинақталған байланысу түрлерінің қандай екенін айқындау. Біріншіні сөздердің байланысу тәсілі деп, екіншіні сөздердің б а й-ланысу формасы деп танимыз.