Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342

Кез келген сабақтас құрмалас сөйлем басынан аяғына дейін бір сыдырғы дауыспен айтыла бермей, оның құрамындағы компонент-тер бір-бірінен айрықша пауза арқылы бөлініп тұрады. Алайда бұларда болатын дауыс ырғағының қимылы бірдей емес: алғашқы сөйлем күшті әуенмен айтыла келіп, екіншісінде бәсеңдейді.

Сонымен, жай сөйлем бір ғана интонациялық толқынға ие болса, құрмалас сөйлем кемінде екі интонациялық толқынға йе бола алады. Бұл екі интонациялық толқынның дәрежесі, жоғарыда айтқанымыз-дай, біркелкі болмайды.

Бағыныңқы компоненттің қалай айтылуына назар аударсақ, мына бір құбылысты байқауға болады: ең алғаш дауыс интонациясы көтеріле айтыла келіп сәл баяулайды да, кейіннен баяндауышқа кел-генде, қайтадан жоғарырақ қарқында болады. Бұл қарқын басыңқы сөйлемге ұласады да, біртіндеп барып өз жайымен тоқталады.

Интонациялық толқынның бағыныңқы компоненттің соңында жоғарылауы — сөйлемнің әлі аяқталмағанын, жалғасы бар екендігін, соған орай, оның екінші бір сөйлеммен ұштаса, ұласа айтылуындағы паузалық байланыстың барлығын көрсетеді.

1. Шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем.

2. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем.

3. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем.

4. Амал бағыныңқылы сабақтас сөйлем.

5. Себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлем.

6. Мақсат бағыныңқылы сабақтас сөйлем.

7. Түсіндірмелі сабақтас сөйлем.

8. Ыңғайлас сабақтас сөйлем.
Шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем
Шартты бағыныңқылы сөйлемдер баяндалған уақиға, әрекеттер-дің мағыналық жақтан бір-бірімен өз ара шарттаса байланысуы не-гізінде құрылады. Мұндай шарттастық байланыс бағыныңқы сөйлем баяндауышының түрліше грамматикалық формаларда тұруы арқылы жүзеге асады. Алайда бұдан шарттылық мағынаны тек осы формалар туғызады деп түсінбеуіміз керек, бұлар жасалу жолдары ғана. Шарт мағынасы бүтіндей сөйлем бойынан көрінеді.

195
Мұндай шарт, әсіресе, бағыныңқы компонентте болады да, басыңқыдағы амалдың орындалуына негіз ретінде қолданылады. Шартты бағыныңқы сөйлемдерді жасалуы жақтарынан өз ара үшке бөлуге болады: ш а р т т ы р а й л ы етістік, көсемше және е с і м- ш е арқылы.

1. Шартты рай тұлғасы арқылы құрмаласу. Бұл — шартты бағыныңқы сөйлем жасаудың ең өнімді түрі.

Тюркологиялық еңбектердің көпшілігінде шартты бағыныңқы-ның тек осы –са/-се түрі ғана баяндалады. Мұның өзі шартты рай тұлғасының шартты бағыныңқы сөйлем жасауда бірден-бір актив роль атқаратындығын дәлелдей түседі.

Бір ескеретін жай — осы тұлғадағы шартты бағыныңқы сөйлем-дер кейбір тюркологиялық еңбектерде өз атауымен аталмай, екі жақ-ты айтылып отыратындығы байқалады (болжал — шарт, қалау — шарт т. б.). Бұлайша аталу кейбір шартты бағыныңқы сөйлемдердің ішінара болжау, қалау, тілек т. б. мәндерде жұмсалу заңдылықтары-мен байланысты болса керек. Ал, мұндай заңдылықтың орын алуы, негізінде, шартты бағыныңқының келер шақта айтылуымен астарла-сып жатады. Өйткені келер шақтық ұғымда айтушы адамның әр түрлі көзқарасы — тілегі, өтініші, болжауы т.б. бола береді. Олай болса, шартты бағыныңқы сөйлемдерде кездесетін сол модаль мәнді көріністерді шақтық қатынаспен байланыстыра қарау қажет. Түсінікті болу үшін мына бір сөйлемді талдайық: Менің ойым, Шұғамен көңіл қоссам, алып қашып кету еді (Майлин). Бұл — шартты бағыныңкы сөйлем. Алып қашудың шарты — Шұғамен көңіл қосу. Мұнда субъект ойына алған тілегін бірден қоймай, оның орындалуын алдын ала болжай айтып тұр. Әрине, мұндай болжай айтылуда субъект тарапынан белгілі бір мақсатпен шарт қойылады. Сөйтіп, шарттық ұғым адамның түрлі сипаттағы ойынан туады. Өйткені субъект не өзіне, не басқа біреуге бір нәрсе жайында шарт қою үшін, соған, ең алдымен, әрекет жасауы қажет. Сол әрекет қимылының көрінісінен шарттық ұғым шыңдалады.

Шартты бағыныңқы сабақтас сөйлемнің орын тәртібі, басқа бағыныңқылардай, негізінде, орнықты: бағыныңқы сөйлем бұрын, басыңқы сөйлем кейін келеді²⁰.

Кейде шартты бағыныңқы сөйлем құрамында егер жалғаулыгы қосылып айтылады.

Е г е р сол қаулыны колхоздың жалпы жиналысы мақұлдаса, жоғарғы орындар есептеседі (Мұқанов). Мұндай егер жалғаулығы қосылыл айтылған шартты бағыныңқы сөйлемдерде шарт мағынасы бұрынғыдан да саралана, айқындала түседі. Алайда бұдан шартты-лық мағынаны осы егер жалғаулығы тудырып тұрады деп түсінбеуі-міз керек, өйткені мұның бағыныңқы сөйлем құрамында арнайы ай-тылуы да, айтылмауы да мүмкін. Әдеби тілімізде шартты бағының-қы сөйлем, көбінесе, егер жалғаулығынсыз айтылады. Олай болса, шарт мәнін егер жалғаулығынан іздемей, баяндауыш тұлғасы және сөйлемнің өн бойындағы мағыналық мазмұнымен тығыз байланыстыра қарағанымыз жөн.
²⁰ Кейбір жағдайларда бағыныңқының орны ауысып келе беретіні де байқалады: Осы қалпыммен қанша жүгірерім белгісіз болар еді,

е г е р а у ы л д а н ұзаңқырап а л ғ а н М ұ с т а ф а тоқтамаса. Олардың солай қанша тұрары мәлімсіз еді, е г е р арттарынан п а р ат ж е к к е н т а р а н т а с т ы Масақбай к е л е қ а л м а с а. Сол қалпында ол солқылдап жылап коп жатар ма еді, қайтер еді, е г е р әлдекімнің з і л д е й а у ы р а д ы м м е н ү й г е к і р і п к е л е ж а т қ а н д ы б ы с ы естілмесе (Мұқанов).

196
Шартты рай тұлғасы, негізінен алғанда, шартты бағыныңқының өнімді грамматикалық көрсеткіші бола тұра, сөйлем ішіндегі қызметіне қарай басқа да бағыныңқыларды жасауға қатынаса алады.

2. Көсемше арқылы құрмаласу. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы көсемшенің болымсыз түрдегі -й тұлғасында келіп, өз басыңқысымен шарттасу негізінде байланысып тұрады.

Құрсаған бұлт ашылмай,

Аспанның жүзі көгермес.

Мұндайда бағыныңқыдағы шарт басыңқы сөйлемдегі нәтиженің орындалуына қайшы келмейді, ол сөйлеу кезінде не кейін, әйтеуір, бір орындалатын болады. Сондықтан да бұл тұлғада келген сөйлемді шартты бағыныңқының реальды (болымды) түріне жатқызған жөн. Тюркологиялық әдебиеттерде шартты бағыныңқының реальды түрінде тек -са/-се тұлғасы әңгіме болады да, бұл жол аталмайды.

Көсемшелі шартты бағыныңқы сөйлемнің басыңқысының баян-дауышы да, алғашқы компоненттегідей, көбінесе, етістіктің болымсыз түрінде келеді. Сондықтан да мұндай тұлғада жұмсалған сөйлемдерді талдағанда, тек бағыныңқының баяндауышына қарау жеткіліксіз, басқа бағыныңқы сөйлемдердегідей, басыңқының да баяндауышына барынша назар аудару қажет. Өйткені басыңқы сөйлем баяндауышының түрліше құбылыл отырылуы бүтіндей сөйлемнің мағынасына әсерін тигізеді. Жан қиналмай, жұмыс бітпес (мақал).

Мұнда бағыныңқының да, басыңқының да баяндауыштары етіс-тіктің болымсыз түрінде келген. Осыған байланысты мұндағы синтаксистік компоненттердің арасындағы шарттастық байланыс өте берік болып тұр. Ал, егер осы сөйлемнің басыңқысының баяндауышын (бітпес) өзгеріп, оны болымды түрмен айтсақ, былай болып шығар еді: Жан қиналмай, жұмыс бітер.

Енді бұл сөйлемнің компоненттері арасында ешбір шарттастық негіздегі мағыналық байланыс жоқ, қайта, керісінше, бағыныңқы сөйлем басыңқының амалын білдіріп тұр. Олай болса, -ма + й тұлғалы сөйлем басыңқысының баяндауышы етістіктің болымсыз түрінде қолданылуы — оның шартты бағыныңқы екендігін таныта алады.

Көсемшелі шартты багыныңқы сөйлемнің бұл жолы, көбінесе, фольклорлық шығармаларда (жыр, мақал-мәтелді сөйлемдерде және халық әндерінің текстерінде) жиі кездеседі.

Көсемшелі шартты бағыныңқы сөйлемдерде мезгілдік оттенок болатыны байқалады. Мәселен, ол айғай шықпай, ешкім үн шығар-масқа керек (Мүсірепов) тәріздес сөйлемде синтаксистік компоненттер арасында шарттастық байланыс болумен қатар, ондағы оқиға, әрекеттің орындалу барысы мезгілдік ұғыммен сабақтасып жатады: үннің берілер уақыты айғайдың шығуымен байланысты келеді.

197
3. Есімше арқылы құрмаласу. -ған тұлғасындағы есімше жатыс септігінде тұрады: Құнанбай бұлай б е т т е п а л ғ а н д а, қайта оралар қайырымы жоқ, оны бәрі біледі (Әуезов). Бұл тұлғадағы есімше бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болғанда, көбінесе, болымсыз түрде қолданылады, алайда мағыналық жағынан мұнда (бағыныңқыда) қимыл, әрекеттің болғаны үғынылады. Бұл орындалған қимыл, әрекет шартқа негізделеді. Ал, басыңқы сөйлемде болатын нәтиженің шығысы орындалмайды. Сондықтан да бұл тұлғадағы сөйлемдер тюркологияда шартты бағыныңқының ир-реалды (болымсыз) түрі делінеді. Мұндай сөйлемдердің синтаксис-тік компоненттері арасында ішкі мағыналық қатынасы жағынан с е-б е п т і л і к мән де болады.

Бұл сөйлемдердің алғашқы бағыныңқы жақ сыңарларындағы оқиға желісі басыңқы компоненттердегі қимылға шарт есебінде баяндалған. Сонымен қатар, бұлардағы қимыл, әрекеттің орындалу барысына себеп мәнінің болуы да әсер етіп тұр.

Шартты бағыныңқы сөйлемнің синтаксистік компоненттері ара-сында болатын мұндай көрініс жалпы тіл біліміне, соның ішінде түр-кі тілдеріне де тән. Түркі тілдерінде шартты бағыныңқы сөйлемдерді жоғарыда айтылған шарт пен нәтиженің бір-біріне ара қатынасына байланысты соңғы кезде үш түрге бөлсе (реалды, ирреалды, болжал-ды), кейде екіге (реалды, ирреалды) бөліп жүр. Қазақ тілінде шартты бағыныңқы сөйлемнің жоғарыда аталған үш түрі де (реалды, ирреал-ды, болжалды) кездеседі. Енді соған тоқталайық:

198
Шартты бағыныңқының бұл түрінде шарттық дәреже біркелкі бола бермейді. Бірінде шарт айқын, өте күшті көрінсе, енді бірінде солғын болады. Мына екі сөйлемді салыстырып қараңыз: Қолыңдағың аз көрінсе, әлің жетсе тек болыс бол (Әуезов). Бір атқаннан кейін тілін жібермей тартып тұрсаң, кезекпен барлық оғын бірінің артынан бірі шығарады (Мұқанов).

Алғашқы сөйлемде шарт дәрежесі күшті берілген, сондықтан мұнда, тіпті, бұйыра айту да бар. Ал, кейінгі сөйлемдегі шарт дәрежесінің күші, әрине, алғашқыдай емес, мұнда тек бір қалыпты түрде ғана берілген. Бүтін сөйлемнің өнбойынан байқалатын шарт-тық дәреженің мұндай әр түрлі болуы оның құрылымдың өзгешелі- гімен айқындалынады. Алайда қайсысында болмасын бағының-қыдағы қойылған шарттық болмыстың басыңқыда орындалу нәтижесі қалай болса да іс жүзіне асырылуға тиіс екендігі белгілі болып тұрады. Бұл жағдай, әсіресе, алғашқы сөйлемдерден айқын байқалады. Өйткені мұнда шарттық негіз екі жағында да (бағыныңқы, басыңқы) бір-біріне қарама-қарсы қойылады: бағыныңқы компонентте бір уақиғаның орындалу барысына шарт қойылса, басыңқыда сол шарттың орындалуына қайтарма ретінде тағы да шарт қойылады. Мұндай қатынас, сөз жоқ, шарттық дәрежені күшейтеді.

Шартты бағыныңқының күшті түрінде болатын мұндай заңды-лықтар бүтін сөйлемнің құрылымымен астарласып жатады. Олар тө-мендегіше:

1) Басыңқының баяндауышы етістіктің бұйрық райында келеді. Бұлайша берілу — бағыныңқыдағы шарттық дәреженің күшін одан сайын арттыра түседі.

Еңбегін сіңірмесе, ешкімге бидай бермеңдер... (Ерубаев). Әгәр зорлықпен о т ы р с а, күйеуімен қосып а л ы п к е л і ң д е р осында. Әгәр совет тәртібіне бағынбаса, күшпен бағындырыңдар (Мұстафин). Қысым көрсеңдер, осында к е л і ң д е р! (Сейфуллин).

2) Кейбір реалды шарт бағыныңқы сөйлемдер а н т есебінде келеді: айтушы адам бір нәрсені орындау үшін өзіне серт қояды. Мұндай көрініс бағыныңқының баяндауышы болымсыз түрде келуі мен басыңқының баяндауышы ант есебінде айтылған сөздер арқылы (атым құрысын, аруағы атсын, құрып қалсын т. б.) берілуінен айқын байқалады. Бұл жай да шарт мәнін күшейтіп тұрады.

3) Реалды шарт бағыныңқының күшті түрі мүшелік қ а т ы н а с негізінде жұмсалған сөйлемдер арқылы да жасалады. Мүшелік қатынас дегенімізде бағыныңқыда сұрау есімдігі мен басыңқыда со-ған лайық сілтеу есімдіктерінің бірі қолданылып, олардың бір-бірімен өз ара іліктесе айтылуын түсінетін боламыз. К і м осы тіресте әкетсе, соныц ж ү л д ы з ы оңынан туды дей бер! (Мұқанов).

Мүшелік қатынаста жұмсалған сөйлемдердің барлығы бірдей шартты бағыныңқы бола бермейді, кейде олар мағыналық жақтан ыңғайлас бағыныңқы да бола алады.

Реалды шарт бағыныңқыдағы мүшелік қатынастағы сөздер өз ара төмендегіше мына түрде жұптаса қолданылады:

а) Бағыныңқы сөйлемде кім, не, қай сұрау есімдігі, басыңқыда сол сілтеу есімдігі келеді:

199
Күндерде бір күн сол елдің патшасы: — К і м д е-к і м н і ң ая-ғындағы. кебісі жараса, қызымды соған беремін; к і м д е - к і м н і ң аяғындағы кебісі ұлымның аяғына жараса, с о л қызды ұлыма алып б е р е м і н, — деп еліне жар салыпты. Осы топта к і м д е-кім күресіп жығып, к ү ш і а с с а, қызымды соған беремін(Фольк.). К і м ақшаны көп берсе, соның баласын қалдырады (Сейфуллин). Қай жақтың атызы бұрын бітсе, сол жақ суды бұрын алады (Мұстафин).

ә) Бағыныңқы сөйлемде қайда сұрау есімдігі де, басыңқыда сонда сілтеу есімдігі айтылады:

Партия қайда жіберсе, мен сонда барамын (Мұқанов). Мен, жұрт қ а й д а болса, с о н д а болам да, балам (Мүсірепов).

б) Бағыныңқыда неғұрлым, басыңқыда соғұрлым мөлшер үстеу-лері қолданылып та шарттық болмыстың мөлшері білінеді. Кісі не-ғұрлым көп болса, канал соғүрлым тез бітеді (Мұқанов). Көмірді неғұрлым көп берсе, ақы солғұрльп көп. Уклон неғұрлым ұзара берсе, солғұрлым көмір қойнына қол еркін жетпек... (Мұстафин)... Жарық неғұрлым көп түссе, өсімдік солғұрлым жақсы өседі (Иманжанов).

Жоғарыда талдағанымыздай, бір-біріне қатысты айтылған сөздер сөйлемнің шарттылық мәнін күшейте түседі.

Реалды шарт бағыныңқы сөйлемдердің шарттық дәрежесі әр- дайым бұлай күшті түрде көріне бермейді, көбінесе,олар жай қалып- та жұмсалады. Мұндайда бағыныңқы мен басыңқы сөйлемдердің баяндауыштары шақ жағынан өз ара тығыз байланыста келіп, төмендегіше қолданылады:

1) Б а ғ ы н ы ң қ ы сөйлемнің баяндауышы етістіктің келер шағында тұрады да, басыңқынікі а у ы с п а л ы осы шақ, болжалды, келер шақ және ж е д е л өткен шақ түрлерінде жұмсалады.

Қораның ортасын бір сүйемдей қ а з с а, бір құмыра алтын ш ы ғ а д ы (Фольк.). Сен оның тілін б і л с е ң, көкірек көзің ашы- лады. (Абай). Аспаннан жаңбыр құйылса, еңбегі жанады (Мұқанов). Жалпы теңдік о р н а с а, өңешін үңірейткен озбырлық та ж о й ы л а д ы, — деді ішінен (Талжанов). Бұлақты таудан арна ақса, Теңіз б о л ар аяғы (Жамбыл). Бұл тойға Ақан к е л с е, шығар үн де сонікі (Мүсірепов).

2) Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы өткен ш а қ п е н беріледі де, басыңқынікі — ауыспалы осы шақ, болжалды келер шақ және өткен шақ түрлерінде келеді. Мұндайда бағыныңқының баяндауышы болымсыз түрде жұмсалады.

II. И р р е а л д ы шарт бағыныңқы. Жоғарыда талданған сөйлемдерден шартқа негізделген уақиға нәтижесінің орындалуы шындыққа қарама-қайшы келмейтіні байқалды. Сондықтан да оларда компоненттердегі оқиға әрекеттердің бірінің орындалуына байланысты екіншісінің де іс жүзіне асырылатыны белгілі болып тұрады.

Шартты бағыныңқы сөйлемдерде мұндай аралық қатынас әр-

200
дайым осы түрде келе бермейді. Кейде бағыныңқы сөйлемдегі қойылған шарт басыңқыдағы нәтиженің орындалуына қайшы тұрады, осыдан барып хабарланған уақиға, негізінде, іс жузіне аспайды, субъектінің алға қойылған мақсаты орындалмайды. Синтаксистік компоненттер арасында болатын мұндай мағыналық қатынастағы сөйлемдерді тюркологияда шартты бағыныңқының ирреалды түрі (кейде потенциялды түрі) деп атап жүр. Мәселен, мына тәріздес сөйлемдерді уақиға барысы нәтижесінің орындал-мауына байланысты ирреалды шарт багыныңқы деп таныған жөн: Егер көңілді кірбең ой баспаса, бүгін Әбіш атқа мініп ап ағындап шапқылар е д і (Әуезов). Шындығында, сол күні Әбіш шапқылады ма? Әрине, жоқ. Оған себеп Әбіштің ауыр ойда болуы. Ауыр ойда болмаса, оның шабуы да ықтимал. Алайда, жоғарыдағы сөйлемнен Әбіштің шапқыламағандығы байқалып тұр. Мұндай ұғымның болуын сөйлемнің өз басынан не контекст арқылы ажыратуға болады. Соңғыда шартты бағыныңқының ирреалдылығы сол сөйлемнің алдында не соңында келген сөйлемдерден айқындалып тұрады.

Ирреалды шарт бағыныңқы сөйлемнің мұндай мағыналық қаты-наста жұмсалуы оның екі жақты баяндауыш формаларының берілуі-не және бүтіндей сөйлемнің ішкі мазмұнына байланысты болады. Сондықтан шартты бағыныңқының бұл түрінде де бағыныңқы мен басыңқы баяндауыштарының бір-бірімен ара қатынас байланыстарын талдау — бұл сөйлемнің шарт негізіндегі ирреалдылығын айқындай түседі.

Ирреалды шарт бағыныңқы сөйлемдердің баяндауыштарының тұлғалық, шақтық жағынан бір-бірімен ара қатынастары төмендегіше болады.

Б а ғ ы н ы ң қ ы сөйлемнің баяндауышы өткен шақтық ұғымды білдіреді де, басыңқынікі — аяқталмаған өткен шақта (имперфект) тұрады. Тұлғалық жағынан басыңқының баяндаушы әрдайым да еді көмекші етістігімен тіркесе айтылған келер шақты есімшенің болымды (-ар), болымсыз (-мас) түрінде келіп отырады да, б а ғ ы - н ы ң қ ы с ы н і к і — етістіктің шартты рай тұлғасында және -ған формантты есімшенің жатыс септігінде келеді.

201

III.