Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342

Бұл сөйлемде екі түрлі ой хабарланған (үйдің тігілуі мен жүктің жиналуы). Олар бір-біріне байланысты емес, жеке өз алдына баянда-лып тұр. Сондықтан да әрқайсысының өзіндік арнаулы бастауышта-ры бар (үй, жүк). Тек мұндағы орындалған қимыл, әрекет өз ара бір мезгілде болып, бір-бірімен ыңғайласа келіп тұр.

Олай болса, сабақтас құрмаластың әрбір компонентіндегі уақиға, әрекеттің орындалуы осындай бір-біріне тәуелсіз, өз беттерімен орындалатын сөйлем түрін ыңғайлас бағыныңқы деп атаған жөн. Мұның бағыныңқы деп аталуының өзі сөйлем арасын байланысты-рушы баяндауыш сөзінің тиянақсыз тұлғада келуімен байланысты. Бір бүтін единицалық бірлікке түскен синтаксистік компоненттердің ара қатынасы бір-біріне ыңғайласу негізінде болса да, оның өзі әр түрлі мағыналық белгілерде көріне алады.

1. Көкте күн күрілдесе, жерде колхоз мүшелерінің алақаны дү-рілдейді (Майлин). 2. Бұрын кейбір балалық мінездері байқалса, енді әр мінезінен, тұлғасынан бойжеткендік байқалады (Мұстафин). 3. Сырдың күні қандай ыстық болса, түні сондай салқын (Мұқанов). Бұл сөйлемдердің компоненттері арасындағы жалпы мағыналық байланыс бір-бірімен ыңғайласа айтылу негізінде болып тұр. Алайда бұлардағы ыңғайластық дәреже әр түрлі мағыналық белгілердің аясында көрінген. Атап айтсақ, алғашқы сөйлем компоненттері арасында іліктесе айтылу мәні болса, екіншісінде — қимыл, әрекет-тердің өз ара кезектесе айтылатыны байқалып тұр. Ал, үшінші сөйлемде объектілер арасы бір-бірімен салыстырыла баяндалған.

Осыған орай, ыңғайлас бағыныңқы сөйлемдер іштей өз ара бір-неше түрге бөлінеді. Олардың әрқайсысын өз алдына жеке-жеке ба-ғыныңқы сөйлемдердің түрлері қылып алуга да болатын сияқты, алайда бұлар, негізінен алғанда,, жалпы бір мағыналас, бір әуендес болғандықтан, оларды бір жерге топтап, ыңғайлас бағыныңқы сөй-лемнің аясында талдайтын боламыз. Ол мағыналық белгілер мы-налар:

1) I л і к т е с. Ыңғайлас бағыныңқы сөйлемнің бұл түрінде әр компоненттерде хабарланған оқиға, әрекет бір-бірімен өз ара тығыз байланыста іліктесе айтылады. Алайда бұдан компоненттегі оқиға, әрекеттің орындалуы бір-біріне тәуелді деген ұғым шықпайды. Егер бүтін сөйлем бойынан мұндай қасиет табыла қалса, онда ол басқа

217
бағыныңқыға айналып кетеді. Ал, ыңгайластың іліктес түрінде ком-поненттердегі баяндалған қимыл-әрекетінің орындалуы бір-біріне тәуелсіз, өз беттерімен болып отырады. Тәти Қарағанды көмірін орыс байларына, олар ағылшын байларына сатса, ағылшындар жұмысшыны подрядщиктер арқылы жалдады (Мұстафин).

Мұнда үш сөйлем бар: Тәти, Қарағанды көмірін орыс байларына сатты. Орыс байлары ағылшындарға сатты. Ағылшындар жұмысшыны подрядщиктер арқылы жалдады.

Алғашқы сөйлемнің баяндауышы (сатса) арнайы айтылмай, екін-ші сөйлемнің баяндауышымен ортақтаса келіп тұр.

Талданған сөйлемімізде әр компонент мағыналық жағынан өз алдына тиянақты, сондықтан да олардағы қимыл-әрекетінің орында-луы бір-біріне тәуелді емес, өз беттерімен болып отырады. Тек бағы-ныңқы сөйлем баяндауышы тиянақсыз тұлғада тұрады. Сөйлем компоненттеріндегі әр оқиға барысының бұлай жеке дара баяндалу-лары олардың құрамында арнаулы бастауыштың болуын талап етеді.

Іліктес мәнді ыңғайлас бағыныңқы сөйлемнің құрамында бір-бі-рімен өз ара жұптаса айтылған сөздер болады. Бұлар біркелкі тұлға-да тұрады да, әр уақиға әрекеттің бір мезгілдес кезеңде болғанды-ғын көрсетеді. Бағыныңқы, басыңқы сөйлем баяндауыштары осы не өткен шақта тұрады. Мұндайда, жоғарыда айтқанымыздай, әр ком-поненттің өзіндік арнаулы бастауыштары болады.

Б і р і күйгенін кө р с е, өзгелері соны арашаламақ боп ысылдап отқа атылады (Мұқанов). Қатар алысқан өзге жолдас- тарынан бұрын орталық газеттерде іліккеннен қысылып біреуі отырса, біреуі мені тезірек орталық газеттерге бассын д е п т ұ р ғ а н д а й (Мүсірепов). К ү ш і ң т а с ы - с а, ж ұ м ы с т а т асып жатыр (Мұстафин).

Бұл сөйлемдерде бірі — өзгелері, біреуі — біреуі, күшің — жұ-мыс сөздері бастауыш болып айтылумен бірге өз ара іліктесе жұмсалып тұр. Бастауыш кейде матаса байланысқан сөз тізбегімен де беріледі:

Кейде мұндай сөйлемдерде бастауыш сөздерінің жұптаса айты-луынан басқа кейбір тұрлаусыз мүшелердің де ыңғайласа, іліктесе қолданылуы кеңінен орын алып отырады. Мұндайда олар бірыңғай түрде септік жалғауларының бірінде тұрады да, сөйлем мүшесі жағынан, көбінесе, толықтауыш болып келеді. Екі жақ компонент-тердің баяндауыштары, көбінесе, бір сөздің қайталанып айтылуы-мен болады. Мұндай іліктесе айтылған сөйлемдерді өз ара байла-ныстыруда шартты рай тұлғасының қызметін ерекше атай кеткен жөн.

Іліктес мәнде айтылған ыңғайлас бағыныңқы сөйлем -п формант- ты көсемше арқылы да жасалады.

218
Далада тықыр б і л і н і п, сықырлап есік ашылды. Көз адырайып, аузы ашылып, тісі ақсиып жатыр екен (Майлин).Көп бастар ш ұ л- ғ ы с ы п, көп сақалдар шошаңдасып қалды. Құлақтары қызары-сып, мұрындары сұрланып барады (Мүсірепов).

2) К е з е к т е с. Шартты рай тұлғасы арқылы байланысқан кейбір жай сөйлемдер оқиға, әрекеттің бірінен соң бірінің кезектесіп болғандығын көрсетеді. Мұндайда олардың құрамында жұптаса айтылған мезгіл мәндес пысықтауыш сөздер болады.

3) С а л ы с т ы р м а л ы. Мұндай да бағыныңқы, басыңқы компо-ненттерде хабарланған оқиға, әрекеттер бір-бірімен өз ара салысты-рыла айтылады.

Жоғарыдағы тәріздес сөйлемдер әдеби тілімізде көптеп кездеседі, сондықтан да бұларды жеке бағыныңқының бір түрі етіп (салыстыр-малы) алуға да болатын сияқты. Алайда осы мәнде жұмсалған сөй-лемнің құрылысы бастапқы екі түрге (іліктес, кезектес) ұқсас, соны-мен қатар, мұнда да екі жай сөйлемдер арасында бір-бірімен ыңғайласа айтылу дәрежесі бар. Осыған орай, бұл сияқты сөйлем-дерді де ыңғайлас бағыныңқының аясында қараған дұрыс.

Салыстырма мәніндегі ыңғайлас бағыныңқы сөйлемнің құрамын-да айтылатын жұп сөздер әр алуан болады, соларға сай объектілер арасындағы салыстырмалық дәреженің көрінісі де әр қилы құбылып отырады. Мына сөйлемдерді қараңыз:

1. Көмір мәселесі қандай зор б о л с а, сол көмірді беретін жұмысшыларды жабдықтау мәселесі де сондай з о р. 2. Н а д а н М а л қ а р ескі әдетімен е л ді қ о р қ ы т ы п ұ с т а м а қ б о л- с а, залым Ш ә к е н д е р а л д а п ұ с т а м а қ (Мұстафин). 3. Жа-сырылған азық-түліктерінің табылуы осындай қиындыққа түссе, жасырылмаған азық-түліктерді алу о д а н д а қиын 6 о л д ы (Мұқанов).

Бұл үш сөйлемнің де синтаксистік компоненттері бір-бірімен өз ара салыстырыла айтылып тұр, алайда бұл салыстырылу әр түрлі дәрежеде көрінген. Алғашқы сөйлемде компоненттер арасындағы салыстырмалы мән өз ара бір шамада, тепе-тең түрде болса, екінші-сінде — керісінше, әр түрде келіп тұр. Ал, үшінші сөйлемде салыстырылу мәні бір-бірінен асырыла, үстемелей айтылған. Осыған байланысты, салыстырма мәнді ыңғайлас бағыныңқы сөйлемнің өзі үш түрлі дәрежеде қарастырылады.

а)Теңдестік дәреже. Мұнда, жоғарыда айтқанымыздай, компоненттер арасындағы болатын салыстырмалық белгі бірдей дә-режеде, өзара тең түрде болып отырады. Мұндай қасиет б а ғ ы -н ы ң қ ы д а қандай, қалай, қанша, басыңқыда сондай, солай, сон-ша есімдіктерінің қолданылуынан айқын көрінеді.

219
Ажары қ а н д а й б о л с а, ақылы д а с о н д а й (Майлин). Қазірде А б а й к ө ң і л і қ а н д а й с а л қ ы н б о л с а, Д і л д а д а с о н д а й с а л қ ы н. Күнтудың болыс болып шығуы — Құнанбай балаларна қаншалық ойда жоқ сұмдық б о л с а, ояздың өзіне де соншалық ж а т көрінген (Әуезов). Гүлнарды бірінші көргенде Байжанның к ө ң і л і қ а н д а й а у с а, сол көргенде Гүлнардың д а көңілі с о н д а й а у ғ а н е д і (Мұқанов). Д а л а қ а н д а й к ө ң і л с і з б о л с а, үйдегілер д е с о н д а й көңілсіз. Келіншек қ а н ш а қызықты б о л с а, о с ы ү й д і ң к ө р- к і д е с о н д а й қызықты (Мұстафин). Дәрігерлер адамның ауруын білуге қандай құмар болса, м е н қыздардың сырын б і л у- г е с о н д а й құмармын (Әбішев).

ә) Әр турлі дәреже. Мұнда компоненттер арасындағы оқиға, әрекеттердің өз ара салыстырыла айтылуы жоғарыдағыдай біркелкі, тепе-тең турде болмай, әр түрлі дәрежеде болып отырады, Соған орай, бағыныңқы, басыңқы компоненттерде әр турде салыстырыла айтылған сөздер қолданылады.

Бұл сөйлемде екі турлі масаның шағуы өз ара салыстырылып тұр. Ол салыстырылу әр дәрежеде: біреуінің шаққаны екіншісінікіндей емес, тіптен басқаша. Біреуінің шаққаны бургенікіндей болса екінішсінікі — буйінікіндей.

Мына төмендегі сөйлемдерде де объектілер арасындағы салысты-рылу әр дәрежеде болып тұр:

Үлкендер пұшпақ т ы м а қ к и с е, соңгы жылдарда бозбаланың к ө б і осындай тү л к і т ы м а қ қ а а у ы с қ а н е д і. С е н т і л- м е н а й т с а ң, мен д і л м е н, ж ү р е к п е н а й т т ы м (Әуезов). Мына ж е р і ж а з ы қ б о л с а, ана ж е р і белестенген қ ұ м (Мұқанов). О з ы қ елдердің ө м і р і т а р м а -ғ ы к ө п, құймасы к ө п ө з е н с и я қ т ы б о л с а, б ұ л е л д ің ө м і р і о й д ы м-о й д ы м ш а л ш ы қ т а й, т а я з д а, к ө л е м-с і з д е (Мусірепов). Біреулер ыстықтап к ө й л е к-д а м б а л ш а ң, ж а л а ң а я қ н е қ о ң ы л т а я қ кебісшең ж ү р с е, е н д і біреулер ыстық өтпесін деп, с а п т а м а е т і г і н, ш и д е м к ү- п і, с е ң с е ң т ы м а ғ ы н к и і п а л ғ а н (Мұстафин).

б) Үстемелі дәреже. Кейде бағыныңқыдағы амалдан басыңқыдағы амал асыра, кушейтіле, үстемелей айтылып тұрады. Мұндайда басыңқы сөйлем құрамында, көбінесе, одан да кушейткіш үстеуі қолданылады.

220
сөйлемнен тұрса, поэзияда — одан да кеп санда кездесе береді. Қайсысында да болмасын басыңқы компонент біреу-ақ болады да, қалғандарының барлығы бағыныңқы болады. Бұл ретте бірнеше бағыныңқы сөйлемдердің басыңқымен байланысу жолы да әр түрлі болып келеді: бірінде әрбір бағыныңқы сөйлемдер басыңқыға өз беттерімен тікелей, жекелей байланыса алса, екіншісінде бағының-қылар өз ара бір-бірімен байланысып қана өз басыңқысымен үйлесе алады. Соңғысында алғашқы бағыныңқы сөйлемдер өз басыңқысы-мен тек ең соңғы бағыныңқы арқылы байланысып тұрады. Сондықтан да байланысудың бұл түрі бағыныңқылардың бір-бірімен өз ара сатылауы арқылы болады. Осы айтылғанға сай мына сөйлемдерді талдап көрейік.

1. Бірақ қолма-қол жерден айрылғанын өзгелер мазақ етер деп ойлап, ананың қарасы ұзағанша, ө т і р і к сезбеген к і с і б о л ы п іркіліп қалған. 2. Терезенің түбінен қатты жүрген аттылар өтіп, ауыл иті шабалаңдай үріп қоя бергенде, ү й д е г і ш ешелер о я у е д і (Әуезов). Алғашқы сөйлемнің әрбір бағыныңқысын өз ара жекелей басыңқымен қосып айта беруге болады: Бірақ қолма-қол жерден айрылғанын өзгелер мазақ етер деп ойлап, ө т і р і к сезбеген к і с і б о л ы п і р к і л і п қ а л ғ а н. Ананың қарасы ұзағанша, ө т і р і к сезбеген к і с і б о л ы п і р к і л і п қ а л ғ а н. Ал, екінші сөйлем бағыныңқыларының байланысу жолынан мұндай қасиет табылмайды, сондықтан да алғашқы бағыныңқыларды (кейінгісінен басқасын) басыңқымен қосып айтуға болмайды.

Көп бағыныңқылы сабақтастардың өз ара байланысу жолындағы осындай ерекшеліктерді ескере отырып, оларды екі топқа жіктеуге болады: біріңғай бағыныңқылы сабақтас сөйлем, сатылай бағыныңқылы сабақтас сөйлем.

I. Бірыңғай бағыныңқылы сабақтас сөйлем. Көп бағыныңқылы сабақтастың бұл түрінде, жоғарыда айтқанымыздай, әрбір бағыныңқы сөйлем өз басыңқысымен тікелей, жеке-жеке байланыса алады. Басқаша айтқанда, бірнеше бағыныңқылардың сөйлемді аяқтаушы басыңқы компонентке бағынуы өз ара бірыңғай дәрежеде болады. Бүл ретте бағыныңқы сөйлем баяндауыштары б і р ы ң ғ а й бір тұлғада да, әр түрлі тұлғада да тұра беруі мүмкін.

Түсі с ұ р л а н ы п, екі танауы желбірей түсіп, тентек көздері жиреніш отын шашып отыр. Денесі ә л с і р е п, сүлдері құрыған-дай б о л ы п, зорға келіп арбаға мінді (Әуезов). Мал қораларында да су өзі келіп, сиыр өзі сауылып, бақылап басқарған бірен-саран адамдар ғана жүр. Көрік өзі қызып, балға өзі соғылып, жалғыз ұста қызыл ұшқынды бұрқыратып тұр (Мұстафин).

Бұл сөйлемдердің бағыныңқысының баяндауышы бірыңғай түрде көсемше мен есімше тұлғасында келген де, әрқайсысы мағыналық жағынан басыңқымен жымдаса үйлесе айтылған. Ал, бағыныңқы-лардың баяндауышы әр тұлғамен берілгенде, олардың басыңқымен байланысуы, жоғарыдағы сөйлемдердегідей, тікелей болса да, мағыналық жымдастықтары жағынан аз да болса солғындық байқалады. Мына бір сөйлемді талдап көрейік: Тек бір тар жерге үшеуі бірдей қарбаласып, қақтығып қ а л ғ а н д ы қ т а н, алдыңғы екі ешкі с е к і р і п кеткенде, қос мүйізі шаңырақтай қартаң құлжа енді секіргелі қамданған еді (Әуезов). Мұндағы екі бағыныңқы сөйлемдердің әрқайсысын басыңқымен жекелей қосып айта беруге болады. Алайда бұдан басыңқыдағы қимыл, әрекеттің мазмұны толық ашыла қоймайды.

221
Осы сөйлемдегі негізгі ой — қартаң құлжаның секіруге қамдануы болса, соған түрткі болған жайлардың себептері алдыңғы бағының-қыларда саралай айтылған. Сондықтан да мұндайда бағыныңқылар-ды тізбектей айту арқылы мағыналық жағынан толық жымдасқан бір бүтін сөйлемді түсінетін боламыз. Мына төмендегі сөйлем бағының-қыларының баяндауышы да, жоғарыдағыдай, әр тұлғада келіп, өзде-ріне ортақ басыңқымен тікелей, өз ара тура байланыста айтылған. Соған қарамастан әрбір бағыныңқының өз ара қосыла келіп, топтаса шоғырлануы — басыңқы сөйлемде хабарланган ойдың түрлі жақтан айқындалуын, сонымен қатар, өздерінің (бағыныңқылардың) бір-біріне деген аз да болса мағыналық тәуелдігін көрсетеді.

Қараңғы бөлмеден қомағай көз қадала қарағанда, жалғыз келген жігіттің ақ жағасын к ө р і п, жүрегі лүпілдеп соғып кетті, Жүргіншілер бейіттің жанына келіп т о қ т а ғ а н с о ң, Ісләм жолдасын т а с т а п, өзі арбадан түсіп бейіттің ішіне кірді. Осындай көп себептер қамшы б о л ы п, көп ел соңына түсіп і з - д е г е н с о ң, байларды босатып алған (Әуезов). Ертеңінде тұрсақ, жел басылып, бұлт ашылып, маужыраған бір әдемі күн басталыпты (Мұқанов). Жиын есіне түскенде, бетінен оты шықса да, мұғалімнің сөзіне көнбесіне Бектайдың шарасы болмады (Иманжанов).

Сөйтіп, көп бағыныңқылы сабақтастың бірыңғай байланысу тү-рінде басыңқыға деген қарым-қатынас өзіндік түрде, жекелей ыңғай-да бола береді. Бұл ретте бағыныңқы сөйлем баяндауыштары бір түрлі тұлғамен де, әр түрлі тұлғамен де келе алады. Алғашқысында әрбір бағыныңқының басыңқымен мағыналық байланысы күшті жымдасып айтылса, соңғысында — солғынырақ болады. Сондықтан да мұнда бағыныңқылардың бойынан өзаралық мағыналық байланыс сезіліп тұрады.

II. Сатылы бағыныңқылы сабақтас сөйлем. Мұнда әрбір жеке бағыныңқы сөйлем өз бетімен тікелей де тура басыңқы компонент-пен байланыса алмайды. Басыңқымен мағыналық байланыстың болуы үшін алдыңғы бағыныңқы сөйлемдер бір-бірімен өз ара сатылай жалғасуы (біріншісі екіншісімен, екіншісі үшіншісімен... ең соңғысы басыңқысымен) қажет. Бұлай болмаған күнде бағыныңқы-лардың өз ара үйлесе айтылуы жүзеге аспаған да болар еді. Бағыныңқы сөйлемнің ең соңғысы өзінен бұрынғыларды жетектеп, бір жерге шоғырландырады да, оларды өзі арқылы басыңқымен ты-ғыз мағыналық қарым-қатынасқа түсіреді. Сондықтан да сатылай байланысу түрінде ең соңғы бағыныңқы компонент бірден-бір шешуші роль атқарады. Ол өзінен бұрынғы бағыныңқыларды басыңқымен байланыстыруда аралық дәнекер қызметіне ие болып тұрады. Сөйтіп, көп бағыныңқылы сабақтастың осы түрінде басыңқымен тұлғалық, мағыналық жағынан үйлесе айтылу әрбір жеке бағыныңқының өзі арқылы болмай, олардың өз ара бір-бірімен сатылай айтылуы негізінде жүзеге асады. Бұл айтылғандарды мына төмендегі сөйлемдерден айқын байқауға болады.

Қар к е т і п, көк алғаш тебіндеп ш ы ғ ы п, жер д е г д и бастағанда, Құнанбай Қарқаралыдан шығып Тобықтыға қайтты. ¥сақ балалардың көпшілігі жеке-жеке тайға мініп, бірен-саранда-ры екі-екіден м і н г е с і п а л ы п, Абайларға і л е с е шыққанда, жұрттың бәрінің артында қалған Оспан болды (Әуезов). Күз жаң-быр көп болғандықтан, жер қатты к ө к т е п, салқын ауада көкке мамырлап тойған мал, біреу қасына келіп құрықпен жасқамаса, орнынан қ о з ғ а л м а й д ы. Ашу кернегеп оның бет-аузы қ ы б ы р л а п, денесі қалшылдап к е т к е н д і к т е н, отырғандар одан әрі сөз таластырмады (Мұқанов).

222