Жалғаулықсыз салалас сөйлем компоненттерінің бір-бірімен байланысу жолдары

Жалғаулықсыз салалас сөйлемнің қалыптасқан, тек өзіне ғана тән баяндауыш формасы жоқ. Қалыпты тиянақты жай сөйлем баян-дауышы қызметінде қолданылатын сөз таптарының қай-қайсылары болса да, жалғаулықсыз салалас сөйлем компоненттерінің баяндауы-шы қызметінде де қолданылады. Десе де жалғаулықсыз салаластың алдыңғы компонентінің баяндауыштары көпшілік жағдайда е д і, екен, емес етістіктерін көмекшіге алып тұрады. Бұл көмекшілер кейбір жағдайларда өзі құрамына еніп тұрған жай сөйлемдерге тия-нақсыздық мән беріп, екі жай сөйлемді құрмаластырушы дәнекер болып келеді. Мысалы: Айналага мойын созып қарап едім, қыбыр еткен жан көрінбеді деген сөйлемдегі е д і м деген көмекші етістікті алып тастап, бірінші компонентті — айналаға мойын созып қарадым деп құрсақ, алдыңғы түріне қарағанда, бұл компонент едәуір тиянақтылық мәнге ие болады да, компоненттердің иитонациялық бірлігі бұзылып, олардың арасындағы

179
құрмаластылық байланыс көмескіленеді, компоненттердің дербестігі күшейеді.

Тілдік фактілерге қарағанда, жоғарыда аталған көмекшілерге аяқталған жай сөйлемдердің көпшілігі құрмалас сөйлемнің компо- ненті болып келеді.

Жалғаулықсыз салалас сөйлем жасауда алдыңғы компоненттің баяндауышы қызметінде қолданылатын с о л есімдігінің де ролі ерекше. Бұл есімдік алдыңғы жай сөйлемнің баяндауышы функ- циясында қолданылғанда, формалық құбылыстарға ұшырап, с о н –ш а, соншалық, сондай, соншама болып айтылады, мыс, Тек бір-ақ қана тілегім с о л, толып дами берсеңші, биікке баса берсеңші (Әуезов). Сіздерден тілегім с о л, біз бір-бірімізді, Отанды, елді, мемлекетті жан-тәнімізбен сүйейік, адал болайық . Менің ең алдымен айтарым с о л, сіздің пікіріңізге түгелімен қосылам. Оның үстіні киген қытайдың қызыл шайысынан тігілген оқалы көйлегінің ұзывндығы с о н ш а, оныц етегін бірнеше қыздар саусақтарының үшімен ұстап көтеріп келеді (Айбек). Пластының енсіздігі, жұқалығы сонша, бұлар жер бауырлап келе жатыр (Ерубаев).

Мысалдан көрініп тұрғанындай, баяндауышы жоғарыда атал-ғандар тәріздес сілтеу есімдігінен болған компоненттер іс-әрекетті жай-куйді өздері баяндамайды, кейінгі компнентте баяндалатынды-ғын білдіреді, соған сілтейді. Мағыналық қатынастары жағынан бұ-лардың барлық түрлері бірдей емес. С о л есімдігі арқылы құрмала- сатын салаластың бірінші компоненті жалпылауыштық мәнде, сілтеу мәнінде айтылады да, екінші компонент тұтасымен бірінші компоненттегі бастауыштың баяндауышы функциясында,яғни с о л есімдігінің орнына жұмсалады. Мысалы: Сізге беретін кеңесім сол, Бадуизаман мырзаны жөнге салыңыз (Айбек) деген сөйлемдегі Бадуизаман мырзаны жөнге салыңыз деген компонент бірінші, с о л өзінің орнына қолданылып, соның мағынасын ашып көрсетіп тұр. Егер с о л сөзі айтылмаса, Сізге беретін кеңесім — Бадуизаман мырзаны жөнге салыңыз деген бір ғана сөйлем болады да, соңғы компонент кеңесің не? деген бір ғана сұрауға жауап болып, сөйлемнің баяндауышы болып кетеді.

С о л есімдігінің жоғарыда көрсетілген формадағы түрлері аркылы жасалатын құрмаластардың екінші компоненті алдыңғы айтыл- ғандай бірінші компоненттің баяндауышы болып тұрған сөздің ор- нына қолданылмайды, ол бірінші компоненттегі, әсіресе оның бастауыш қызметіндегі сөздің мағынасынан байқалатын жағдайдың нәтижесінде не болғанын баяндайды.

Жоғарыда жалғаулықсыз салалас сөйлем компоненттері жеке алынғанда ойдың тиянақталмағандығы, ой жалғасы барлығы байқа- лып тұрады дедік. Компоненттердің мағыналық жағындағы мұндай сүйеншектік олардың интонация жағынан да тиянақсыз болуын туғызады және сол арқылы өзінің тиянақсыздық сипатын күшейте түседі, мыс.: Ауылнай Дүйсен Саржанға ақырып ұмтыла беріп еді, Әбді омыраудан бүріп алып сүйрей жөнелді (Әуезов). Бір күні түнде шырт ұйқыда жатыр ем, әлдекімнің «Ойбай!» деген қатты дауысы оятып жіберді (Мұқанов). Тағы да бір-екі рет баппен қағып тыңдай қалып еді, ішкі есіктің ақырын ғана сықырлағанын естіді (Есенжанов).

Келтірген мысалдағы салалас сөйлемдердің бәрінде де бірінші компонентте интонация дербестігі жоқ, олардың бәрі де құрмалас- рушы, яғни тиянақсыз интонациямен айтылады.

Бұл айтылғандардан шығатын бірінші қорытынды: компонент-тердің мағыналық жағынан бір-бірімен іліктес, сабақтас

180
болып, интонациялық жағынан бір бүтін болыл келуі — жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем жасаудың ең басты тәсілі болыл табылады.

Жай сөйлемдер құрмаласуының тағы бір елеулі жолы — компо- ненттердің бәріне бірдей қатынасты, солардың басын құрап тұратын ортақ бір сөздің (мүшенің) болатындығы. Ондай сөз салалас құрмалас сөйлемнің тек бірінші компонентінде ғана айтылады да, оның кейнгі компоненттерге қатынасы, ортақ мүше болып тұрғандығы компоненттер мағыналарынан өте айқын байқалып тұрады. Мұны айқынырақ байқау үшін мына мысалдарды талдал көрейік:

Мысалдың бірінші сөйлеміндегі төрт жай сөйлемге ортақ сөз парсы, түркі кітаптары деген сөз, ал, екінші сөйлемдегі үш түрлі компонентке ортақ сөз — үй. Ол тек бірінші компонентте ғана айтылған, ал оның кейінгі компоненттерге қатынасы төбесі, қабырғасы деген тәуелдік жалғаулы сөздерден байқалып тұр. Екінші салалас сөйлемдегі компоненттерге ортақ сөз — қазақтың ұғымында. Бұл сөз де тек бірінші компонентте ғана айтылғанымен, үш компоненттің ушеуіне де бірдей қатысы бар, ортақ мүше болып тұр. Ал, соңғы үшінші сөйлемдегі ортақ мүше — жүк деген сөз. Ол да тек бірінші компонентте ғана айтылған, кейінгі компоненттер оған (жүкке) байланысты жайттарды баяндап тұр.

Сөйтіп, мұндай сөйлемдердегі компоненттер ортақ мүше болып тұрған сөз мағынасынан байқалатын затты, құбылысты, оқиғаны түрлі жағынан баяндап тұрады.

Жалғаулықсыз салалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдердің бір-бірімен құрмаластың қатынасы компонент баяндауыштарының бір бастауышқа ортақтасып тұруы арқылы да, белгілі бір с ө з д і ң (мүшенің) бірінші компонентте де, екінші комлонентте де қайталап

а й т ы л у ы арқылы да байқалады. Мыс.:

1. Інісі оған жәбірленген жоқ, ұзай берген ағасының желкесіне ай сәулесін түсірем деп әуреленген бойы қала берді (Мүсірелов). Олжабек е к е у м і з кезеңді жерде кездесіп едік, тағы бір кездескелі отырмыз. Ш ы ғ а н а қ оған тек бала оқытушы деп қана қарамайды, жаңа заманның ой-қырын, оң-солын, көбінесе, содан сұрап, қанып отырады (Мұстафин).

2. Кетерде Боржабай маған амандасқан жоқ, мен о ғ а н аман-дасқан жоқпын (Мұқанов). Жолдасын таппаған ер а з а д ы, басшысын таппаған ел а з а д ы. Түғырына саңғыған сұңқар оңбас, үйірінен қаңғыған тұлпар оңб а с. Еңбек ерлікке жеткізер, ерлік елдікке жеткізер. Алтын тісті ауыздан аса жаман сөз шығ а р, жаннан безген жауыздин жазығы жоқ көз ш ы ғ а р (мақал).

Мысалдың бірінші тобындағы бастапқы салалас сөйлем компо-ненттері інісі деген, екінші салалас сөйлем компоненттері екеуміз деген, үшінші салалас сөйлем компоненттері Шығанақ деген бір-

181
бір бастауышқа ғана ортақтасып, сол арқылы компоненттер бірлігі, ой тұтастығы қамтамасыз етіліп тұр.

Мысалдың екінші тобында компоненттер бірлігі, олардың өз ара байланыстылығы әр салалас сөйлемнің бірінші компоненттерінде айтылған сөздің (мүшенің) екінші компоненттерде сол функцияларда қайталап айтылулары арқылы қамтамасыз етілген.

Салалас құрмалас сөйлемнің мұндай құрылыстағы түрлерінде кейде алдыңғы компонентте айтылған сөздің орнына екінді компо-нентте есімдік қолданылуы да мүмкін. Мыс.:

Омбыға оқуға бару үшін маған болыстан к у ә л і к қ а ғ а з керек, с о н ы бергісі келмеген Сайтақты Боржабай жалынып әрең көндірді (Мұқанов) деген құрмалас сөйлемде куәлік қағаз туралы бі-рінші жай сөйлемде де, екінші жай сөйлемде де айтылған. Бірақ екінші жай сөйлемде ол сөздің өзін қайталамай, оның орнына соны деген сілтеу есімдігі қолданылған.

Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлемнің бірінші компонен-тінде айтылған белгілі бір сөзді я сөздер тіркесін екінші компонентте де қайталап айту, сол арқылы жай сөйлемдердің магыналық бірлігін, күрделілігін байқату, негізінде, ауыз әдебиетіне жататын шығармаларға тән қасиет деуге болады. Сол сияқты, бірнеше жай сөйлемдердің бір ғана бастауышқа ортақтасып барып құрмаласуының нелер көлемді түрлері де ауыз әдебиетіне жататын — ертегілер мен жырларда, халық дастандарында жиі кездесіп отырады. Мыс.:

1. Беліне садақ байланады, қолына темір таяқ алады, аяғына те-мір етік киеді, ай жүреді, жыл жүреді, талай елді, талай жерді аралайды («Ер төстік»).

2. Ақмоншақ атқа мінеді,

3. Таяқ тайға жеткізер,

Мысалдың бірінші тобындағы алты жай сөйлем Ер төстік деген бір ғана бастауышқа ортақтасып тұрса, екінші тобындағы алтын жай сөйлем Қарлыға деген бір бастауышқа ортақтасып тұр. Үшінші шумақтағы әр жай сөйлемнің өздеріне меншікті бастауыштары бар. Мұндағы жай сөйлемдердің бірлігін көрсетіп, оларды өз ара құрма-ластырып тұрған — жеткізер деген бір сөздің төрт жай сөйлемнің төртеуіне де баяндауыш болып, қайталап айтылуы.

Баяндауыштары қайталап айтылған бір сөзден болған жалғау-лықсыз салалас сөйлемнің компоненттері кейде ықшамдалып, өз ара сыйыстырылып айтылады. Ондай ықшамдалулар алдыңғы компо-ненттің баяндауышы айтылмай, түсіріліп қалдырылу арқылы жаса-лады. Мұндай жағдайда баяндауышы түсіріліп, ықшамдалып айтыл-ған компонент сөйлемдік қасиетінен айрылады да, кейінгі компо-нентпен бірігіп, бірыңғай мүшелі (бастауышты) жай сөйлемге айналады. Мыс.:

Сағынған елін аңсайды, Сары ала қаз көлін аңсайды. Елінен безген ер оңбас, көлінен безген қаз оңбас. Ел жасымен көрікті, тау тасы-мен көрікті, аяқ асымен көрікті (мақал).

Бұл мысалда компоненттерінің баяндауыштары бір сөздің қай-талап айтылуынан болған үш түрлі жалғаулықсыз салалас сөйлем

182
бар. Жоғарыда көрсетілгендей, мұндағы әр салаластың алдыңғы компоненттерінің баяндауыштарын тусіріп, ықшамдап айтсақ: Сағынған елін, сары ала қаз көлін аңсайды. Елінен безген ер, көлінен безген қаз оңбас. Ел жасымен, тау тасымен, аяқ асымен көрікті деген бірыңғай мүшелі үш жай сөйлем болып шығады.

Бірақ бұлар құрылысы жағынан жай сөйлем болғандарымен, мағыналары жағынан әрқайсысында бір-бір күрделі ойдың барлығы, компоненттер баяндауыштарының жасырын екендігі байқалып тұ-рады.

Жалғаулықсыз салалас сөйлем компоненттерін бір-бірімен байла-ныстыруда компонент баяндауыштарының жақтық, шақтық, сан-мөлшерлік жағынан бірыңғай, бір тектес болып келулерінің де елеулі мәні болады. Мыс.:

Мұның өзін де а т п а й ы н, атын да атпайын, тек мұның қорамсақтағы жүз алпыс кез оғын жалғыз доғал оқпен атып уатайын («Ер-Тарғын»). Баласына билік бермейді, ол әкесінен шыға алмайды, мен одан шыға алмаймын (Мұқанов).

Компонент баяндауыштарының жақтық, шақтық жағынан бір-тектес болып келуі прозадан гөрі поэзияда жиі және күрделі больш жездеседі. Ол — поэзияның ритмикалық қасиетіне де байланысты болар. Мысалы:

Жалғаулықсыз салалас сөйлем жасауда компоненттер бірлігін қамтамасыз ететін, немесе олардың байланысын күшейтуге септігін тигізетін жоғарыда талданған амал-тәсілдерді жинақтап көрсеткен-де, мынадай түрлерге бөлінеді:

1) жай сөйлемдер мағыналарының бір-бірімен байланысты, ілік-тес, сабақтас болып келуі арқылы;

2) интонация тұтастығы арқылы;

3) компоненттердің бәріне қатысты, бәріне ортақ бір сөздің (мү-шенің) болуы арқылы;

4) компоненттердің бір бастауышқа ортақтасып келуі арқылы;

5) белгілі бір сөздің компонент сайын қайталанып айтылуы арқылы;

6) бірінші компоменттегі бір сөздің екінші компонентте есімдік түрінде қайталануы арқылы;

7) компонент баяндауышы қызметіндегі етістіктің жақтық, шақ-тық жағынан бірыңғай болып келуі арқылы.
Жалғаулықсыз салалас сөйлемнің мағыналық түрлері

Компоненттерінің бір-бірімен мағыналық қатынастары жағынан алғанда жалғаулықсыз салалас сөйлем мен жалғаулықты салалас сөйлем арасында айтарлықтай онша алшақтық жоқ. Өйткені жай сөйлемдердің жалғаулық арқылы құрмаласуы мен жалғаулықсыз іргелесе құрмаласуы, айналып келгенде, құрмалас сөйлемнің бір тү-рін (салалас түрін) жасаудың екі түрлі тәсілі ғана. Сондықтан да са-лалас құрмалас сөйлемнің бірсыпыра түрін жалғаулық арқылы құр-маластырьш айтуға да, жалғаулықты алып тастап, жалғаулықсыз егіп айтуға да болады. Мыс.:

Бұл келтірген мысалдағы жалғаулықтарды түсіріп, оларды жал-ғаулықсыз түрде: Киіз үстін кісі келгенде бір сыпырып өту — Биғайшаның ежелгі әдеті еді, бұл жолы оның осы. ниетіне басқа нәрсе араласты. Замандастың тілін кім алмайды, мен ертіп бармақ болдым, — деп құрсақ , одан сөйлем байланысына да, компонент-тердің мағыналық қатынастарына да нұқсан келмейді. Алғашқы вариантта қарсылықты, себептес салаластардың жалғаулықты түрі болса, кейінгі вариантта сол екеуінің жалғаулықсыз түрі болады.

Бірақ бұдан салалас сөйлемнің жалғаулықты түрі мен жалғау-лықсыз түрі абсолюттік теңдікте, барлық жағдайда да жалғаулықты салаластың жалғаулығын алып тастап жалғаулықсыз етіп айтуға, немесе оның, керісінше, жалғаулықсыз түрін жалғаулықты етіп ай-туға бола береді деген қорытынды шықпайды. Мыс.:

Құнанбай кейінгі күндері ешкімнің көңілін абыржытқандай еш-теңе айтқан жоқ, с ө й т с е д е Зеренің күрсінуі күшті (Әуезов). Исполкомның әскери комиссары Нуждин ұйымдастырып үлгерген шағын отрядтың көпшілігі тері-тон заводында еді, а л жиырмаға тарта жауынгер еркімен жазылған тиірмен жұмысшылары болатын (Есенжанов). Шекер осы аз күннің өзінде-ақ бұ л үйдің өз адамындай болып кеткен, сондықтан оның еркелей айтқан сөзіне Сәуле сүйсінді (Әбішев). Осы сөйлемдердегі сөйтсе де, ал, сондық-тан деген жалгаулықтар айтылмаса, компоненттердің байланыстары мейлінше әлсірейді, кейбіреулері, тіпті, құрмалас сөйлем болудан қалып, компоненттерінің басы бірікпей бытырап кетеді. Бұл жағдай жалғаулықты салалас сөйлем мен жалғаулықсыз салалас сөйлем ара-сында мағыналық бірлік болумен қатар әрқайсының өзіндік ерекше-ліктері де болатындығын байқатады.

Ондай ерекшелік салалас сөйлемнің бұл екі түріндегі компонент-тердің бір-бірімен мағыналық қатынастары жағынан бірдей болып келмеуінен де көрінеді. Мысалы, салалас сөйлемнің жалғаулықты түрінде кездесетін талғаулы, кезектес деп аталатын сөйлемдер жалғаулықсыз түрінде кездеспейді. Сол сияқты, салалас сөйлемнің жалғаулықсыз түрінде кездесетін түсіндірмелі, шартты, салыстыр-малы деп аталатын сөйлемдер жалғаулықты түрінде кездейспейді.

Жалғаулықсыз салалас сөйлемдерді компоненттерінің бір-бірімен мағыналық қатынасына қарай мынадай түрлерге бөлуге болады:

1. Мезгілдес салалас сөйлем,

2. Себептес салалас сөйлем.

3. Қарсылықты салалас сөйлем.

4. Түсіндірмелі салалас сөйлем.

5. Салыстырмалы салалас сөйлем.

6. Шартты салалас сөйлем.

7. Көп тармақты салалас сөйлем.

184
Мезгілдес салалас сөйлем
Мезгілдес салалас сөйлем компоненттері бір мезгілде, немесе бі-ріне-бірі жалғаса іркес-тіркес болған іс-әрекеттерді я бір мезгіл ішін-дегі көріністі, жай-куйді баяндайды. Тек компоненттерінің бір-бірімен байланысу жолындағы өзгешелігі ғана болмаса, компоненттердің мағыналық қатынасы жағынан мезгілдес салаластың жалғаулықсыз түрі мен жалғаулықты түрі бірдей. Мысалы: Холдың екі қолын артына қайырып біреулер ұстап әкеле жатыр, біреулер темір тәшке дайындап тұр. Күн найза бойы көтерілген, аспанда алақандай бұлт, үп еткен жел жоқ (Мұстафин). Жұрттың өкпесі көтерілді, танауы желбіреді (Сейфуллин). Қаңтарулы аты қасында, қамшы, мен шылбыр белінде (Мүсірепов) Ол неше түрлі қызық әңгімелерді маған айтады, мен аузымның суы құрып тыңдаймын (Мұқанов).

Мысалдың бірінші және ең соңғы сөйлемдерінде бір мезгіл ішінде болған әрекеттер баяндалса, басқа сөйлемдерінде бір уақыт ішінде байқалған, көрініп тұрған жайттардан мәлімет береді. Ал енді: Бала шаба жөнелді, мен де артынан ілестім (Мұқанов). Нілдіден әкелген жүз көлік кенді сұрыптап алып тәжірибе ретінде Бернер үш тас пеште қорытып еді, қаймагы алынбаған бай кен лоқ еткізіп аса көп мыс берді. Қалың қол сол екпінімен айғай-шу, тасыр-тұсырымен тұтас келіп Игілік аулына төніп еді, иек артпада ғана тұрған үлкен бір қол бұларға көлденеңдеп келіп соғып, еріксіз екіге бөліп әкетті (Мүсірепов). Жастар бір бөлек әңгімелесіп отыр екен, мен де соларға қосылдым (Майлин). Болыс алақанын жайып еді, қағып, тырналап оған да бір атым тапты (Мұстафин). Алдымен селодан шығып кетейік, содан кейін бұл отрядтың не пиғылы барын және қалай қарай қозғалатынын сырттан байқайық (Есенжанов), — деген сөйлемдерде компоненттер бірінен кейін бірі іркес-тіркес болған, я болатын әрекеттерді баяндап тұр.

Мезгілдес салалас сөйлемге компоненттері бірыңғай, біртектес іс-әрекет, жай-күйлерді санамалап, тізбектеп, жарыстыра көрсететін сөйлемдер де жатады. Мыс.: Қуанышы ботасының айналасында, қайғысы іңгенніц маңайында. Мұндағы завод аты — Спасс, кен аты — Воскресен, Нілдідегі кен аты — Успен (Мүсірепов). Төрт-бес жылдан бері мырзаның ашылмаған қабағы биыл ашылайын деді, жасты көзі биыл құрғайын деді. Қымыз ішусіз, жұрт тілсіз қалды біразға дейін. (Мұстафин).

Мезгілдес салалас сөйлем компоненттерінің баяндауыштары шақ-тық, жақтық жағынан кейде бірыңғай, біртектес болып келеді. Соған қарап кейбір әдебиеттерде ол ыңғайлас салалас деп те аталып келді, бірақ бұлай атау компоненттердің мағыналық қатынасын білдіре ал-майды.

Бір компоненті екінші компоненттегі іс-әрекет, жай-күйдің себе-бін білдіріп, екіншісі сол себептен туған нәтижені білдіретін, немесе, керісінше, біріншісі — нәтижені, екіншісі — соның себебін білдіретін сөйлемдер себептес салаласқа жатады. Мыс.:

185

Бұл келтірген мысалдағы сөйлемдердің бәрінде де бірінші ком-понент себепті білдіріп тұр да, екінші компонент сол себептен туған нәтижені білдіріп тұр. Ең соңғы сөйлемдегі Жұманның Жабайды әл-деқалай аттан ц құлаған болар деп ойлауының себебі — оның Жабайды Игілік жігіттерінің сойылға жыққанын білмеуінен, сол білмеудің нәтижесінен туған қорытынды.

Жоғарыда келтірілген сөйлемдердің қай-қайсысына болса да сондықтан, сол себепті деген жалғаулықтарды қосып айтуға болады. Бұл жалғаулықтар айтылмаса да, олардың мағыналары сөйлем мағынасынан, компоненттер байланысынан байқалып тұр.

Жалғаулықсыз салаластың бұл түрінде, келтірілген мысалдың керісінше,бірінші компонент нәтижені, екінші компонент сол нәтижеге жеткізген себепті білдіріп те құрмаласатыны болады. Мыс.: Шалабай ұзац жүре алмас, үкімет құрығы ұзын (Мұстафин). Мен қорықпаймын, әжем кеше сұрап алған (Майлин). Оларға рақмет айту керек, ұмытқанымызды еске салды. (Мүсірепов).

Бұлардағы екінші компоненттер бірінші компоненттегі іс-әрекет-тің неліктен солай болғандығын я болатындығын білдіреді. Неліктен Шалабай ұзақ жүре алмайды? Оның ұзақ жүре алмайтын себебі — үкімет құрығы ұзын. Мысалдағы басқа сөйлемдер де осы тәріздес.

Сөйлемде айтылмағанымен компоненттердің мағыналық қаты-настарынан олардың арасына өйткені, себебі деген жалғаулықтар келтіріп айтуға болатындығы байқалып тұр. Бұл жағдайлар себептес салаластың жалғаулықты түрі мен жалғаулықсыз түрінің бірлігін, бұл екеуінің арасындағы өзгешелік — бірінде бар жалғаулықты екіншісінде түсіріп айту ғана екендігін байқатады.

Компоненттер мағынасы арасындағы қайшылық түрлі-түрлі бо-лады. Мыс.:

1. Заттың, құбылыстың, оқиғаның бұрынғысы мен қазіргі куй салыстырыла қарсы қойылады:

Бұрын бай еді, болыстыққа таласамын деумен-ақ малын құртып

алды (Майлин). Орта белінен жерге батқан ағаш үй ерте күнде еді-

рейіп-ақ тұрған шығар, су тасқыны бұны да шоңқитыпты (Мұстафин).

Мен білетін жолдардың ізі ішіне қарай батыңқы болушы еді, мынау жол үстіне қарай шығыңқы (Мұқанов).

186
2. Бірінші компоненттегі субъектінің іс-әрекетіне, ой-ниетіне екін-ші компоненттегі субъектінің әрекеті, ісі қайшы келеді:

3. Бірінші компоненттегі іс-әрекеттің логикалық қорытындысы ретінде екінші компонентте болуға тиісті әрекет болмай шығады, не-месе басқаша болады:

4. Қарсылықты мағына компонент баяндауышы қызметіндегі етістіктердің бірінің болымды, екіншісінің болымсыз түрде айтылуы арқылы да жасалады. Мыс:

Компоненттері жалғаулықсыз байланысатын қарсылықты сала-| лас сөйлемдердің көпшілігіне қарсылықты жалғаулығын қосып айта беруге болады, бірақ мұндай өзгерісті жалғаулықсыз қарсылықты салаластың кез келген түрі көтере бермейді. Мыс.:

Компоненттері мағыналарының бір-біріне қайшы келіп тұрғанына қарамастан бұл мысалдағы, сол сияқты жоғарғы төртінші тармақта келтірілген сөйлемдердің де ешқайсысына қарсылық жалғаулығын айтуға болмайды.

Келтірген мысалдағы бірінші сөйлемнің алдыңғы компоненті жұрттың дүрліккенін ғана айтып қойса, кейінгі компоненттер сол дүрлігудің қалай болғандығын, дүрліккен жұрттың не істегендігін талдап түсіндіреді. Ал мысалдың ең соңғы сөйлеміндегі бірінші ком-понентте балалардың үяға барудың әдісін тапқандығын ғана айта-ды, бірақ оның қандай әдіс екендігі, оны қалай тапқандығы белгісіз, сол белгісіз жайттар кейінгі компоненттерде сараланып ашылған. Мысалдағы басқа сөйлемдер де осылар тәрізді.

Компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан алғанда бі-рінші жай сөйлем баяндауышы сол, сонша, соншама, сон-шалық, сондай деген есімдіктер мен үстеу сөздерден болған сөйлемдер де осы түсіндірмелі салалас сөйлемге жатады, өйткені мұнда да бірінші компоненттің сыры кейінгі компоненттерде ашылады, түсіндіріледі. Дегенмен салалас сөйлемнің бұл түрінің өзіндік біраз өзгешеліктері де жоқ емес. Ол өзгешеліктер мыналар:

Бірінші жай сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарушы және сол арқылы екі жай сөйлемді құрмаластырушы больш тұрған с о л, сонша, соншалық, сондай, соншама сөздері өз бастауыштарының іс-әрекет, жай-күйлерін өздері ашпайды, сол баяндалатын әрекетке, жағдайға ерекше мән беру, көңіл аударту мақсатымен соған сілтейді де, оның сыры кейінгі сөйлемде ашылады. Соның нәтижесінде кейінгі жай сөйлем тұтасымен алдыңғы жай сөйлемнің баян-дауышы орнына қолданылады да, соның білдіруге тиісті мағынасын білдіреді. Мысалы: Менің де ойлап жүргенім с о л, енді біз татула-сайық,— деген сөйлемдегі енді біз татуласайық деген екінші компонент бірінші компоненттің баяндауышы білдіруге тиісті мағынаны білдіріп тұр. Сөйтіп, бір пікір екі рет айтылады. Бірінші ретте оның сыры нақтылы ашылмай, соған меңзеу, сілтеу түрінде ғана айтылса, екіншісінде ол талданьш ашылады.

Ал енді, бірінші компонентінің баяндауышы сонша, соншалық, сондай, соншама сөздерінен болатын құрмаластағы жай сөйлемдердің мағыналық қатынасында с о л сөзі арқылы жасала-тын құрмаластан гөрі біраз өзгешеліктері болады. Оны байқау үшін мына мысалдарды талдап көрейік:

Жұрттың бәріне өлең сөздерінің қазіргі жағдайға үйлесімді кө-рінгені с о н ш а л ы қ, өлеңді олар сақ-сақ күліп қарсы алды. Ақы-рында хутордың іруінің қатты етек алғаны с о н д а й, жалаң аяқ. сымбатты, білімді балаларға хутор қыздарының сызылған назы да әсер етпеді (Макаренко). Мұндай санасыз қондырыла салатын тәртіптен тартқан азабым с о н ш а м а, ақыры, тіпті, Россияға қайта қашып кетпек болдым (Козлов).

Мысалдардан байқалып тұрғанындай, бұл сөйлемдердің барлы-ғында да бірінші компонентте сол коммпоненттің бастауышы болып тұрған сөздің мағынасы арқылы байқалатын әрекеттің, жай-күйдің ерекше мәнді, әсерлі, күшті болғандығына назар аудартып, соған ой салмағын түсіре сілтесе, екінші компонент біріншідегі сол ерекше жағдайдың нәтижесінде не болғанын баяндайды.

188
қасиеттерін, жай-күйлерін салғастыра баяндайтын сөйлемдер жата-ды. Салыстырмалы салалас сөйлем мақал, мәтелдерде өте жиі кезде-седі. Мыс.:

Мысалдағы сөйлемдердің бір компонентінде жақсылықтың, ізгі қасиеттің жақсылығы, артықшылығы айтылса, екінші компонентте оған жамандықтың жағымсыз нәтижелері, кесапат қылықтары қа-рама-қарсы қойыла салғастырылған.

Бірақ салыстырмалы салалас сөйлемнің барлық түрі бірдей бұлай болып келе бермейді. Ол кейде бір-біріне аналогия ретінде алынған екі түрлі заттың, құбылыстың іс-әрекетін, жай-күйін жай ғана баяндайды. Мысалы:

Қарағайға қарап тал өсер, қатарына қарап бала өсер. Тау мен тасты су бұзар, адамзатты сөз бұзар. Өнер — ағып жатқан бұлақ, ілім—жанып жатқан шырақ. Кең киім тозбайды, кеңесті ел азбайды. Көп қорқытады, терең батырады. Ата көрген — оқ жонар, ене көрген — тон пішер. Қошқар болар қозының маңдай жағы дөң келер, адам болар баланың етек-жеңі кең келер. Байлауы жоқ шешеннен үндемемеген есті артық, бәйгі алмаған жүйріктен белі жуан бесті артық. Жалғыз ағаш орман болмас, жалғыз кірпіш қорған болмас. Қатты жауған күн тез ашылады, қатты ашуланған кісі тез басылады. Қарау адам күншіл, мекер адам міншіл (мақал).

Міне, бұл келтірген мысалдағы сөйлемдерде компонентте баян-далған іс-әрекеттің ешқайсысына да, жоғарыдағыдай, артықшылық мән берілмейді. Бір-біріне аналогия ретінде алынған субъектілердің қайсысының қандай қасиеті барлығы, қайсысы қандай әрекет жасай алатындығы баяндалады. Сөйтіп, мұндағы салыстырудың, теңдесті-рудің, аналогияның негізі компоненттер субъектілерінде болады. Мысалдағы сөйлемдерде бір-біріне аналогия ретінде алынып отырғандар тал мен бала, су мен сөз, өнер мен ілім, кең киім мен кеңесті ел, көп пен терең т. б. Бұл субъектілердің әрекеттері, қасиеттері өз ара теңдестіріле, бірі-біріне ұқсастырыла, аналогия ретінде баяндалады: Тау мен тасты су қалай бұзса, адамзатты сөз де солай бұзады. Қарағайға қарап талдың өсетіні сияқты, қатарына қарап бала да өседі, т. б.

Келтірген мысалдың бәрінде де бірінші компоненттердегі іс-әре-кеттер екінші компоненттегі іс-әрекеттердің алдағы уақытта болуына шарт ретінде алынған. Бәрін де өз көзімен көру үшін қону шарт; Қозыдай көгендеп цолына беру үшін тағы да екі-үш күн бөгейтін амалын табу шарт, т. б.

Сөйтіп, компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан да, шартты білдіретін жай сөйлемнің орналасу тәртібі жағынан да шарт-

189
ты салалас сөйлемнің шартты сабақтас сөйлемнен ешқандай өзге-| шелігі жоқ. Бүгін өзің осы жерге қоншы, бәрін де көзіңмен көресің, — деген шартты салалас сөйлемнің, — Бүгін өзің осы жерге қонсаң, бәрін де көзіңмен көресің,— деген сабақтас сөйлемнен құрылысы жағынан да, мағынасы жағынан да өзгешелігі шамалы. Бұлардағы өзгешелік — тек шартты білдіретін компоненттің баяндауыш формасында ғана: сабақтас түрінде шартты білдіретін жай сөйлем баяндауышы тиянақсыз формада (шартты рай формасында) айтылады да, салалас түрінде ол тиянақты формада (бұйрық, қалау не ашық рай формаларында) айтылады.

Мысалдың бірінші сөйлемінде алдыңғы екі компонент өз ара ыңғайластық қатынаста айтылса, соңғы үшінші компонент ол екеуі-не қайшы мағынада айтылған. Екінші сөйлемде алдыңғы екі компо-нент бір-бірімен ыңғайластық қатынаста айтылса, соңғы үшінші компонент ол екеуіне себептестік қатынаста тұр, бесінші сөйлемде алдыңғы екі компонент бір-бірімен себептестік қатынаста айтылса, үшінші компонент екіншімен мезгілдестік қатынаста айтылған. Ал ең соңғы сөйлем компоненттері мағыналық қатынастарында себеп-тестік те, ыңғайластық та, қарсылықты да қатынастар бар. Бұл жағ-дайлар құрамында үш, болмаса одан да көп компоненттері бар көп тармақты салалас сейлемдерді салаластың басқа түрлері сияқты компоненттерінің мағыналық қатынастарына -қарай жіктемей, өз алдына жеке қарауды керек етеді.

Көп тармақты салалас сөйлем комцоненттері бір-бірімен жалғау лықтар арқылы да, жалгаулықсыз да байланыса береді. Мысалы:

1. Қатыннан келген жалғыз алашаны қысты күні ашыққанда сатпай сақтап едім, соған жарты пұт тары алып сеуіп едім, енді мынау бәрі налогқа кетейін деп отыр (Майлин). Оның дөңгелек көзі кірпігін қақпастан қадала қалатын әдеті бар еді, бұл жолы ол тесіле-қараған жоқ, Әбдірахманның тұла бойын, жүзін шарлап қарады (Есенжанов).

2. Қарын ашады, бірақ қосқа баруға қорқам, оны маңайлап қасқырлар жүрген сияқты (Мұқанов). Ақырын ғана есікті ішке қарай итеріп еді, болмашы саңылау көрінді, бірақ кілтті ме, әлде іштен сұқпа салған ба байқап болар емес (Есенжанов).

190
3. Қоян бастапқыдай жүгіре алмады, өйткені ол шаршап қалып-ты, бірақ әдіс алған неме енді жалтармамен жан сақтап қалың ағашқа жақындап келеді (Мұқанов). Аманғали молданың насыбай атуы мүмкін, өйткені насыбайды иіскемейтін адам аз, ал, ана ишандардың балаларының шылым тартуы сөкет екен (Есенжанов).

Келтірген мысалдың бірінші тобындағы сөйлемдер компонент-тері бір-бірімен жалғаулықсыз іргелесе құрмаласқан. Екінші топтағы сөйлемдердің алдыңғысында бірінші компонент екінші компонентпен жалғаулық арқылы, екіншісі үшінші компонентпен жалғаулықсыз құрмаласса, соңғы сөйлемінде, оның керісінше, бірінші мен екінші жалғаулықсыз, екінші мен үшінші жалғаулық арқылы құрмаласқан. Сөйтіп, бұл сөйлемдер компоненттерінің бір-бірімен байланысы әрі жалғаулықты, әрі жалғаулықсыз түрде араласып келген. Ал, мысалдың, соңғы үшінші тобындағы сөилемдер компоненттерінің барлығы да бір-бірімен жалғаулықтар арқылы құрмаласып бірыңғай болып келген.

Сонымен, көп тармақты салалас сөйлем, компоненттерінің бір-бірімен байланысу тәсілі жағынан, жалғаулықсыз болып та, жалғау-лықты болып та, әрі жалғаулықты, әрі жалғаулықсыз аралас болып та айтыла береді.

Көп тармақты салалас сейлем компоненттері жоғарыда келтірген мысалдардағыдай әрдайым әрқайсы әр түрлі мағыналық қатынаста келе бермейді, мағыналық қатынастары жағынан олар бір тектес, бірыңғай болып та тұрады:

Көш бетімен жайылған мал, біресе ұйыса, біресе бытырай қон-ған киіз үйлер, көмір қораларының ескі төмпешіктері (Мұстафин). Оның кескіні күндегіден күреңденіп кеткен, үстіндегі киімдері де өзгелерден өзгеше көркем, кеудесіне жалтыраған әлденемелерді қа-дап алған (Мұқанов). Кілем, көрпе төсеулі, күмістеткен сары ала тегене сапырулы, керектінің бәрі бар, артық еш нәрсе жоқ (Мүсі-репов).

Мұндағы компоненттердің өз ара байланысты, бір уақыттың, бір мезгілдің ішіндегі көріністі, жай-күйді суреттегені болмаса, оларды мағыналары жағынан пәлендей қарым-қатынаста тұр деуге бол-майды:

Компоненттерінің мағыналық қатынасы жағынан алғанда, бұл да осының алдында келтірген мысалдағы сөйлемдердей. Бірақ мұнда-ғы компоненттер бірлігі жоғарыда айтылғанның үстіне қосымша сөйлемдегі төрт компонентке ортақ бір сөздің (мүшенің), төрт компонентті бірдей арқандап, өз төңірегіне иіріп тұрған ілік септікті сөздің (Асанның) болуы болса (Асанның төбесінде, Асанның артына бөктерген, Асанның астындағы, т. б.). Екіншіден, ең соңғы компо-нент соңындағы еді көмекшісінің сөйлемдегі барлық компонент баяндауыштарына да бірдей қатынасы бар, ортақ көмекші болуы.

Көп тармақты салалас сөйлемдер бірінші компоненті жалпылық мағынада айтылып, кейінгілері соның мәнін саралап ашып тұратын түсіндірмелі сөйлем түрінде де көп кездеседі:

Лашын әр түрлі болады: біреулері ілген үйрегін ала жерге түседі екен де, енді біреулері бір жолдың өзінде бірнеше үйректі түсіріп қалады екен (Мұқанов). Елдің іші сапырылысып жатқан әскер: біресе қызыл келеді, біресе ақтың әскері келеді (Майлин).

191
САБАҚТАС Қ¥РМАЛАС СӨЙЛЕМ

Сабақтас құрмалас сөйлем, негізінен алғанда, бағыныңқылардың өз басыңқыларымен грамматикалық жағынан байланысын, соған орай, бағыныңқы сөйлем түрлерін қарастырады. Сабақтастың мұндай функциясын сөз етпестен бұрын, оның грамматикалық табиғатын айқындап алу қажет. Ал бұл салада, ең алдымен, бағыныңқы, басыңқы компоненттердің бір-бірімен жақындығы, өз ара айырмашылықтары еске алынады.

Сабақтас құрмаластың қарамағына түскен жай сөйлемдердің бір-бірімен өз ара байланысы, ара қатынасы олардың тек жай ұласу, жалғасуы ғана емес (бұлай болған күнде олар бір бутін күрделі ой мазмұнының көрінісін бере алмаған да болар еді), мағыналық және тұлғалық жақтарынан өз ара тығыз, берік байланысқа түсіп, бір-бі-рімен ұласа айтылған күрделі ойдың бірлігі.

Сабақтас сөйлемнің грамматикалық табиғатын айқындауда, ең алдымен, мұндағы бір бүтін синтаксистік қатынасқа түскен әрбір жеке сөйлемдер әдеттегі сөйлемдік қасиетін сақтай ма, не болмаса бағыныңқы компонент басыңқыға сіңісіп, соның бір мүшесіне айналып кете ме, не соған қатысты бола ма — деген сұраудың мазмұнын ашып алу керек. Бұл мәселе жайында тіл білімінде екі түрлі көзқарас бар. Біреулері құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдерді бұрынғы сөйлемдік қасиетінен айрылған, деформацияланған элемент ретінде ғана түсінсе, енді біреулері бұларды толық мағынасындағы сөйлем есебінде қарайды. Соңғы пікірді қуаттауға болады. Өйткені сабақтас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер — деформацияланған (біріншісі екіншісіне сіңіп кеткен) сөйлемдер емес, жеке сөйлемдік қасиетін жоймаған сөйлемдер. Рас, синтаксистік байланыс жағына келгенде, бағыныңқы сөйлем тиянақсыз, басыңқыға иек ар- тып тұрады. Алайда бұл оның сіңіп кетуі емес, қайта сөйлемдік қасиетін сақтай отыра, тұлғалық, мағыналық жақтарынан тиянақталмай, келесі сөйлеммен байланысын көрсетеді. Мұның өзі бағыныңқы сөйлемнің ерекшелігін айқындайды, оның синтаксистік единицалық бір бүтіннің құрамына кіруін дәлелдейді. Мұндайда бағыныңқы сөйлем екінші бір сөйлемнің (басыңқының) қажетін өтеу үшін жұмсалады. Ол қажеттілік басыңқы компоненттегі оқиға әрекетінің мазмұны ашылу барысында айқын байқалады.

Мұнда алғашқы бағыныңқы сөйлем басыңқыға қатысты айты-лып, сондағы болған әрекет қимылының қашан орындалғанын (мез-гілін) білдіріп тұр. Марияштың мөлдір көзінің күлімдеуі Ермектің ұялуына байланысты. Олай болса, басыңқының өзін әдеттегідей тиянақты сөйлем деп атауымыз да бір жақты болар. Бұл тиянақ-

192
тылық тек формалық жағынан ғана, мағыналық жақтан басыңқы сөйлем сырт қарағанда тиянақты сияқты көрінгенмен, бұл да өзіне екінші бір сөйлемнің сабақтаса айтылуын тілеп тұрады. Бұлай болмаған күнде оның мағыналық жақтан мазмұны жалаңаштанып, ойсырап қалады. Егер жоғарыдағы сөйлемнің алғашқы компонентін айтпай, тек екінші бөлшегін ғана айтатын болсақ, Марияштың мөлдір көзінің күлімдеуі неге байланысты, неліктен, қашан болатындығы белгісіз болар еді. Бұл жағдай бағыныңқы сөйлемнің басыңқыдағы орындалған не орындалатын оқиға әрекетінің мазмұнын түрлі жақтан ашып тұратындығын байқатады. Мұндай заңдылықтар бағыныңқы мен басыңқылардың өз алдына қанша жеке сөйлемдер болып танылғанымен, олардың бір-бірімен тұлғалык, мағыналық жақтарынан өте тығыз, берік байланыстағы қатынасын көрсетеді. Бұл тығыз байланыстылық екі сөйлемді тұтасқан бір бүтіннің бөлшектері екендігін айқындайды.
Бағыныңқы сөйлемнің өзіндік белгілері
Сабақтас құрмалас сөйлемдер өз ара топталып жікке бөлінгенде, бағыныңқы компонент негізге алынады. Бағыныңқының басыңқымен аралық қарым-қатынасы қай дәрежеде болуына байланысты сабақтас сөйлемнің түрлері ажыратылады. Олай болса, сөйлемнің бағыныңқы бөлшегі сабақтастың түрлерін саралауда ең басты қызмет атқарады.

Бағыныңқы компонентті, әдеттегідей, тиянақсыз болса да, сөй-лем деп танысақ, оның өзіне тән мынадай басты-басты белгілері болады: 1) өзіне тән ой дербестігі болу; 2) предикаттық қатынас негізінде құралу; 3) ұластырушы интонациямен айтылу.

1) Бағыныңқы сөйлемнің өзіне тән жеке ой дербестігі б о л у — ең басты критерий, өйткені өз алдына дербес ойға ие бола алмаған компонент сөйлем де бола алмақшы емес. Дербес мағыналы ойды тар көлемде түсінуге болмайды. Кейде жеке сөздердің де дербес ойға ие бола алуы мүмкін, алайда мұндағы ой-ұғым (понятие) дәрежесінен арта алмайды. Біз бағыныңқы сөйлемдерден ой дербестігі болу керек дегенді талап еткенде, ол ойдың айналадағы табиғат болмысының шындығынан туған әрекеттерді мазмұндау мақсатындағы айтылған хабар ретінде түсінеміз. Мұндай хабар кез келген сөйлем атаулыда болады. Бағыныңқыларда болатын баяндау хабарының басқа сөйлем атаулыда болатын хабардан басты өзгешелігі — мұнда ой-тоқтап қалмай, екінші бір оқиғаның мазмұнын ашуға бет бұрады. Сөйтіп, бағыныңқыдағы ой өз алдына жеке дараланған ой емес, келесі бір сөйлемге (басыңқыға) байланысты айтылған, соны толықтырып, мазмұнын айқындайтын қасиетте болады.

2) Бағыныңқы сөйлемнің екінші бір өзіндік белгісі — п р е д и- к а т т ы қ қатынастың негізінде құралу. Сөйлем атаулының басым көпшілігі, негізінде, бастауыш пен баяндауыштың төңірегінде құралады. Сондықтан да бұлар сөйлемнің түп қазығы, арқауы болып саналады.

Олай болса, әрбір бағыныңқы сөйлемнің басыңқыдан бөлек өз алдына айырым дербес бастаушы мен дербес б а я н д а у ы ш ы болуы қажет. Ал, сабақтас құрмаластың бір сыңары (кейде, тіпті, екі сыңары да) жақсыз сөйлем түрінде келсе, онда болатын логикалық субъектіге қарамай, сөйлемнен грамматикалық бастауыш талап етілмейді. Е к е у і қосылып айтқан соң, тыңдамасқа б о л а м а? (Әуезов). Осылар сияқты ауыл пролетариатының 6 а с көтерер-лері көбейген кезде, б а й ғ а ш а б у ы л жасамаса болмайды (Мұстафин). Шаруашылықты басқарудың демократиялық негіздерін онан әрі дамытпайынша, өндірісті басқаруға

193
демократияның қатысуын айтарлықтай күшейтпейінше, шаруа-шылықты басқару ісін жетілдіру мүмкін емес (А. Н .Косыгин).

Сабақтас құрмаластың жақсыз сөйлем құрамынан басқа жолда - рының әрбір компонентінде дербес бастауышы болады. Мұндайда оның арнайы айтылуы да, арнайы айтылмауы да мүмкін. Арнайы айтылмаған бастауыштың орны сөйлемнің баяндауышынан белгілі болып тұрады. Әр компонентінің бастауышы арнайы айтылған сабақтас құрмаласқа мысал:

О л а р солай кеңесіп отырғанда, м ашина Торғай аралының босағасына кіре берді. О л а р қақпадан кіре берсе, арқасын шар- баққа сүйеп күзетші ш а л қалғып отыр. Шаңқай түсте келген қонақтардың алдынан неше түрлі а с өткендіктен, о л а р ықылық ата тойып отыр (Мұқанов).

Сабақтас құрмаластың әр компонентіндегі мұндай арнайы ай-тылған дербес бастауыштар тұлғалық жағынан сабақтас, мағыналық жағынан салалас деп танылып жүрген сөйлемдерде міндетті түрде болады. Мұндай сөйлемдердің алғашқы компонентінің баяндауышы тиянақсыз -п формантты көсемшеге бітеді де, ондағы баяндалған оқиғаның мазмұн желісі басыңқыдағы қимылмен бір мезгілде, іргелесе айтылады.

Сабақтас құрмалас сөйлемнің грамматикалық бастауышы бола тұрса да, оның кейде арнайы айтылмауы бағыныңқы, басыңқы ком-поненттің бірінде болса, кей уақытта, тіпті, екеуінен де орын алады.

Бағыныңқы, басыңқы компоненттің өзіндік бастауыштары бо-луына орай олардың әрқайсысына тән арнайы баяндауыштары бола-ды. Сөйтіп, бастауыш пен баяндауыш — сабақтас құрмаласта да сөйлемнің ең негізгі қазығы, тірегі болып саналады. Сөйлемнің қай түрінде болмасын, әсіресе, баяндауыштың қызметі аумақтылау келе-ді. Өйткені, кейде, сөйлем бастауышсыз айтыла да, құрала беретін болса, ал, баяндауышсыз айтылатын сөйлем тілімізде некен-саяқ кездеседі. Сөйлем ішіндегі баяндауыштың атқаратын неше түрлі алуан қызметі, әсіресе, сабақтас құрмаласта айқын байқалады. Мәселен, сабақтас құрмаластың құрамында толымсыз немесе жақсыз сөйлемдер болса, олардың грамматикалық бастауыштары мен логикалык субъектілері осы баяндауыш сөзі арқылы белгілі болып отырады. Сонымен қатар сабақтас құрмалас сөйлемнің басыңқы компоненті бағыныңқымен осы баяндауыштың тұлғалары арқылы өз ара тығыз байланысқа түседі. Бағыныңқының баяндауышы сабақтас құрмалас сөйлемде ұйымдастырушы орталық болып тұрады. Бағыныңқы сөйлемнің түр-түрге бөлінуінде де баяндауыштың ролі айтарлықтай.

Сөйтіп, сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымы ондағы компо-ненттердің өзіндік бастауышы мен баяндауыштары болуымен тығыз астарласып жатады.

3) Бағыныңқы сөйлемдердің үшінші белгісі — интонациялық жік.

Интонациялық құбылыс кез келген сөйлем атаулыда, тіпті, син-тагмалық топтарда да болатыны белгілі. Алайда бұлардағы дауыс