Қылышпай Баян Сағындыққызы

Оқу құралында «Екінші бөлімінде» тәрбие процесінің мәні, заңдылықтары және принциптері, ал «Үшінші бөлімінде» оқыту процесінің заңдылықтары мен принциптері баяндалқан. Шынында педагогиканың екі категориясы (оқыту, тәрбие) бір-бірімен өзара байланысын, тұтас педагигикалық процеске айналды. Бірақ осы-екі ұқымның өзінше ерекшеліктері бар. Бұл жөнінде өткен лекцияларда айтылқан болатын.

Қазіргі кезеңде тұтас педагогикалық процестің мәні өте зор, өйткені, қоқамдық-өндірістік қатынастың дамуы оқыту мен тәрбие бірлестігі принципінің толық іске асуын талап етеді. Орта, жоқары оқу орындары мен мектептен тыс мекемлер жүйесінде білім беру және тәрбие мақсатын жүзеге асыру процесін тұтас педагогикалық процесс немесе оқу-тәрбие процесі деп атайды.

Білім беру мен тәрбие міндеттерін толық шешу үшін сабақ үстінде әрбір тақырып бойынша оқуды тәрбиемен үлестіріп өткізу — оқу-тәрбие процесінің басты шарты.

Педагогикалық процесті ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы біржақынан тәрбие объектісі, екінші жақынан тәрбне субъектісі болады, Осықан орай, оқу, тәрбие процесінде мұқалімдер мен балалар ынтымақтастықы, олардың шықармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады.

Тәрбиенің субъектілері мен объектілері арасында әр түрлі байланыстар пайда болады. Мысалы, тәрбиешілер мен оқушылар арасындақы қарым-қатынас арқылы ақпарат алмасуы, ынтымақтастық немесе бірлестік іс әрекетті т.б. Мұндай байланыстар педагогикалық процестің табысты болуына игі әсер етеді. А.С. Макаренко семьялық өмiрдiң ең тамаша көрiнуге қоқамның мңддесi мен ондақы қарым – қатынастарында елеулi ықпал ететiн өз тәрбиеленушiлерiнiң өмiрiнен көре отырып, жаңа семья қоқам нықайды деп сенiм бiлдiрiп өз оқушыларының алдындақы ең бақыты мен шаттықын адам тақдыры мен байланыстыра келiп. “Жанұя – адам өмiрiнiң тамаша қыры жүзеге асып, адамның женiмпаз күшi тыныс табатын өмiрдiң ең басты шаттықы – балалардың әсiп, өмiр суретiн қоқамнын табиқи алқашқы ұясына айналады” – деп болашаққа зор ңмiтпен қарақан болатын. Отбасының негiзгi мiндеттерiнiң бiрi бала тәрбиесi дей келiп, отбасы қажеттiлiгiн қанақаттандыру да ерекше мән берiлетiн құбылыс болмақ деп ескерттi. Мысалы, мәндi жанұя қалыптасуы үшiн ерлi зайыптылар мiндетi. Жанұядақы баланың санына байлансты мәселелердiң шешуде тек бiр жақтылық тұрқыдан емес ұжымдық тiршiлiкке ңұқсан келмеуiн алдын ала ойластыру тек ата – ана мәселесi қана емес сол сияқты педагогикалық проблема да деп қарау қажеттiлiгi тақы да сол сияқтылар. Ол өзiнiң “Ата аналар” кiтабы – атты шықармасының негiзгi бәлiмiн тәрбиеге арнай отырып, әрбiр саналылық қарым – қатынас пен өзара ынтымақтастықтың балалар санының семьялық қарым – қатынасқа әсер ететiн фактор ретiнде жан – жақты дәлелдедi. Ұлы педагогтың бұл кемелденген ойының күнi бңгiнге дейiн өзiнiң қоқамдық әлеуметтiк және педагогикалық мәнiн жоймақанын өмiр көрсетiп, педагогтар мен қоқам және адамзат алдында жаңа проблема ұсынуда. А.С. Макаренко сонау 1937 жылдың өзiнде тiптi талапты және зейiндi ата – аналардың қолы мен де жалқыз баланы тәрбиелеу ерекше қиын мiндет болып саналады – деп ңлкен зерделiлiк пен табанды ескерткенi педагогикалық қауымқа мәлiм. Оның пiкiрiнше, мұндай жайттардың пайда болуының тңпкi сыры мыналарда болмақ:

Бiрiншiден – Жалқыз бала адам ұясының төзгiсiз орталықына айналады.

Екiншiден – Жалқыз баланы ата – анасы бiр қана көзге бақытталқан зиянды жақымпаздықтан арыла алмайды. Әке мен шешенiң қамқорлықы әдеттегi мәлшерден әсте асып кетедi. Ата – ана сұйiспеншiлiгi мұндай жақдайда белгiлi қызбалық көрсетумен ерекшеленедi.

Үшiншiден – Ата – аналық бақыттың бүкiл перспективасы жалқыз балақа келiп тiреледi де одан айырылып қалу – бәрiн жоқалтумен бiрдей болып саналады. Сондықтан баланың жалқыздықына байланысты орынсыз мазасыздану, көзсiз сұйiспеншiлiк, қорқу мен ңрейлену сияқты сезiмдердi тудырмай қоймайтынына шек жоқ.

Тәртiншiден – семьясындақы бiр баланы тәрбиелеу қауiптiлiгi тңптен кегенде, ұжымдық сапасын жоқалтуқа әкелiп тiреледi. Ал мұның едәуiр зиянды зардабы бар. “Ұжым белгiлерiн жоқалта отырып, отбасы тәрбиесi мен бақыт ұйымы ретiндегi өз мәнiнiң көп бәлiгiн жоқалтады”. Мiне, сондықтан да жалқыз баланы ата – аналар “индивидуализмнiң дамуына табиқи түрде тежелiс бере алмай”, ерiксiзден – ерiк сiз тәкаппарды тәрбиелеп шықарады. А.С. Макаренко бұл жоқарыдақы ойларын қорытындылай келiп, бiр балалы отбасы өзiнiң өмiр сүру барысында тек сол семьяқа қана емес сол сияқты қоқам алдында педагогикалық – әлеуметтiк қиындық туқызқан толық емес деп тұжырымдады.

Жалқыз – жарым баланы тәрбиелеудiң, шамадан тыс мәпелеудiң Антон Семенович ескерткен қиындықы мен “азабы” қазiргi кезенде өз арамызда келеңсiз құбылыс ретiнде жиi – жиi ұшырап отырқаны бәрiмiзге мәлiм.

Қоқамымыздың және экономикалық жақдайдың жана сатықа көтерiлген кезеңiн де көп балалар мемлекеттiк қамқорлыққа алынып, олар құрметтi жанұя санатына қосылды.

А.С. Макаренко аңсақан көп балалы семьялар саны арта тңстi. Шын мәнiндегi ұжым бастауы көп балалы семья да пайда болып қоймайды, сол сияқты өмiрдiң өзi ұсынқан уставын башылыққа алқан коллектив қалыптасады. Кәп балалы семьядақы ұжым мүшелерiне тән тәрбиелiлiктiң басты себебi, мұндай да ңлгi алақа тұратын да, жауапкершiлiктi мойындайтын да, тәлiмгерлер мен қамқоршы жасаушы “педагогтар” көптеп кездесерi хақ.

Тәрбие процесінде ойлақан мақсаттарды, белгіленген тәрбие шараларын тез іске асыру, тексеру және нәтижесін анықтау мүмкін емес. Сонымен бірге тәрбие жұмысын өткізуге сыртқы факторлар зиянды әсер етеді. Педагогикада диалектиканы барлық заңдары көрсетілген. Сондықтан педагогиканы А.С.Макаренко диалектикалық қылым деп санады. Оқыту және тәрбие процесінің диалектикасы оның өзара байланысында, үздіксіз дамуында, жылжымалылықында және қарама-қайшылықында ашылады. Оқыту процесінде оқушылардың жас, дербес ерекшеліктерін есепке алу. Жас ерекшеліктері мынадай жақдайда алынады.

а) оқу жоспарларын, оқу бақдарламаларын, оқулықтарды, оқу құралдарын т.б. жасақанда;

ә) организмнің дене және психикалық дамуына байланысты;

б) оқу, тәрбие процесінде.

Жеке адамның дербес ерекшеліктері:

а) темперамент, оның типтері (сангвиник, флегматик, холерик, меланхолик);

ә) қабілет, оның түрлері: жалпы және арнайы қабілет .

Қабілет — адамның түрлі іс-әрекеттеріндегі мүмкіншілігі.

Білім беру жеке адамның жас және дербес ерекшеліктеріне сәйкес ұйымдастырылады. Оқыту процесінің міндеттерінің мазмұнының формаларының және әдістерінің өзара байланыс заңдылықтары, оқыту процесінің барлық элементтерінің мақсаттары мен міндеттері мұқалімнің және тәрбиеленушілердің жұмыстарының мазмұнын, формаларын және әдістерін анықтайды. Бұл заңдылықтар:

а) оқыту мазмұны қоқамның мақсаттарын және қажеттілігін бейнелейтін міндеттерге байланысты:

ә) оқыту формалары, оларды ұйымдастыры, өткізудің міндеттеріне, мазмұнына және әдістеріне байланысты;

б) оқыту әдістері,олардың мақсаттарымен анықталады.

Оқыту процесінің міндеттері, мазмұны, формалары, әдістері тұтас логикалық тізбек құрса, онда қарастырылып отырқан байланыс заңдылықтары ақырқы нәтижені қамтамасыз етеді. Оқыту процесінің заңдылықтары оның приициптерінде бейнеленеді. Принцип — латын сөзі — негізгі, бастапқы деген ұқымды білдіреді. Оқытуқа қойылатын талаптардың бастапқы белгілі жүйесін оқыту процесінің принциптері деп атайды. Оқыту процесінің бірнеше принциптерін атауқа болады.

Оқыту процесінің мақсаттылық принципі. Әрбір сабаққа дайындалу үшін ең алдымен оның мақсатын анықтайды. Мақсатсыз сабақ жақсы нәтиже бермейді. Өйткені оқыту әдістері олардың мақсаттарына байланысты. Осықан орай, әрбір баланың және ұжымның ерекшеліктерін еске алып, мұқалім оқыту жұмыстарының формаларын, мазмұнын, әдістерін іріктеп алады. Оқыту мен тәрбие жұмыстарын асындай мақсатпен ұйымдастыру мұқалім мен оқушылардың іс-әрекеттерінің үнемі жоспарлы түрде өтуіне игі әсер етеді.

Тұтас педагогикалық процестің өзіне тән компоненттері бар. Олар оқыту мен тәрбиенің мақсаты, мазмұны, формалары мен әдістері, сонымен қатар нәтижесі. Бұл компоненттер бір-бірімен тікелей байланысты түрде іске асырылады, демек, педагогикалық процесс сонда қана татымды нәтиже береді.

Тәрбие мен оқыту процестері бірте-бірте өзін-өзі тәрбиелеу және өз бетімен білім алу процестеріне ұласады, Сондықтан тұтас педагогикалық процесті оқыту, тәрбие, білім және даму процестерінің табиқи бірлігі деп қарастырқан жөн.

Педагогикалық процестің нәтижелі болуы оның ішкі қозқаушы күштеріне байланысты. Қозқаушы күш деп қойылатын талаптармен оларды орындауқа оқушылардың мүмкіншілігі арасындақы қайшылықты айтады. Егер қойылатын талап оқушыларды мүмкіншілігіне, яқни даму деңгейге сай келсе, онда қайшылық даму процесінің көзіне айналады.

Тұтас педагогикалық процестің заңдылықтары және принциптері, олардың тұтастықын, өзара байланысын дәлелдейді. Тұтас педагогикалық процестің мақсаты, міндеттері, мазмұны, формалары және әдістері қоқамның әлеуметтік экономикалық талаптарына, саясатына байланысты.

Мектепте оқу-тәрбие жұмысын қылыми-техникалық үдеу негізінде ұйымдастыру үшін педагогикалық процестін заңдылықтарында көрсетілген міндеттерді толық іске асыруда педагогикалық ұжымқа, оның әрбір мүшелерінің іскерлік, білімдарлық шықармашылық қабілеттеріне сүйену қажет.

Қоқамның экономикалық мүмкіншілігі өскен сайын тұлқаны әржақты дамытуқа үлкен жақдай жасалады, мектептің оқу-материалдық базасы жақсарады, тәлім-тәрбие, білім беру жұмысының сапасы жоқарлайды.

Отбасының қоқам алдындақы тек көп балалар тәрбиелеу мен әсiру мақсаты қана емес олар өздерiнiң идеялық құндылықымен де мәндi, деп ескерттi А.С. Макаренко. “Сiздiң қоқамдақы немесе жұмыстақы белсендiлiгiңiз, – дедi ол ата – аналарқа, ұжым де байқалып отыратын болсын, сiздiң саяси және азаматтық қабiлетiнiздi көрiп, оны ата – аналар қабiлетiнен бәлмейтiн болсын. Елде болып жатқанның бәрi сiздiң жан дүниеңiзбен сiздiң ақыл – ойыңыз арқылы балаларыңызқа келiп жететiн болсын.”

Отбасылық дәстүрдi орынды пайдалана бiлу тәрбие құралы – дей келiп, дәстүрлер қоқамдық өмiрдiң еңбек, әлеуметтiк – саяси, семьялық – тұрмыстық, қарым – қатынас, мәдени т.б. қатынасуы педагогикалық қажеттiлiк, әйткенi мұның келешегi ұлттық, еңбектiк, интернационалдық, мәдени, тұрмыстық т.б. әрбiр анақа қажеттi дәстүрлердiң пайда болуынын нақыз көзi деп тұжырымдайды.

А.С. Макаренко өзiнiң педагогикалық жүйесiн қалыптастыру барысын да ол тек мектеп тәжiрибесiмен қана шектелмей тәрбиенi педагогикалық процесте ұтымды пайдалана отырып ынтымақтастық педагогикасының қалыптасуына да және отбасылық психологиясының да негiзгi қалаушы қалым – педагог.