Қимылдың бейімділік тәсілі. Қимылдың жасалуға дайын екенін, субъектінің қимылды жасауға бейімделгенін қимылдың бейімділік тәсілі білдіреді: ұйықтайын деді, түсінейін деді, жылиын деді, құрғайын деді, басылайын деді, өсейін деді. Қимылдың бейімділік тәсілі –йын, -йін, -айын, -ейін де форманты арқылы жасалады.
Қимылдың даму сатысы. Қимылдың даму сатысы (фазасы) деп оның басталуынан аяқталуына дейінгі қалып саналады. Қимылдың басталуы қандай заңды болса, қимылдың аяқталуы да сондай заңды. Басталған қимыл өзінің аяқталу сатысына жетпесе, онда қимыл жасалу үстінде болады. қимылдың дамуына байланысты бұл ерекшеліктер қимылдың бірінші, екінші, үшінші сатысы аталады.
Қимылдың даму сатысы – оның мезгілінен, шағынан, тәсілінен басқа ұғым. Олар әр түрлі көрсеткіштермен беріледі. Әр қимыл сөйлемде бір сатыда ғана қолданылады. Мысалы, Делегаттар ертең келе бастайды, делегаттар келіп жатыр, делегаттар келіп болды. Осы мысалдардағы келе бастайды етістігі қимылдың дамуының бірінші сатысында, келіп жатыр етістігі екінші сатыда, келіп болды үшінші сатысында қолданылған. Етістіктер сатысы көрсеткішімен де, онсыз да қолданыла береді.
Қимылдың дамуының бірінші сатысы қимылдың басталуын білдіреді: жауа бастады, айтыла бастады, жылай бастады, оқи бастады, шаршай бастады, мақтай жөнелді, өзгеріп сала берді, еңіреп қоя берді, өсіп жүре берді.
Қимылдың бірінші сатысы мына аналитикалық форманттар арқылы жасалады: -а баста, -а жөнел, -п сала бер, -п жүре бер, -п қоя бер.
-а баста форманты қимылдың басталуын білдіреді. Мысалы, дауыс шыға бастады. Ымырт үйіріле бастады. Зәреміз енді тіпті қатты ұша бастады.
-а жөнел форманты қимылдың кенеттен, іркілмей тез басталғанын білдіреді. Мысалы, Дәмелінің жүрегі айни жөнелді. Бұны тапқан Дәурен деп қарт мақтай жөнелді.
-п сала бер күрделенген аналитикалық формант қимылдың баяу басталғанын білдіреді. Мысалы, Шәріпжанның түсі суып, сала берді. Тамағы кеуіп, ерні тобарсып сала берді.
-п жүре бер күрделенген аналитикалық форманты қимылдың баяу басталуын білдіреді. Мысалы, Біз құрғақтан суға тастаған балықтай жынданып жүре бердік. Көкек айының өзінде-ақ күн нұрына балқыған сайын шөп түгі тұтамдап өсіп жүре берді.
-п қоя бер аналитикалық форманты қимылдың тез, кенеттен басталғанын білдіреді. Мысалы, Осы сәт қоңырау ап-ащы шылдырап қоя берді. Бір бозторғай жерден арқан бойы көтерілісімен, құйқылжыта сайрап қоя берді.
Қимылдың екінші сатысы қимылдың жасалу үстінде екенін білдіреді. Мысалы, Олар кітап оқып жатқанда, сен келдің. Қимылдың екінші сатысы мына аналитикалық форманттар арқылы жасалады: -п келе жат, -п бара жат, -п бара, -п келе, -п жат, -п тұр, -п жүр, -п отыр: өсіп келе жатты, күйіп бара жатқан, үлкейіп барады, кішірейіп келеді, жанып жатты, жиылып жүргенде, жаза отырды. Бұл форманттардың ішіндегі -п тұр, -п жүр, -п отыр форманттары – нақ осы шақ көрсеткіштері, өйткені олар қимылдың даму үстінде екенін білдіреді, бірақ нақ осы шақта ол мағына сөйлеушінің хабарлау кезімен сәйкес келеді.
Қимылдың үшінші сатысы қимылдың аяқталу кезеңін білдіреді: жазып болды, жазып шықты, зекіп бітті, айтып қойды, жазып болып қалды, байып шықты, қажып болдым, алып қойды, кетіп қалды, жүдеп бітті. Қимылдың үшінші сатысы мына аналитикалық форманттар арқылы жасалады: -п бол, -п шық, -п біт, -п қой, -п кет, -п қал, -п болып қал.
Достарыңызбен бөлісу: |
