| Неғайбіл райлар қимылға сөйлеушінің пікірін, көзқарасын, ниетін білдіретін болғандықтан, олар субъективті модальдылыққа жатады да, қимылдың реальсіз екенін білдіреді. Бұл қасиет неғайбіл райлардың бәріне тән жалпы қасиет. Неғайбіл райлардың жалпы ортақ қасиеті болуымен бірге мағыналарында айырма бар. Өйткені субъектінің қимыл арқылы білдіретін пікірі әр түрлі. Бірде етістік субъектінің қимылдың жасалу-жасалмауын қалайтынын білдірсе, бірде етістік субъектінің қимылдың жасалу-жасалмауын бұйыратынын немесе қимылдың жасалу-жасалмауына шарт қоятынын білдіреді.
Субъективтік модальдылықтың бұл мағыналары етістіктің бұйрық, қалау, шартты райлары арқылы беріледі. Сондықтан бұйрық, қалау, шартты райлардың көрсеткіштері субъективтік модальдық мағынаны білдіруге қызмет етеді.
Бұйрық рай (императив) деп қимылды жасау я жасамауды басқадан талап ететін, қимылға қозғау салатын рай аталады. Қимылдың жасалу я жасалмауын талап ету, қозғау салу қызметі сөйлеушіге ғана қатысты. Басқаша айтқанда, сөйлеуші – бұйрық беруші, бұйрық иесі. Демек, бұйрық – субъектінің пікірі ғана, қимыл – әлі шындық өмірде жоқ қимыл.
Бұйрық беруші сөйлеуші болғандықтан, ол бірінші жақ болып түсініледі де, бұйрық екінші жақтағы тыңдаушыға не 3-жақтағы бөгде адамға бағытталады. Осымен байланысты бұйрық рай жақ категориясымен байланысады. Бұдан бұйрық райдағы етістіктің құрамында міндетті түрде жіктік жалғауы болуы қажет екені анықталады.
Бұйрық райдағы қимылға сөйлеуші – субъект, тыңдаушы және бөгде адам қатысады. Бұйрық мағына сөйлеушіден екінші, үшінші жаққа бағытталатын болғандықтан, бұйрық райдағы етістік жіктеледі. Бұйрық райдың жақ мағынасын білдіретін өз жіктік жалғауы бар. Өз жіктік жалғауы аталатын себебі бұйрық райда қолданылатын жіктік жалғаулары басқа ешбір райда қолданылмайды, тек бұйрық райда ғана қолданылады. Олар төмендегідей:
Бұйрық райдың жіктік жалғаулары
Жекеше Көпше
І жақ: -айын, -ейін, -йын, -йін; І жақ: -айық, -ейік, -йық, -йік;
ІІ жақ: Ø ІІ жақ: -ыңдар, -іңдер, -ңдар, -ңдер;
сыпайы: -ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз; сыпайы: -ыңыздар, -іңіздер, -ңыздар,
-ңіздер;
ІІІ жақ: -сын, -сін. ІІІ жақ: -сын, -сін.
Бұйрық райдағы етістіктердің құрамында бұйрық мағынасын білдіретін көрсеткіш жоқ, бірақ бұйрық мағынасы бар. Жалпы теория бойынша мағына бар жерде ол мағынаны білдіретін тілдік таңба болады, ол – міндетті заңдылық. Сондықтан бұйрық мағынасы болғандықтан, бұл етістіктердегі бұйрық мағынаны білдіретін қосымшаның жоқтығы нөлдік морфема арқылы беріледі деп саналады.
Бұйрық рай мағынасы аналитикалық формант арқылы да жасалады. Бұйрық рай жасайтын аналитикалық формант мыналар: -ушы болма, -а көр, -а көрме.
-ушы болма аналитикалық форманты қимылдың жасалуына тыйым салуды білдіреді. Мысалы: Сен бұлардың көзінше жылаушы болма. Сіз тісіңізден шығарушы болмаңыз.
Достарыңызбен бөлісу: |
