Информационное письмо
жүктеу/скачать 326,19 Kb.
|
сөзжасам, морф 2020етістік (2)
- Бұл бет үшін навигация:
- –мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек
- 3. Ауыспалы келер шақ
| 2. Мақсатты келер шақ қимылдың, іс-әрекеттің келешекте мақсат етіле орындалатынын білдіреді. Мақсатты келер шақ етістіктің түбіріне –мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұрнақтарының жалғанып, одан кейін жіктік жалғауларының үстелуі арқылы жасалады: Ол ертең өз еліне қайтпақ. Етістіктің –мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұрнақтарының үстіне –шы, -ші жұрнағы жалғанып, жіктелуі арқылы да мақсатты келер шақ жасалады: Етікбайды күзетке қойып, Петр мен Қойшығара бой жазып отырмақшы.
Мақсатты келер шақтың жіктелу үлгісі: Жекеше: Көпше: І. Бармақпын бармақпыз ІІ. Бармақсың бармақсыңдар
ІІІ. Ø Ø
3. Ауыспалы келер шақ та ауыспалы осы шақ сияқты –а, -е, -й жұрнақты көсемшенің жіктеліп келуі арқылы жасалады: Ішімнен шыққан Құтжаннан кем көрмеймін. Ауыспалы келер шақ пен ауыспалы осы шақ бір-бірінен сөйлемдегі мағынасы жағынан ажыратылады. Ауыспалы келер шақтың болымсыз түрі етістіктің –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады: Ыққаннан еш нәрсе шықпайды. Етістіктің жақ категориясы – қимылдың субъектісін көрсететін категория. Жақ категориясы қимылдың субъектісін үш жақ арқылы көрсетеді. 1-жақ – сөйлеуші, 2-жақ – тыңдаушы, 3-жақ – бөгде адам. Тілде осы үш жақтың әрқайсысының мағынасын білдіретін жіктік жалғаулары бар. Олардан басқа қазақ тілінде 2-жақтың сыпайы түрінің жалғауы бар. Сөйлемде жіктік жалғаулы етістік атау тұлғадағы жіктеу есімдерімен жақ арқылы қиысып тұрады. Мысалы,
3-жақ жіктеу есімдіктерімен қатар атау септіктегі зат есімдерде сөйлемде бастауыш қызметінде қолданылады. Зат есімнен болған бастауыштар тек 3-жақта етістікпен жақ арқылы яғни 3-жақта байланысады. Мысалы, Асқар оқиды. Етістіктің жақтық мағынасы есім сөздің жақтық мағынасын айқындап толықтырып тұрады. 1-жақтағы етістік баяндауыш есім бастауыштың сөйлеуші екенін хабарлайды. 2-жақтағы етістік баяндауыш бастауыштың тыңдаушы екенін айғақтайды. 3-жақтағы етістік баяндауыш сөйлесуге қатыспаған бөгде адам туралы әңгіме болғанын білдіреді. Қазақ тілінде жіктік жалғау 3 түрлі: жіктік жалғаудың қысқа түрі; жіктік жалғаудың толық түрі; бұйрық райдың жіктік жалғауы. Жіктік жалғаудың қысқа түрі жедел өткен шақ пен шартты райда қолданылады. Мысалы, Мен келдім, келсем Біз келдік, келсек Сен келдің, келсең Сендер келдіңдер, келсеңдер Сіз келдіңіз, келсеңіз Сіздер келдіңіздер, келсеңіздер Олар келді Ø, келсе Ø Олар келді ØØ, келсе ØØ. Жіктік жалғаудың толық түрі жедел өткен шақтан басқа шақтардың бәрінде қалау райда, есім сөздердің жіктелуінде де қолданылады. Олардың жіктелуінде бір айырма бар. Жіктік жалғаудың 3-жағының жалғауы ауыспалы осы шақ пен ауыспалы келер шаққа бұрынғы өткен шақтың –п жұрнағы арқылы жасалған түріне ғана жалғанады. Мысалы, құс ұшады, балық жүзеді, ертең келеді, ол келіпті. Қалған жағдайдың бәрінде 3-жаққа жалғау жалғанбайды. Мысалы, ол келген Ø, ол келмек Ø, Әсет мұғалім Ø. Жіктік жалғаудың толық түрінің үлгісі:
Бұл жіктік жалғаулары түбір етістікке шақ, рай жұрнақтарының көрсеткіштерінен соң жалғанады. Бұйрық райдың жіктік жалғауы тек бұйрық райда ғана қолданылады, басқа райларда, шақтарда қолданылмайды. Бұйрық райдың жіктік жалғауы түбір етістікке тікелей жалғанады. Басқа жіктік жалғауларында 3-жаққа жалғау жалғанбай, нөлдік морфема қолданылса, бұйрық райдың жіктік жалғауында 2-жақ жекеше түрінде жалғау жалғанбай, нөлдік жалғау қолданылады.
жүктеу/скачать 326,19 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|