История и культура племенных объединений
жүктеу/скачать 3 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- СОҒЫС ЖЫЛДАРЫНАН КЕЙІНГІ ЖӘНЕ «ХРУЩЕВ ОНКҮНДІГІ» КЕЗЕҢДЕГІ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН
| А.А. Абдрахманова,
Қарағанды мемлекеттік техникалық университетінің Қазақстан тарихы кафедрасының аға оқытушысы e-mail: aardasha@list.ru СОҒЫС ЖЫЛДАРЫНАН КЕЙІНГІ ЖӘНЕ «ХРУЩЕВ ОНКҮНДІГІ» КЕЗЕҢДЕГІ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН Фашистік Германияны жеңгеннен кейін ел дамудың бейбітшілік жолына ауысты. Өнеркәсіп пен ауыл-шаруашылығының қалыптасуы және одан әрі дамуы басталды. 1946 жылдың наурызында КСРО Жоғарғы Кеңесінің екінші шақырылуының I сессиясы халық шаруашылығының барлық салаларын жаңадан мықтап көтеруге үлкен перспективаларды көздеген «1946-1950 жылдарға арналған КСРО халық шаруашылығын қалпына келтіру және дамытудың төртінші бес жылдық жоспары туралы» Заңын қабылдады. Заңда бесжылдықтың негізгі міндеттері «өнеркәсіп пен ауыл- шаруашылығының соғысқа дейінгі деңгейін қалпына келтіру және одан әрі маңызды өлшемдерде осы деңгейден басып озу» үшін жасалған деп айтылған [1, 267 б.]. Табиғи байлықтардың қарқынды игерілуі Орталық Қазақстанда өзара отындық-энергетикалық базамен, минералды шикізат алумен және өңдеумен, сонымен қатар, қосымша кәсіпорындар мен көліктік желілерді ұйымдастырумен тығыз байланысты алты мықты өнеркәсіптік аудандардың қалыптасуына әкелді. Бұл, ең алдымен, дамыған көмір және химиялық өнеркәсібі, қара металлургиясы, машина жасауы бар Қарағанды-Теміртау өнеркәсіптік ауданы; түсті металлургия және химиялық өнеркәсібі бар Жезқазған-Ұлытау ауданы; полиметалды рудалары мен дамыған түсті металлургия алатын Балқаш ауданы; тау-кен-рудалық өнеркәсібі бар Атасу ауданы; тау-кен және сирек кездесетін өнеркәсібі бар Шет ауданы; және де, демалыс зонасы бар Қарқаралы өнеркәсіптік-ауыл шаруашылығы ауданы [2, 123 б.]. Әскери кезеңнен бейбітшілік жолға экономиканы ауыстыру міндетін сәтті орындау халық шаруашылығының барлық салаларын әрі қарай көтеру, еңбекшілердің материалдық тұрмысын және мәдени деңгейін өсіру бойынша жаңа міндеттерді шешуге жол ашты. Жоғары қарқынмен энергетика, металлургиялық, тау-кен-рудалық, көмір, химиялық өнеркәсібі, машина жасау қарқынды дамыды. Жаңа өндірістік салалар пайда болды, әсіресе ауыр индустрия саласында. Еліміздегі ең ірі Қарағанды металлургиялық зауытының құрылысы басталды. Ферроқорытпалар өндірісі өсті, олардың ассортименті кеңейді. Маңызды дамуға түсті металлургия ие болды – ол республикамыздың өнеркәсібінің жетекші саласы болды. Алғашқы мысты өндіру 1,8 есе, қорғасынды 2,2 есе, цинкты 2,5 есе өсті. Түсті металлургияның жалпы өнімі 2,1 есе өсті. Жезқазғанда 5 іске қосылған мықты шахта мен байыту фабрикасы қатарға енді. Қарағанды көмір бассейнінде пайдалануға 10 астам ірі шахталар мен байыту фабрикалар тапсырылды [3, 423 б.]. Жезқазғандағы жылу электр станцияларын салуға және пайдалануға берудің, Қарағанды ЖЭО кеңейтудің арқасында республиканың энергетикалық қуаттылығы 2,5 есе өсті. Құрылыстың ауқымды масштабтары құрылыстық индустрияның тез дамуын талап етті, оған 3,7 есе қаражат салынды, бұл алдыңғы бесжылдыққа қарағанда көп, өнімнің шығарылымын 2,7 есе ұлғайтуға мүмкіндік берді. Үлкен өзгерістер көліктің барлық түрлерін, әсіресе теміржол көлігін дамытуда болды. 1953 ж. құрылысқа 1708 км шақырымға созылатын Петропавловск - Ақмола - Қарағанды - Шу - Алматы Трансқазақстандық магистралін құрған Мойынты-Шу жаңа магистралі келді. Ол Қарағанды көміріне, тыңайтылған нанды сібір орманына республиканың оңтүстігіне және Орта Азияға шығуға мүмкіндік берді, осы аумақтардың өндірістік күштерін әрі қарай дамытуға әсер етті. Техникалық прогресс жұмысшылардың біліктілігін маңызды жоғарылатуды талап етті, әсіресе кең бейінді білікті кадрларды қажет ету ұлғайды. Көмірлі Қарағанды үшін жаппай білікті кадрларды даярлау соғыстан кейін көмір өнеркәсібін дамыту міндеттеріне сәйкес бірыңғай мемлекеттік жоспар бойынша жүрді. Ол үшін тау-кен-техникалық мектептерінің, мемлекеттік еңбек резервінің училищелерінің, оқу комбинаттары жанындағы курстардың кең желісі ұйымдастырылды, шахталарда өндірістік-техникалық оқыту жөнге келтірілген, кадрларды арнайы орта және жоғары оқу орындары даярлады. Салыстыру үшін, егер 1940 жылы Қарағандыда 3 еңбек резервтері 582 оқушылар құрамымен 3 мектеп іске қосылған болса, онда 1945 жылы 4560 оқушысы бар 11 мектеп 1946 ж. 30 қыркүйегінде қолөнер, теміржол училищелері мен СОФ мектептерінде даярланатын жұмысшылардың дайындығын жақсарту және санын көбейту бойынша шаралар туралы арнайы қаулы қабылдады. Қарағанды облысының СОФ мектептері мен қолөнер техникалық училищелері көрім өнеркәсібіне жұмысқа 25 444 адам жіберді [4, 218 б.]. Бассейн үшін инженерлік-техникалық кадрлардың ұстасы Қарағанды политехникалық институты және Қарағанды тау-кен техникумы болды. Жұмысшылардың мәдени-техникалық деңгейінің өсуі Қарағанды көмір бассейнінің жұмысшылары мен қызметкерлерінің құрамына сапалы өзгерістер енгізді. Соғыстан кейінгі дамудағы 13 жылда инженерлік-техникалық қызметкерлердің салыстырмалы салмағы 5,5 % өсті, сол уақытта жұмысшылардың, қызметкерлердің және кіші қызмет көрсету персоналының саны біршама азайды. Бұл көптеген жұмысшылардың өздерінің біліктіліктерін дамытуымен және тау-кен шеберлері, ондықтары, учаскі бастықтары, инженер көмекшілері бола бастауларымен байланысты болды [3, 319 б.]. Алғашқы соғыстан кейінгі жылдары ауыл-шаруашылығында жағымсыз тенденциялар ашыла бастады, басында олар болашақ дағдарыстың біртіндеп қалыптасып келе жатқан алғышарттарын білдірді. Қазақстанда бірінші соғыстан кейінгі бесжылдықта (1946 - 1950 жж.) статистика орташа жылдық өнімділікті тіркеді, оның көрсеткіші 1913 ж. 5,6 ц/га болды. Жылдық орташа жалпы бидай жиыны 1928 ж. қарағанда аз болды, ал мемлекеттік сатып алулар өзінің көлемі бойынша 1941 ж. деңгейінен кем түсті [6, 356 б.]. 1953 жылы наурызда И.В. Сталин қайтыс болғаннан кейін партия және мемлекет басына Н.С. Хрущев келді, ол ауыл-шаруашылығы саласында бірқатар реформалар жүргізді. 1945 ж. 23 ақпаны мен 2 наурызда болып өткен КОКП ОК пленумы тыңайтқыш және тыңайған жерлерді жаппай игеруге бағытты анықтады. Қазақстанға 1954 – 1955жж. кемінде 13 млн га жерді игеру есебінен дәнді-дақылдардың егістік жерлерін кеңейту және олардан 1100 – 1200 млн пұт алу ұсынылды. Орталықтың тілегі бойынша елде тыңды игеруге кең қозғалыс ашылды. 1954 ж. Қазақстанға елдің барлық түпкірінен 48,9 мың адам келді, олар үшін МТС кезінде механизаторларды даярлау бойынша курстар құрылды. Сонымен қатар, республиканың ауыл шаруашылығын механикаландыру училищелері тыңға 50,8 мың жас механизаторларды жолдады. Тыңға азаматтық өндірістен тартылған ондаған әскери автобаттар мен бөлімшелер жіберілді. Бұлардың барлығы, сөзсіз, дәнді-дақылды өндірістің рентабельділігіне, оның өзіндік құнына әсер етті. Тыңайту ауылдық жерлердің жазық жерлерінің күшіне қарай өскен (нанды өрістен ауылдық қырманға дейін тасымалдау шамадан тыс энергия таратқыштар көлемін талап етті) энергетикалық шығындар да (жанар-жағар май) үлкен болды. Тыңға Ресейден, Украинадан, Белоруссиядан және басқа республикалардан өнеркәсіптік кәсіпорындар мен мекемелердің колхозшыларының, қызметкерлерінің отбасылары көшіп келді. Екі жыл ішінде 600 мың адам келді. Мемлекет оларға жаңа орындарға көшу мен орналасуда материалдық көмек көрсетті. 1956 ж. Республика қалаларынан 10 мыңға жуық маман жіберілді [4, 218 б.]. Көбінесе тыңның арқасында Қазақстанда бір адам басына 2 мың кг астам бидай өндіріледі. Сол кезде, әлемдік тәжірибеге сәйкес, азық-түліктік мәселені шешу үшін 1 мың кг шеңберіндегі көрсеткішке ие болу жеткілікті [6, 218 б.]. «Тың, - деді Н.Ә. Назарбаев өзінің Ақмолада 1994 ж. ақпанында болған қазақстандық тыңды игеруге 40 жыл толуына арналған салтанатты мәжілісіндегі баяндамасында – ел үшін үлкен нан болып қана айналған жоқ. Оның индустриалдық дамуына мықты импульс берілді. Қазақстандық бидай егініне тапсырыстар мыңдаған зауыттар мен фабрикалар алды. Өзіндік ресурстар мен табиғи байлықтарына негізделген, бірақ тың сияқты бір ортақ мемлекет үшін жұмыс істейтін Қазақстанның да өнеркәсіптік әлеуеті қатты өсті» [3, 325 б.]. Тыңды игеру жылдарында индустрияның жаңа ошақтары пайда болды және өсті, өнеркәсіптік орталықтар қалыптасты, теміржол магистралдары мен автокөлік тас жолдары салынды, жаңа қалалар мен ауылдар пайда болды, ескілері жаңа түрге ие болды. Ауылда мәдениет, денсаулық сақтау, білім беру, сауда және қызметтер салалары дамыды. Тың әлеуметтік-мәдени және этнобайланысты зонаны құруда, және де, Республиканың қоғамдық өмірін интернационалдандыруда үлкен рөль атқарды. Әдебиеттер тізімі 1. История Казахской ССР. Эпоха социализма. Т. 2. - Алма-Ата, 1963. - 668 с. 2. Мендыкулов М. Обновленная Сары-Арка. - Алматы, 2011. - 123 с. 3. Рыспаев К. История Республики Казахстан. - Алматы, 2008. - 423 с. 4. Даубаев Н. Карагандинский угольный бассейн. - Алматы, 2012. - 322 с. 5. Досмагамбетов С.К. Центральный Казахстан: природа и природные ресурсы, события и люди, реформы и развитие. - Алматы, 2003. – 562 с. 6. История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк). - Алматы: Дәуір, 2010. - 363 с. 7. Козина В.В. Население Центрального Казахстана (40-е годы- конец ХХ века). - Алматы, 2001. – 184 с. жүктеу/скачать 3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|