Қызылорда облысы Сырдария ауданы №42 Қ. Баймағанбетов атындағы орта мектеп Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

№42 Қ.Баймағанбетов атындағы орта мектеп

Тұманбай Молдағалиев «Бауырлар»

Қабдеш Жұмаділов «Қозыкүрең» (6 сағат)

Әдебиет пәні бойынша жүргізілетін модульдік сабақ үлгісі
Тақырыбы: Сәкен Жүнісов «Ақырғы бәйге»

Тұманбай Молдағалиев «Бауырлар»

Қабдеш Жұмаділов «Қозыкүрең» (6 сағат)

Бөлім	Сағат	Сабақтың мақсаты мен түрі	Уақыты
Кіріспе	1	1. Модульдің құрылымымен таныстыру 2. Тірек – сызба арқылы оқу, мазмұнын түсіндіру (лекция) А. «Ақырғы бәйге» Ә. «Бауырлар» Б. «Қозыкүрең» 3. Қорытынды. Үйге тапсырма	5 минут 20 минут 5 минут 15 минут 5 минут
Сөйлесу бөлімі	1	Тақырыпты меңгерту Ұйымдастыру. «Қарлы кесек» оқыта үйрету ойыны 3. Үйге тапсырма	3 минут 40 минут 2 минут
	2	Тақырыпты дамыту Ұйымдастыру «Бақытты сәт» ойыны «Домино» ойыны Қорытынды. Үйге тапсырма	2 минут 30 минут 10 минут 3 минут
	3	Тақырыпты пысықтау Ұйымдастыру Білім биржасы Өз жартыңды тап Қорытынды. Үйге тапсырма	2 минут 25 минут 15минут 3 минут
	4	Тақырыпты бекіту Ұйымдастыру Жарысты жалғастыр (Эстафета) «Тұлғаны таны» ойыны 4. «Бас қатырғылар базары» Қорытынды	2 минут 10 минут 15 минут 15 минут 3 минут
Қорытынды	1	Ұйымдастыру Тест «Футбол» ойыны Қорытынды	2 минут 20 минут 20 минут 3 минут

Тұманбай Молдағалиев «Бауырлар»

Қабдеш Жұмаділов «Қозыкүрең»

Сабақтың мақсаты:

А) Білімділік: Оқушыларға Сәкен Жүнісов «Ақырғы бәйге», Тұманбай

Молдағалиев «Бауырлар», Қабдеш Жұмаділов «Қозыкүрең» шығармаларын түсіндіре отырып, оқыту барысында тақырыпты пысықтатамын.

Ә) Тәрбиелік: Оқушыларға адамгершілік, еңбек, ақыл – ой, эстетикалық

тәрбие беремін.

Б) Дамытушылық: оқушылардың шығармашылық қабілетін, жылдам, мәнерлі, сауатты оқу, жазу дағдысын шыңдаймын.

1. 
   Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр энцеклопедиясы
   
2. 
   С.Жүнісов. «Ақан сері» диологиясы
   
3. 
   Қ.Жұмаділов «Сәйгүліктер» романы
   
4. 
   Т.Молдағалиев «Студент дәптері»
   
5. 
   М.М.Жанпейісова «Модульдік оқыту технологиясы»
   

1. 
   Ақын, жазушылардың өмір дерегін, шығармашылығын.
   
2. 
   Ақан сері және оның Құлагері жайлы.
   
3. 
   Ақанның трагедиялық жан күйзелісінің шығармада суреттелуін.
   
4. 
   1992 ж Алматы қаласында өткен дүние жүзі қазақтарының Құрылтайы жайлы.
   
5. 
   Шығармадағы Қозыкүрең жайы, жылқының қадір – қасиетін, ерекшелігін, қазақ халының жылқы туралы таным – түсінігін.
   

1. 
   Сауатты , көркем жазу, ойын жеткізе білу
   
2. 
   Әдеби тілде сөйлеп, сөз мағыналарын ажырата білу
   

1. 
   «Сәйгүлік» тақырыбына эссе жазу.
   
2. 
   Мәтін, сөз жұмбақ құрастыру
   
3. 
   Кеспелер, тест, ребус құрастыру
   

І. Ұйымдастыру кезеңі

1. Модульдің оқыту құрылымымен таныстыру;

2. Тірек-сызба арқылы жаңа тақырыпты түсіндіру

3. Дәптер-оқулықпен жұмыс

4. Қорытынды, үйге тапсырма

"Пионер", "Балдырған", "Жалын" журналдарында, "Жазушы" баспасында еңбек еткен.

Тұманбай Молдағалиевтің әдебиетке келген жылдары 1956 —1957 жылдар. Тұңғыш жинағы "Студент дәптері" деген атпен 1957 жылы жарық көрген. Алғашқы өлеңдерінен-ақ ақын жаңа кезең талабына сай жаңа ізденістердің бетін таныта білді.

Сыршыл лирикалары. Ол қазақ поэзиясына жаңа лепті, адам сезімін, махаббатты өзіндік бір нақышпен, нәзіктікпен, шынайы тебіреніспен беруді алып келді. Өмірдегі қандай құбылысты алса да, ақын адамның өміріне, тіршілігіне, асыл мұратына бағындырады, заманымыздың алдыңғы қатарлы идеалы тұрғысынан бағалайды. Ол әдемілікті, жарасымдықты жырлайды. Адам жанының сұлулығын іздейді. Табиғат құбылыстарынан да осыны іздеп, соған құмартады. Жыл мезгілдерін жырлай отырып, адамның көңіл күйін айтады. Әр түрлі құбылыстар, қайшылықтар, жарастықтарды сыр ғып шертіп, нақты ой түйіндейді.

Арман көп-ау жетпей жүрген жетем деп,

Туған елге қайтсем қарыз өтелмек.

Үйден шығам, үйдей жүкті мойнымнан

Бүгін тағы түсіріп қайтсам екен деп, — дейді оның лирикалық кейіпкері. Оның азаматтық парызын сезінгеніне қуанамыз. Ақынның лирикалық кейіпкерінің парасатты ойы бар, сезімі таза, гуманистік сипаты айқын, ізденгіш, қиялшыл, арманшыл жандар. Оларды сипаттауда ақын өзгені қайталамай, көбіне тапқыр, ұтқыр образдар арқылы бейнелей біледі. Оның өлеңдерінде адамда болуға тиісті табиғи сезімдер, үміт, арман, күйіну, сүйіну ризалык, өкініш, т.б. — барлығы да еш жалғаны жоқ, таза, табиғи күйінде беріледі. Соңдықтан да ақынның ой-сезімі жылы қабылданып, адам жүрегіне жол табады. Ол кейде басқалардың ұсақ-түйек деп мән беріп көз салмайтын болмашы заттан да, құбылыстан да байыпты поэзия тудырады. Мәселен, теплоход үстінде ұшып-қонып жүрген кәдімгі торғайды тілге тиек етіп, поэтикалық тапқырлыққа кол жеткізеді:

Мына кеме, ақ кеме — сен сияқты,

Жаның сенің жьш-жылы жел сияқты.

Осы торғай, Күлеке, байқап тұрсам,

Бейне өзіңе үйренген мен сияқты, —деген жолдарда қиял ұшқырлығы бірден байқалады. Бұрын сан айтылған жайттарды қайталағанда жаңа бір ажармен, мүлде тың ой боп жарқ, етіп көрініп, соны әсерлерге бөлейді... Ол: "Ақ шашты атадан қорқам" өлеңінде "ақ шашты атадан", "мүрделі жотадан", "шимай-шимай әжімнен", "сықырлаған таяқтан", "тықылдаған сағаттан", қырдағы күзде гүлдердің күз келсе — солуынан, зулаған жүйрік күндердің қанаты бір күн талуынан, т.б. қорқатыны, сескенетіні тізіле келе кімнің болса да жүрегін селт еткізері сөзсіз. Ол өлеңін аяктай келе былай түйіндеп:

Бәрінен де өзімнен қорқам,

Көп күнім бекер өтеді-ау деп,

Уақыт тастап кетеді-ау деп, — оқырманға уакыттың босқа өтпеуі жайында ой тастап, толғанысқа бөлейді. Адамды шаттану ғана емес, қапаланған сәтімен де кең түрде суреттеу, жан-жақты қарастыру, жан дүниесіне үңіле білу, сыр-сипатын жан-жақты ашу талабымен ұштасып жатқанын көреміз.

Үлкен гуманистік, адамгершілік мұраттарды дәріптеп жырлау қай кезде де болмасын өзекті. Бүгінгі оқырманға да, ертеңгі оқырман үшін де қадірін, бағасын жоймай биіктей берері сөзсіз. Осыны жақсы түсінген Тұманбай да маңызын, қажеттігін жоймайтын сезімдерді суреттей біледі:

Адал жанға оқ атпасам деп жүрем,

Ақ жүрегін қанатпасам деп жүрем,

Онсыздағы қасіреті көп өмірде

Қасиетімді жоғалтпасам деп жүрем,— деп, ақын қасиет деген адамға берілген айрықша сын екенін паш етеді. Жақсыны жоқ жерден аяқтан шалатын күйкі жандарға — сырбаз мінез, адалдық, турашылдықты қарсы қойып, жырларына арқау етеді.

...Біреулерді ұрамын деп тас алма,

Біреулерді жығамын деп қасарма.

Саудаға сап, сата көрме арыңды,

Көштен қалып, аштан өліп қалсаң да! — деп, адам бойына жақсы қасиет дарытып, "жаның нәзік, арың таза болсын" деп мәрттікке тәрбиелейді. "Айтшы, Алатау" атты өлеңінде:

...Өмір деген алысқа аттаныс,

Қайда ұшсаң да қасиетінді сактап ұш.

Бүгін дырдай көрінгенмен, күні ертең

Мен сендерге бола алам ба мақтаныш? — деп, өзіне-өзі сауал қоя білген ақынның өр мінезбен қайраттана, еңбектене беретініне оқырман сенеді. Оның жырларында кездесетін ұшу, алға самғау образы осының дәлелі.

Барам ұшып жылдардың қанатында,

Жаққандаймын қаттырақ жан отын да... — деп суреттейді ол.

"Махаббат оты сөнбейді". Ақын бүгінгі замандасымыздың ішкі жан дүниесіне зер салады, оның рухани байлығын барлайды. Өмір жайлы, жақсылық пен жамандық, махаббат пен құштарлық сыр шашады. Оның лирикалық кейіпкері игілікке құштар, сұлулыққа ғашық.

"Сұлу едің, көрікті едің, ұяң ең,

Көңілдегі қырды кезген қиял ең

Сол бір үнсіз жанарыңа, жан сәулем,

Тірлігімді, нұр күнімді қияр ем, — дей келе:

Бақыт деген сен екенсін, аяулым,

Көкке емес, жерде соған жолықтым,- деп ой түйіндейді. Өлеңдегі ырғақ, саздылық лирикалық қаһарман сезімінің шынайылығын танытады. Тұманбай Молдағалиевтің махаббат туралы өлеңдерінен мұңаю, елжіреу өкіну, т.б. көп кездеседі. Бірақ бұл күйректікке апармайды, адам жанының сыр-сипаты жан-жақты ашыла түседі. "Шығармадың әдеттегі салтпенен" өлеңінде:

Сыр берместен өлсем-дағы тегі мен

Көзімдегі жасты сүртіп жеңімен

Ауылыңнан мен алыстап кеткенше

Қимай қарай қалды деген сеніммен...

Мұнда лирикалық қаһарманның қызды сүйетіні, қимауы, қиналуы — бәрі нақты арпалыс сезім арқылы суреттелген.

Ақынның "Феруза туралы жыр" поэмасы махаббат жайлы әсем айтылған сыр. Поэмада бай мазмұн, биік идея, нәзік те нәрлі лиризм бар. Ақын мұнда албырт жастықты, адал махаббатты жырлайды. Түркімен аңызының ізімен жазылған поэманың оқырманға айтары — махаббатты, қасиетті сезімді қастерлеу. Осы арқылы адал, абзал қасиеттерді биіктету идеясы анық байқалады.

Ақынның жыры — өзінің сыры.

... Күн болып кейде батамын,

Таң болып кейде атамын.

Өзен боп кейде дөңбекшіп,

Арнама сыймай жатамын, — деген шумақтан оқырман ақынды таньш, шыншылдығы мен сыршылдығына үңіле түседі.

"Тынық мүхит дәптері" жинағында ақынның көңілге қонымды жарық, өткір ойлы, жұп-жұмыр жыр жолдары көп кездеседі.

Өнерге болмақ елес заман ақыр.

Тірлікте не табасын, жетекке еріп,

Шын іздеп, қалғандар көп етекте өліп...

...Биікті шаң баспайды, су алмайды...

немесе:

Кең дала күнде тұлпар туатындай.

Жерімнің құдіретіне бас имесем,

Құдайдың өзі мені ұратындай, — жолдары арқылы үлкен ой тастайды.

Мұнда басы артық сөз жоқ. Теңеу, метафора, т.б. ақын орынды қолданады.

Қашаннан жан серігім — күн мен аспан

Жел — менің жетім қозым іргені ашқан... деп, желді жетім қозымен салыстырады.

Т.Молдағалиевтің қай өлеңінде болмасын терең ой, нәзік сезім мол. Өзіндік тапқырлығымен, суреткерлігімен оқушысының көңілінен шығады.

Атқа мінсем, армандарға жол ашам,

Мен адассам — таумен бірге адасам,

Мен адассам — таңмен бірге адасам.

Ақ көңілді жанмен бірге адасам, — дейді.

Мұнда бізді қоршаған табиғатты ақын өзін қолдап, қоршайтын құдіреттей көретіні әдемі үйлесім тауып тұр. "Мен адассам — таңмен бірге адасам, ақ көңілді жанмен бірге адасам" деп суреттеуі, шынайы ақындық кілт, әсем образды жолдар. Өзінің ізгі ниетті ойын танытады:

...Менің досым бұл Алатау жердегі,

Жатсынбайды жақын келген пендені, — деп, өзі де Алатау сияқты досын да, қасын да қарсы алатынын тереңнен тебірене айтады. "Алатау алыстан аласа көрінгенмен, біз жақындаған сайын биіктей береді, биіктей береді". Тау мен адам арасындағы әдемі үйлесімдікті көреміз.

"Табиғаттың құдіретіне бол ғашық". Ақын көбінесе табиғатты адамның көңіл-күйімен, сезіммен байланыста алады. "Алғашқы қар" өлеңінде:

Дала бүгін ақ дала, дала бүгін шағала,

Қонып жатыр шағала, менің келіп жағама.

Аспан мен жер арасы алыс-беріс қозғалыс,

Қарауытар маңайың, қадағанмен көзді алыс.

"Қар жауды", — деп күрсініп анам отыр бүрісіп,

"Қар жауды", — деп куанып, Құралайым жүр ұшып.

Анам күннің өткенін ұнатпайды шамасы,

Жақындаған көктемін қызықтап жүр баласы.

Ұнатпайды анашым бұрқыраған боранды,

Желді, қарды, аязды жек көретін боп алды.

Немересін құшақтап бір күрсініп қояды,

Жақын қалды дегендей өмірімнің бораны.

Күн де батып барады, жел соғады шамалы,

Жапалақтап далада жауып жатыр қар әлі.

Өлеңде табиғаттың белгілі бір көрінісі, алғашқы қар жаууы аз суретпен әсерлі бейнеленген.

Мұнда ақын екі түрлі сезім, көңіл күйді қатар жарыстыра суреттейді, екі турлі әрекетке көңіл бөледі.Анасы жауған қарды күрсініп, өмір қысы тақағанын уайымдап қарсы алса, ал немере әрекеті мүлде өзгеше: "Қар жауды" деп куанып, шаттануы бала қимылын, көңіл-күйін жайьш салады. Соңғы жолдарда да табиғаттағы тынымсыздықты: "Жапалақтап далада жауып жатыр қар әлі" деп, сол арқылы даму қозғалысты көрсетеді.

Ақын туған өлке табиғатын ыстық махаббатпен жырлайды. Ол табиғатты суреттегенде, оның сұлу көркін, адам жанын аялайтын, көңілді тербеп, көкірекке қуаныш толтыратын асыл қасиетін тебірене толғайды.

Көңіліңді бұлт торласа, жолға шық,

Табиғаттың құдіретіне бол ғашық.

Көлге шомыл көк аспанның астында,

Гүл тер, досым, қырға шығып, жонды асып.

Жадыратар жаңа ашылған тал бүрі,

Жадыратар қызыл алау таң нұры.

Ақ қайыңның арасында жүре бер.

Көктемнің бір құйып өтсе жаңбыры, — деп, адамның жан-дүниесін табиғат құдіреті арқылы қуанышқа бөлейді. Оқырман өзін ақ қайың арасында жүргендей сезінеді.

Ақын күннің нұрына, айдың жарығына, жұлдыздың жымыңдағанына құмартады. Ол көктемнен жастықты, гүлден махаббатты табады. Табиғат сыры мен адам тіршілігіне ұқсастықтарды іздеп үңіледі. Ақын лирикасындағы тұрақты образдар: күн, жарық сәуле, көктем, жаз, күз, жасыл жапырақ, жайқалған гүл, т.б.

Ақын:

Ақ қайыңым сен болып тұра берші,

Т. Молдағалиев шетел тақырыбына қалам тартқан алғашқы ақындардың бірі. "Жүрегім менің сапарда" атты жинағындағы Италия циклі бейнелі, бедерлі поэзия. Мұнда ақынның идеялық тұғырының биіктігі анық көрінеді.

...Орта жолда қалмақпын ба, немене,

Ызбайланып, тұз байланып денеме... — деп, үнемі ізденісте екенін ашық айтады.

Ұлы Отан соғысына арналған "Хаттар, хаттар", "Жеңеше", "Киев қызы", "Өрік ағашы", "Махаббаттың бір жыры" сияқты поэмаларында, адам тағдыры, лирикалық тебіреніс, ерекше толғаныс, асқақ сезім, т.б. шебер суреттелген.

"Хаттар, хаттар" поэмасында бірде-бір соғыс суреті елестетілмейді, бірақ қан майданнан елге қайтпай қалған командир ағаның хаттарына үңілген інісінің кеудесін кернеген сағыныш сезімдерінде шынайылық бар, оқырман жүрегіне ерекше әсер етіп, ойландырады:

Осы бір хаттың жасымда

Әр сөзін ойға тоқығам.

Ағаның кол таңбасына

Асықпай қарай отырғам.

Кетсе де қиып, қиыр жол

Жаны азат бейнет, күнәдан,

Хаттардың арасынан сол

Тұрғандай күліп бір адам.

Поэмада інісінің түс көруіне, ол түсті атасының жоруына, пошташы шалдың мінезіне, інісінің ағасына жазған хатындағы үйдегі жағдайларға (жеңгесінін басқа адаммен кетіп қалуы) байланысты штрихтар бар. Ақын іні хатының ағаға жолданбай, сандык түбіне салынып қоюының себебін аңғартады. ("Менің сол адал шындығым ағама жетпей қалды үйде".) Бүгінде есейген ол мынандай ойлар түйеді:

Болса бір сөзім, айтпағым,

Қалайда айтып қалмаққа.

Күн сайьш жүрек хаттарын,

Ұзатып жүрем жан-жаққа.

Бұл — бүкіл поэманың өзегі сияқты мәнді түйін.

Ақынның шығармашылығының елге танылар тағы бір аренасы — ән-өлең жанры больш табылады. Оның "Куә бол", "Шақырады көктем", "Бақыт құшағында", "Қыз сағынышы", "Құстар қайтып барады" сияқты өлеңдері әдемі әуенімен жарастық тауып, халық арасына кеңінен таралып кетті.

Құстар, кұстар сызылтьш ән салады,

Сол әнімен тербетеді даланы.

Ал адамдар күліп бастап өмірін,