ЈҐЖ 091 (574) (09) Ќолжазба ќўќында
жүктеу/скачать 436 Kb.
|
00000006-20 7
- Бұл бет үшін навигация:
- Зерттеу бағыты
- Шежіре бастаулары: генезисі мен дамуы
- Орталық Азия көшпелілері туралы деректердің зерттелуі
- Көшпелілер туралы көне деректердің зерттелуі
- Қазақ шежірелерін зерттеудің методологиялық мәселелері
- Шежірелік дәстүрді зерттеуде өзекті батыстық ілімдер
| Диссертацияның құрылымы. Зерттеудің мақсат-міндеттері мен қисынына қарай диссертациялық жұмыстың мазмұны кіріспе, төрт бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан құралды.
зерттеудің негізгі мазмұны Кіріспеде – зерттеудің ғылыми өзектілігі, қажеттілігі, құндылығы, зерттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, деректік негізі мен методологиясы, жаңалығы, тәжірибелік қолданысы айқындалған. Зерттеу бағыты қазақ шежірелерін тарихи дерек көзі ретінде зерделеу талабынан туындап, оның пайда болуы, алғашқы табиғаты, дамуы, деректік мүмкіндіктері, қолдану тиімділігі, өзгеруі, жеке аспектілері мәселелерінен шыққан. Төрт бөлім болып қаралады. Диссертацияның «Шежіре бастаулары: генезисі мен дамуы» атты бірінші бөлімі қазақ шежіресінің тарихи-мәдени шығу тегі мен зерттемелік негіздерін тануға арналған. Ерте дәуір туралы шежірелік мәліметтердің Орталық Азия көшпелілеріне қатысты зерттеулерде қолданылу жайы, сипаты, ықпал белгілері, шежірелерді зерделеудегі методология, ізденіс үшін қажет ілімдер, әдістер туралы нақтылы айтылады. Шежіре табиғаты мен оның құбылыстық ерекшеліктері "шежіре" сөзінің түпкі мән-мағынасынан туындайды. "Шежіре" сөзін жазба дерек қатарында М. Қашқарида кездестіреміз. Ол: «мен бұл кітапты хикмәт сөздер, сежілер, мақал мәтелдер, өлең-жырлар, режез және нәсір секілді әдеби сөздермен безендіріп, мақсұс әліппесі ретімен түзіп шықтым» – деп жазады [33, 31 б.]. Салыстырайық: сежіле (~седжле~седжре) – туркмен халқында; "шежіле~шежіре" – қазақ ортасында; "шежере" – башқұр тілінде; "шаджара" – татарларда; "санжыра" – қырғызда. Түркі халықтарында "жады" деген сөздің мағынасы "сежіле", "седжре", "шежіре" моңғол халықтары ортасында айтылатын "цээжээр", "чээлинджээр дасх", "шээлинжээр" сияқты сөздерімен түптес. Ал қалмақтарда «шастир» дейді. Бұл туралы зерттеуші В. Санчиров былай жазады: «термин Ŝastir – соответствует маньчжурскому улабун, и китайскому чжуань – "повествование, повесть, история, летопись, хроника, биография, мемуары, комментарий"» [34, 22 б.]. Шежірелер табиғаты ауызекі дәстүр ықпалымен қалыптасқан. Мұнда тарихы жинақылық (лаконизм), астарлы сөз (кодтық ұғым), мегзеу (подоплека) үлгіде жиі баяндалады. Осы "шежіре" сөзі, сондай-ақ "шешен" сөзімен түбірлес. Тува тілінде ("чечен") «әдемі, көркем» деген қосымша мағыналары бар. Моңғол, бурят-моңғол, қалмақ тілдерінде "цэцэн", "сэсэ(н)", "цэцэ" сөзінің бұл мағыналары алтай, якут, тува тілдерінде де кездеседі. Қалмақ шежірелерінде Очиртуды Цэцэн хан деп атаған деседі: «Цэцэн хан («Мудрый хан»)» – это его прозвище. Он был старшим сыном Хошутского князя Байбабас батура», - деп жазылады [35, 157 б.]. Моңғол тілінде "сэсэрхүү", сөзі – «ақылымен, тапқырлығымен мақтану» деген мағынада болса, якут тілінде "сäсäннä" – әңгіме айту, әңгімелесу, сөйлесу деген мағынаға ие [36, 221-222 б.]. «Орталық Азия көшпелілері туралы деректердің зерттелуі» атты бірінші тарау екі тараушадан құралған. «Ерте дәуір туралы шежірелік мәліметтер» атты бірінші тараушасы шежіре бастаулары жайлы ізденіс етуге арналған. Шежіренің көшпелілерге тән мәдени құбылыс ретінде қалыптасу мағынасын қамтиды. Мазмұнында мәні аралас құрылымдар мол. Шежірелік мәліметтердің айтушыдан айтушыға, ұрпақтан-ұрпаққа өтіп дамуына қарай көбінесе белгілі бір авторы болмайтыны анық. Көне тарих шежіре мәліметтері өз бойында шежіре бастауларына айналған екі түрлі ықпал сақтайды: дәстүрлі далалық дүниетаным түсініктері және исламдық үлгідегі көне тарих айту, мұсымандық ілім. Шежірелердің алғашқы негіздері ескі сенімдерден (діннен) болған: адамның пайда болуын Адам ата мен Хауа анадан өрбіту, адамның жер бетіндегі тарихын 5-10 мың жылмен шектеу. Бұл екі бастау біртұтас ұғымдық құрылымға айналған. Мұсылмандық концепция, дін ислам мифологиясы шежірелерде басым түседі. Десек те, шежірелердегі тәңірлік дүниетаным белгілері де айрықша көрінеді. «Көнетүркілік салтты, оның наным-сенім, әдет-ғұрып, той-думан, жол-жоба дәстүрлерін, жыр-өлең сипатында жалғасқан тарихи аңыздарын, әртүрлі уақытта өткен жырау жырларын, салтанат пен әуенге деген құштарлығын, халық әдеті мен билердің шешендік өнері мен билік айту өнегесі сияқты парасат, ақыл-ой мұраларын сақтаушылары деп қазақтарды айту қажет» - деп, кезінде Ш. Уәлиханов ескерткен [1, 157]. Шежірелерде ескі тарихи замандар – Адам баласы жаратылды делінетін көне заманнан бастап топан су басатын дәуірге дейінгі межені қамтиды. Ол көне шығыстық ислам тарихнамасына, тіпті, Тәуратқа негіздеп айтатын қазақ шежірелері бұрын көп болған. Соның бірінде «Адам пайғамбар мен Нұқ пайғамбар арасында 2242 жыл өтті» делінсе, Н. Наушабай шежірелік шығармасында: Әуелгі Адам сопы, Аллаһ, Нух нәби – деп жырланады [22]. Бұл сюжеттер, шежіре дәстүрлі қоғамға тән білім, дүниетаным институты ретінде қызмет еткенін көрсетеді, осы мақсатта қалыптасып, соған жауап берерліктей формада болған. Шежірелік сюжет құрылымдары мазмұны қазақтың дүние туралы түйсік түсініктерін сақтаған. Шежірелік деректер қоғами, мәдени-әлеуметтік өмір тәртібін тәңірлік тұрғыдан бағалап, ислам тұрғысынан тәпсірлеп, санаға қабылдатқан. Шежірелерде сақталған ескі тарихи-мифтік сюжеттер билік тәртібін ғарыш тәртібімен түсіндіреді. Қазақтың ауызша дәстүр үлгілері ерте заманнан бастау алатынын, жоғарыдағы «шежіре» сөзі мәні туралы ізденістер дәлелдейді. Бұл дәстүр тарих айту өнерінің өркендеуімен байланысын, байырғы түрік, ортағасыр қарахандар заманында, кейінгі өзбек-қазақ, қазақ-ноғай кезінде және қазақ хандығы тұсында да діни түсініктерімен тікелей қатысын шежірелік деректер растайды. Қазақтың хатталған шежірелік мұра бастаулары жазба әдебиеттің кең өркен жаюымен, шежірелердің нақты авторларының пайда болуымен байланысты. Шежіре атаулы феномен генезисі мен даму үрдісін зерделеу: осы екі мәселені біріктіреді. Ең ескі дәуір туралы білім жәдігерлері – көне аңыз, ертегі, батырлық жырлар – халық жадында шежірелік дәстүр сақтаған. Ә. Марғұлан: «эпос-жырдың өркендеп тарауы сақ, ғұн, үйсін, қаңлы дәуірінен басталады, біздің жыл санауымыздан бұрыңғы V ғасыр мен осы заманның VІ ғасырлар арасы» - дейді [37]. Ескі дәуірдегі Уыз хан туралы шежірелік деректер, оның өмір бастаулары, тақуалығы, өнерпаздығы (әсіресе балаға ат қою дәстүрінің негізін салуда, киіз үй жасау ісінде), өжеттілігі мен әскери өнері, қоғамның этноәлеуметтік реттеуші ретінде істеген ісі, саяси дәстүрі және бергі қазаққа деген нақты байланысы туралы айтады. Шежірелік дәстүрдің түп-тегі, генезисі мал шаруашылығы мен көшпелі тұрмыс талабымен байланысты. Оның атқарған қоғам ұйымдастыру қызметі ұрпақтан-ұрпаққа, атадан-балаға өткен буынның шаруа мен тұрмыс үшін аса маңызды тәжірибе жеткізу. Генеалогиялық жағынан қарастыратын болсақ, дәстүр негізінде бабалар тұлғасын еске алу арқылы халықтың өткеніне, ұрпақ (қауым мен қоғам) тарихына көз салу, саралау, зерделеу әдетін аңғарамыз. Ол өте ескі дәуір тарихы туралы бұлыңғыр мағлұматтарды сақтауы да, сол танымдық дәстүр бастаулары ескі уақыттардан жалғасқанын көрсетеді. Сонымен, ежелгі шежірелер аңыз, фольклор деректерін баяндаса, кейінгі үлгілері тарихи фактілерді көбірек айтады. Шежірелердің адами сана тәрбиесіндегі қызметі айтарлықтай. Әсіресе, адамның жақсы мінезін тәрбиелеуде де шежірешілер әртүрлі амал-тәсілдер, тақырып-тақырыпшалар қолданған. Табиғаттан, діннен, аңыздан алынған мысалдарды келтіріп отырған. Шежірелердің мазмұны осындай сантүрлі тақырыпқа байланыстырылған логикалық құрылымдардан құралған. Тараудың екінші тараушасы «Көшпелілер туралы көне деректердің зерттелуі» мәселесін шежірелік деректерге орай қарастыруды мақсат етеді. Орталық Азияның эко-климаттық жағдайында тіршілік жасаған халықтардың мәдениеті айрықша дамыған көшпелілік дәстүрлерді тудырған. Олар адам өміріне қатысты, негізінен шаруашылық, отбасы рәсімдері, діни сенім-наным, халық даналығы мен білім ретінде көрініс табады. Тарихи білім мен таным, жады мен сана категорияларын қамтыған шежірелік дәстүр ғасырлар бойы жалғасқан феномен. Көшпелілер баяндаған тарихи әңгімелер көрші елдер тарихнамасына өтіп отырған. Ескі түрік пен ислам дәстүрлері үйлесімін қазақта эпитафиялық жәдігерлер көрсетеді. Дәстүр негізінде аруақ құрметтеу әдеті сақталған. Дала мәдениеті мен тұрмыс жайын білуге ұмтылғандар екі түрлі мәлімдеулерге жүгінген: дала туралы өз деректемелері мен дала тарихына қанық жылнама жазбалары. Екінші тарау – «Қазақ шежірелерін зерттеудің методологиялық мәселелері» – үш тараушадан құралған. «Шежірелерді зерттеуде қолдануға тиімді пәндік ілімдер» атты бірінші тараушада зерттеу объектісін қарастырудағы әртүрлі пайдалы ғылыми әдістер мен ұстанымдарды анықтап алу мақсат етілген. Тарихи деректер қоғам туралы адам санасы тудырған туынды болғандықтан, оның пәнаралық мағынасы да кең. Шежіре туралы ізденіс әдісі міндетті түрде ғылымның сала тәсілдерін қамту тиіс. Тарих, филология, әдебиеттану, этнология, мәдениет және өнертану салалары қолданатын әдістерді жұмылдыру нәтижелі болмақ. «Шежірелік дәстүрді зерттеуде өзекті батыстық ілімдер» атты екінші тарауша қазақ шежірелік деректерін зерттеу мәселесінде батыстық (АҚШ, Европа) ғылыми мектептердің қалыптастырған зерттеу әдіс-тәсілдерін қолданудың тиімділігін талдауға арналған. Осы мақсатта ізденіс етіліп отырған біздің тақырыпқа қажетті зерттеулерге назар аударылған. Қазақ шежіресін зерттеген нақты еңбек болмағанымен, тарих айту, түркі-моңғолдардың ақсүйек (чингизидтер, тимуридтер, шайбанидтер, маңғыттар) әулеттерінің шежіресімен шұғылданушылар бар. Қазақтың жүздік, ру-тайпалық құрылымдары туралы баяндап, азғана талдау жасайтын еңбектер де шетелдік ілімде кездеседі. Америкалық ғалым А. Хадсонның (Alfred E. Hudson) еңбегінде (1938 ж.) қазақтың әлеуметтік құрылымы айтылады. Л. Крейдердің (Lowren Krader) еңбегінде (1963 ж.) түркі-моңғол халықтарының әлеуметтік ұйымы зерттелген. Мұндай этноантропологиялық еңбектердің дені көшпелілердің этникалық құрамын зерттеуге арналған. Қазақтың ру құрылымын көрсеткен, қоныс орындарын картаға түсірген. Ж. Вансина (Jan Vansina) еңбегі ауызекі шежірелік дәстүрді зерттеу, жүйеге салу, ғылыми тәсілдер мен әдістерді қолдану тәжірибесі пайдалы. Ол өз еңбегінде ауызша дәстүрді жан-жақты қарастырып, оны тарихи-деректік қызметі ерекшеліктерін, ауызша тарих дерегін түсіну, талдау мәселелеріне зер салған. Әйгілі қытайлық зерттеуші Су Бйхай қазақтың тұтас тарихы мен мәдениетін жазуға ұмтылған. Оның Шыңжанда (2005 ж.) шыққан «Қазақ мәдениетінің тарихы» еңбегінде қазақ шежірелері туралы сөз етіледі [38]. Қазақстандық зерттеуші Б. Ирмуханов пікірінше, Су Бйхайдың еңбектері китаецентристік мағынаға ие [39, 19]. К. Райхлдың (K. Reichl еңбектерінде жыр дәстүрі мен шежіре туралы пікірі ауызекі мәдени феномендер зерттеу төңірегінде айтылады. Ғалым көшпелілердегі тарихи білім рулық генеалогияны өрбіту, баяндауға негізделетінін, генеалогиялар түркітілді елдердің ауызекі дәстүріндегі маңызды жанрын құрайтынын (сонымен бірге – жазбаша да), жалпы ауызша дәстүр жанры қырғыздардың ортасында санжыра деп ерекше аталатынын айтады [40, 261 б.]. К. Райхлдың еңбектерінде ауызша дәстүрдің сақталу, орындалу, жалғасу ерекшеліктері талданып, оның рәсімдік белгілері мен мәдениетаралық байланысы туралы ізденіс жасалады. Сол сияқты ауызша дәстүрді зерттеуші басқа да шетелдік ғалымдардың еңбектерінде тарихи ақпаратты түсіну жолдары; тарихи-генеалогиялық деректі әлеуметтік өнім ретінде талдау; дәстүрлі мәдениет танудағы бірден-бір құрал ретінде қабылдау сияқты көптеген маңызды мәселелер қамтылған. «Өткенді жырлау: түркі және ортағасырлардағы батырлық жырлар» атты еңбегінде неміс ғалымы К. Райхл ортағасырлық Европаның әдебиет нұсқаларын Орталық Азиядағы қазақ, қарақалпақ, өзбек халықтарының ауызекі дәстүрін салыстырмалы түрде зерттей отырып, түркі жырларының ішкі мазмұнын тиянақты талдауға алады, батырлық жырлардың тарихи негізі туралы айтады. Автордың еңбектерінде әсіресе жыр-шежірелік дәстүрді, шежіреші-жыршының өнерін талдау амалдары нәтижесінде жасалған тұжырымдар бар. XVIII-XIX ғғ. Бұхарада билік еткен маңғыт әулеттері туралы сарайлық тарихнама мен хандарды дәріптеуші тарихшылар еңбектеріндегі моңғолдық және исламдық дәстүр сарынын зерттеуге алған неміс ғалымы Анке фон Кюгельген білім социологиясы қалыптастырған легитимация (дәлелді түсіндіру, заңдастыру) үрдісін талдау арқылы әулеттік тарихнаманы қарастырады [41]. Автор қолданған методологиялық ғылыми аспектілерді қазақ шежірелеріндегі түсіндіру құрылымдарын зерттеуге пайдалануға қолайлы. Мұсылмандық тарихнама өздік ғылыми таным жүйесін қалыптастырған. Шежірелік дәстүрге тән осындай киелендіру, киелік мән беру (сакрализация) тарихи тәсілдерді түсіндіруде, агиографиялық мазмұн-мағынада жазылған туындыларды зерделеу, ортағасырлық тарихнамалық шығармаларды зерттеуге берері өте көп. Анке фон Кюгельгеннің еңбегінде анықталған тарихнамалық элементтер қазақтың шежірелік дәстүрінде де орын алады. Американдық ғалым Д. ДиУис (D. DeWees) еңбектерінде Орталық Азия халықтарының ортасындағы исламдық, сопылық дәстүрлерінің дамуы, тарихнамадағы ықпалы туралы айтылады [42]. Шежірелік деректер мазмұны сантүрлі мәліметтерді қамтығандықтан, оның астарлы мәндері мен терең мәнісі ғылыми-тәсілдік жолымен түсінуде батыс ілімдері қалыптастырған адам туралы ғылымға тиісілі әдістерді қолданып зерттеген тиімді. Қазақ шежірелері батыс ғылымы үшін тансық құбылыс. Алайда қазақ шежірелерінің табиғаты, формалары, мағыналары жағынан жақын келетін әлемдегі басқа халықтардың тарихи дәстүрлерін зерттеуге орай қолданылған ғылыми тәжірибені ескеру маңызды болды. Батыс елдерінде қазақ шежірелеріне қатысты нақты зертеулер болмағанымен, түркі халықтарының ауызекі дәстүрін зерттеу тәжірибесі біршама жетілген. Батыстық ілімдердің бізге берері – мәдениет құбылыстарын ұғынудағы ұстанымдармен байланысты. жүктеу/скачать 436 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|