ЈҐЖ 091 (574) (09) Ќолжазба ќўќында
Зерттеудің деректік негізі
жүктеу/скачать 436 Kb.
|
00000006-20 7
- Бұл бет үшін навигация:
- 32 данасы
| Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу жүргізуге қолданылатын дерек қоры аса мол. Шежірелерді зерттеу нысанына алғанда ең алдымен олардың деректік сипаты (қоры, сақтау орны мен түрлері, мәлімет авторлары – жасаушы, сақтаушы, жинаушы, көшірушілері және сыртқы пішіні мен ішкі мәнісі, мазмұны мен құрамы ерекшеліктері, ауызекі дәстүрдің жанр үлгілері, тарихи-әдеби стилі) үнемі назарда болады. Зерттеу мағлұматтары әртүрлі бұлақтардан алынған. Сақталу жағынан жазбаша және ауызша үлгідегі мәліметтер болып келеді. Жазба шежірелік деректер сыртқы пішіні жағынан қолжазба (қолжазба көшірмелері) және (көптаралымды) басылым түрінде кездессе, ауызша шежірелік деректер айтылу барысында қағазға хатталған немесе дыбыс таспаға жазылған түрінде тіркелгендерден құралады. Сақталу жағынан жазба үлгідегі шежірлерді де өз алдына бірнеше топқа бөлуге болады, мысалы: тек қолжазба күйінде сақталғандар; қолжазба көшірмелері; жария етілгендер; жария етілген шежірелердің ауызша айтылуынан қайтадан жазба түрде тіркелгендер және т.б. Жария етілгендер қатарында ғылыми басылым дәрежесіндегі шежірелер де бар.
Даладағы ауызекі тарихи әңгімелерден хатталған әйгілі шежіре еңбектері қатарында Өтеміс қажының «Шыңғыс-намасы», Қадырғали Қосымұлы Жалайырдың «Шежірелер жинағы», Әбілғазы Баһадүр ханның «Шаджара-йи түрки» шығармалары белгілі. Бұл ортағасыр шежіре туындыларының көптеген көшірмелері мен жеке нұсқалары болғаны өз алдына, сондай-ақ ол еңбектер басқа да шығармалардың жазылуына түрткі болған. М.Х. Дулаттың ізімен жазылған еңбектің бірі Шах Махмуд ибн Мирза Фазыл Чорас шежіресі. Дәстүрді қалың бұқара ортасында ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырушы сақтаушылары болған. Зерттеулер шежіре дәстүрі ауызша мәдениет негізі екендігін көрсетеді. Бірақ жазба шежірелік дәстүр де болған. Дешті Қыпшақ даласындағы тарихи шежірелер сыртқа шығып, оның тарихи мәлімдеулері әртүрлі тысқы тарихнамаға түскен. Нақты айтқанда, шежірелік мәліметтер мынадай еңбектерде кездеседі: Джувейнидің (1225–1283) «Та’рих-и Джаһан-гушай», Шараф ад-дин Йаздидің «Зафар-нама», Низам ад-дин Шамидің «Зафар-нама», сондай-ақ «Та’рих-и Әбу-л-Хайыр-хани», «Шараф наме-йи шахи» және т.б. Араб-парсы және түркі тілінде жазба түрде хатталған шежірелерден әйгілісі атақты Рашид ад-дин Хамаданидің (шам. 1247–1318) түркі-моңғол шежіресі, Алмалық тумасы Жамал Қаршидың, оның шын аты Әбу-л-Фадл Мұхаммед ибн ‘Умар ибн Халид (1231–XIV ғ. басы), оғыз-қыпшақ, Қарахан шежіресі («ал-Мулхакат би-с-сурах» [18]), Ақсақ Темір әулетінен шыққан Ұлықбектің (1409–1449) «Шаджарат әл-атрак» (немесе «Та’рих-и арба’ улус»), авторы беймәлім «Му‘изз әл-ансаб» және «Салатин моғол», «Сұлтандар шежіресі» (XV ғ.) Мұхаммед Әли Шабангара’идың «Маджма’ әл-ансаб», молла Мырза Рахым Ташкендидің «Ансаб ас-салатин», Әбілғазы баһадүр ханның «Шаджара-йи түркі», «Шаджара-йи таракима» еңбектері. Қазақ хандығының тұсында көп қолданған шежірелердің бір тобы «Насаб-нама-йи Шыңғыс», «Насаб-нама-йи қазақ», «Махмұд Сабуктегин шежіресі», «Тахаши салатин» (оғыз-салжұқ шежіресі), Байбарыс пен Ибн Халдун жазған «Қыпшақ шежіресі», «Жаһан-нама» (Оғыз Қарахан шежіресі) т.б. [6, 231 б.]. ХІХ ғасырдың екінші жартысында және ХХ ғасыр басында қария сөз үлгілерді жинап, шежірелік тарих жазып еңбек еткен Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы [19], Шәкәрім (Шаһкәрім) Құдайбердіұлы [20], Құрбанғали Халид (Халиди) [21], Нұржан Наушабай [22], Мұхамеджан Тынышпаев [23], Мәнен Тұрғанбай [24]. Бұл авторлар қазақтың тарихи мұрасын сақтау мақсатында шежіре нұсқаларын хаттап, баспа бетіне жариялады. Қазақстанның М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер Институтының қорында шежіре қолжазбаларының 21 данасы сақталған [25]. Олардың шартты тақырыпшалары төмендегідей: "Шежіре Шариф", "Нұржан Наушабайдың шежіресі", "Арғын шежіресі", "Аталық шежіре", "Байұлы туралы мәлімет", "Үш жүздің шежіресі", "Қазақтың ата-тегі туралы" және т.б.. Қазақ шежірелерінің қолжазба нұсқаларының 32 данасы (негізгі қоры) Қазақстанның Орталық Ғылыми кітапханасында сақтаулы. Ұлттық кітапхана қоры мен баспа беттерінен шыққан шежірелердің 100-ден астам үлкенді-кішілі шежірелер нұсқасы зерттеуге алынды. Бұл шежірелердің тақырыбы, әрине, шартты екені төмендегіден көрінеді: "Қазақтың шығу тегі. Қазақтар қайдан шықты. Аңыз», "Ұлы жүз шежіресі", "Бұл қазақ қалай үш жүз атанды"; «1848 жылғы әңгімелер. Тезек төре және Бақтыбай заманы», "Қазақ рулары", "Адам ата заманынан бергі насабнама. Өлең", "Сыр бойындағы қыпшақтар", "Қоңырат бұтақтары", "Қазақ рулары туралы", "Найман, Орта жүз бағаналы шежіресі", "Шекті арғын шежіресі", "Қазақтың түркі қауымынан шығуы", және т.б. [26]. Қолжазба қорында қордаланған шежіреге қатысты мол материалдардан жиналған үзінділер диссертация қосымша ретінде берілген. Шежірелік мұраның едәуір бөлігі көнекөз қариялардың қолжазбаларын сақтаушы адамдардың қолында. Бұл шежірелер негізінен ата өрбіту, ұрпақ тарату, генеалогия құрауға қатысты аңыз, әфсана жүйесін қамтиды. Ауызекі шежіре үлгілерін тарихнама шығармаларымен салыстырғанда да олар ру туралы мәліметтерді әлдеқайда мол әрі нақтырақ айтатыны байқалады. Әсіресе оның мазмұнында тарихи тұлғалар туралы ұтқыр айтылған ауызекі мәліметтер көп кездеседі. Зерттеу негізіне алынып отырған деректерді халық тудырған тарихи фольклор, ауызекі және қолжазба қоры құрайды және бұл құнды мәліметтер көбінесе далалық фольклорлық-археографиялық ізденіс барысында ақпарат беруші қарттардың сөздерінен тіркелді. Бұл жұмысқа автордың далалық археографиялық зерттеулері мен 1990 жылдардан бергідегі әртүрлі экспедицияларда дыбыс-бейнетаспаға жазылған деректер қолданылды. Олар белгілі талаптарға орай құрастырылған зерттеу бағдарламасына сәйкес жүргізілді. Дерек беруші аға буын информаторлардан жиылған материалдар ерекше құнды болып табылады. Баспадан жарияланған шежірелерден талдау үшін қолымызға 49 шежіре түсірдік [27]. Бұл шежірелер әртүрлі тарихи-генеалогиялық мәліметтерді, көбінесе қазақ руларының тараулары, ру ішіндегі ата балаларының реті, атақты тұлғалар туралы баяндайды. Сондай-ақ, біршама авторлар шежіре мәселесі жайындағы көзқарастарын айта отырып, шежірелік әңгімелерді, қария сөзін қосқан. Шежірелік мәліметтер сақтайтын деректемелік жинақтың бірі – қазақ хандықтары тарихына қатысты ортағасырлық парсы және түркі шығармаларындағы үзінділерді жария еткен материалдар жинақпен (Материалы по истории казахских ханства) байланысты. Ал араб тарихшылары жасаған тарихнама туындыларындағы түркі-моңғол жұртына қатысты шежірелік мәліметтер мен сақталған шығармаларды Алтын Орда тарихы туралы материалдар жинағынан табамыз (Сборник материалов по истории Золотой Орды). Осы сияқты деректемелер жинағы басқа да түркітілдес халықтардың тарихына орай әр кезде жарияланған. Мәселен, кеңестік уақытта туркмен (Материалы по истории туркмен) және қырғыз (Материалы по истории киргиз и Киргизии) халықтарының тарихы, елі мен жері туралы баяндайтын ортағасырлық деректемелердің үзініділер жинағы жарық көрді. Бұл жинақтарда ортағасырлар кезеңінде жазылған ортаазиялық тарихи туындылардан біраз үзінділер берілген. Ондағы мәліметтерді салыстырмалы-деректік зерттеу мақсатында қолдану әлі де тиімді. Шежірелік мәліметтерді сондай-ақ ресми тарихи құжаттармен салыстырмалы зерттеу мақсатында XVI-XVIII ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастары туралы құжаттар мен материалдар деректерін, XVI-XX ғғ. орыс деректеріндегі Қазақстан тарихы және ХІХ ғ. – ХХ ғ. аралығындағы Қазақстанның саяси құрылымы туралы материалдарындағы (Материалы истории политиечского строя) деректерді қолдануға болады [28]. Кейінгі жарыққа шыққан еңбектер қатарында В. Тизенгаузен жинаған парсы деректемелерінің үзінділері, «Му‘изз ал-ансаб» (Прославляющее генеалогии) «Маджма‘ әл-ансаб уа-л-ашджар» (Шежірелер жинағы), ХІІІ-XIХ ғғ. аралығындағы моңғол деректемелері, Алтын Орда дәуіріндегі араб-парсы шығармаларының жинағы маңызды. Қожалардың шежірелерік тарихын зерттеуге арналған З. Жандарбектің еңбегінде қожалардың 22 "Насаб-нама" қолжазбалары қарастырылған [29]. Бұл еңбекте қожалар шежіресін дерек ретінде қарастырып, автор «"Насаб-нама" қожа әулеттерінің шежіресі болып табылады» деп көрсетеді. Қазақ хандары мен қожаларының тектерін түзуге арналған И. Ерофееваның еңбегінде мазмұны мағыналы деген шежірелерден 30 мәтін жиыстырылып, оның 14-і сызба, 8-і тізім, 3-уі үзінді және 3-уі кесте ретінде реттеліп қосылған. Мұнда белгілі авторлар жинаған шежірелік мәліметтер зерттеуге алынған [30]. Революцияға дейінгі қазақтың көшпелі тұрмысы мен дәстүрлі қоғамдық қатынастары, оның ішінде ру-тайпалық құрылымы туралы ізденген барша авторлардың еңбектерінде кездесетін шежірелік мәліметтердің барлығы енді құнды тарихи дерек көзі ретінде қабылданады. Бұдан басқа да Ресейдің ресми құжаттары аз емес. Бұл материалдарды қазақ шежірелік деректерімен салыстыруға, толықтыруға, кейбір шежірелік мәліметтерді анықтауға мұрағат қорынан [31], қазақ-орыс қарым-қатынастарына қатысты материалдардан, отаршыл әкімшілік орындарының түрлі дерек көздерінен алуға болады. Бұл материалдардың біразы қазір қазақ тілінде де жарияланып үлгерді [32]. Қазақстан тарихына қатысты орыс деректері топтамасының жариялануы ерекше құнды. Бұл мағлұматтардың қазақ шежірелерін дерек ретінде зерттеу ісіне берері мол. Орыстың XVI ғ. - XVIII ғ. бірінші ширегіндегі жылнамалары мен ресми құжаттары арқылы қазақ даласындағы сол кездегі жағдайды орыс деректемелеріндегі қазақтың белді адамдарына жинаған анықтамаларына байланысты аңғаруға мүмкіндік бар. жүктеу/скачать 436 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|