Ж. 99 беттің беті

Мектептің алдында тұрған нақты тақырып, педагогикалық кеңесте ашылып,күн тәртібіне айналады,оған енетіндері:

Осы саладағы озық тәжірибелер, талқыланатын мәселелердің теориялық жағын ашу;

Мектеп тәжірибесінің (диагностикалық нәтижесі,анкеталық талдау, сабақтардың мысалы т.т.) ахуалы;

Оқу-әдістемелік қамтамасыз етілуге шолу;

Қозғалған мәселелер бойынша тапсырма (рекомендация).

Күн тәртібіне қойылып талқыланатын тақырып пен мәселенің түсіндіндірілуі проблемалық,ықшам әм ұғынықты болып келуі шарт.

Педагогикалық кеңестердің мазмұнын жоспарлау

Әр мектептің педагогикалық кеңесінің өзіне тән технологиясы болғандықтан жоспарлаудың үш үлгісінің бар екендігі айқындалады:

Ықшам-модульді технологиялық жоспарлау мектеп үшін ең өзекті әлеуметтік-педагогикалық проблемаларға(бір оқу жылы аясында таяу перспективаларды жүзеге асыруға) бағдар ұсталады. Мектеп айналысып жүрген тақырыптың өзіндік ерекшеліктері ескеріледі. Осы жолда жұрттың назарына педагогикалық кеңестің мазмұнындағы бірді-екілі модуль ғана ілінеді.

Педагогикалық кеңес басқа да басқару құралдарымен бірге стратегия модулінің өзгеруіне байланысты дербес әдістемелік деңгейдегі технологияларды қолданады. Бұндай үлгіні басшылыққа алуда педагогикалық кеңесте орта-перспективалық жоспарлауға бағдар ұстанып,жақын 2-3 жылдың бедеріндегі негізгі проблемалар қарастырылуға алынады.

Мектептегі педагогикалық кеңестің өзі негізгі жүйе түзуші құрылымдық құрал ретінде келіп,мектептің даму бағдарламасын жүзеге асыра алады. Бұндай үлгі стратегиялық, ұзақ мерезімдік (3-5 жылға) жоспарланып ,диагностикалық негізде алысты болжап,мектеп өміріндегі проблемалар тудыратын барша өзекті мәселерді қамти алушылыққа есептелінген,әрі олардың әр кезеңдегі даму барысын қалт жібермей отырады.

Бірінші модель өзектіліктен туындап,ең алдымен, нақты мектептің әлеуметтік тапсырысын, жоғары тұрған ұйымның бұйрығын ескереді,сонымен бірге,оқу-тәрбие жұмысындағы бүгінгі күннің шынайы проблемаларын есепке алады. Бірақ та педагогикалық кеңестер нақты жағдайдағы толғақты мәселеге ғана жауап беріп,мұрагерлік талаптарға жауап бермегендіктен жүйе түзе алмайды,әрі болжамдық функцияларды атқармайды,сол себепті де, мектеп дамуы үшін аса қолайлы бола қоймайды.

Екінші модуль оған қарағанда көш ілгері,білім берудің үрдісінің дамуын жоспарлы түрде ұйымдастырып,оны ұжымдық негізде зерделеулер, талқылаулар мен қоғамдық байыптауды туғызады.

Оқу жылы педагогикалық кеңестің кезеңдерін анықтайды. Оқу жылының өте жиі қолданыланылатын кезеңі бестік құрамнан тұрады:

сараптама-жоспарлаушы педагогикалық кеңес тамыздың аяында жаңа оқу жылы басталғанға дейін өткізіліп,өткен жылдың қорытындысына талдау жасалынып,алда тұрған проблемалардың шешілу жолына бағдар ұстанып,жоспар қабылданады;

екінші,үшінші,төртінші педагогикалық кеңестер-аралық қорытындылармен тақырыптас;

бесінші қорытынды-ұйымдастырушы. Онда оқу жылының қорытындысы,емтиханға жіберу,келесі сыныпқа көшіру және т.б. қарастырылады.

Осындай құрылымы бар педагогикалық кеңес бір оқу жылында тіпті негізгі проблемалардың өзін қамти алмайды. Сол себепті, тақырыпты алыс кезеңге орай жоспарлау қажеттілігі туындайды. Мысалға,екі жылға негізделініп жасалған педагогикалық кеңестің мазмұнының логикалық дамуы төмендегідей болып құрылуы мүмкін:

Бірінші жыл:

Мектептің даму бағдарламасы(F модулі,даму бағдарламасын талқылау мен жобалау).

Бала тұлғасына деген жаңа көзқарас негізінде оқушылардың білім сапасын арттыру (A+G).

Сынып жетекшілерінің жұмысы(D+E).

Екінші жыл:

Қазіргі заман сабағы және мұғалім шеберлігі(C+H).

Қазіргі заманғы білім беру технологиясы(B).

Мектептегі тәрбие жүйесі,тәрбие берудегі ата-ана рөлі(D+J).

Бірінші қосымшада педагогикалық кеңестің екінші үлгі бойынша жоспарлауының мысалы берілген.

Бұлардың ішіндегі ең тиімдісі жоспарлаудың үшінші үлгісі онда педагогикалық кеңестің мазмұны мектеп таңдап алған даму бағытын (жүйелік өзгерістің стратегиясын) жүзеге асыру үшін жүйе түзуші фактор болып табылады. Бұл жағдайда педагогикалық кеңестің барлық проблемаларын жүйелі қамти алған кезең бірнеше жыл ішінде қайталанып келгенімен,бәрі бір әрбір айналып соққаны сайын проблеманы бұрынғыға қарағанда жоғары деңгейде қарастырып отырады. Бір педагогикалық кеңестен екіншісіне дейін аралықта әр тақырып дамып, мұрагершілік рет,ықшамдалу принципі(аз күш жұмсай отырып,жоғарғы жетістіктерге қол жеткізу) сақталынады.

Бастапқы деңгей проблеманы әрбір модульде қарастыру педагогикалық ұжымның білім беру деңгейіне,олардың біліктілік тәжірибесіне (еңбек өтіліне) жасалған диагностикасы арқылы анықталады.

Біліктілік құрамы туралы диагностиканы ТМД аймағында Я.С. Турбовскийдің әдісі негізінде шарты түрде анықтап жүрміз. Ондағы жалпы сараптау талдамасының нәтижесі мұғалімдердің білімі мен дағды-машығының орта деңгейін анықтауға мүмкіндік береді де,оның негізінде педагогикалық кеңес тақырып таңдауда өзіндік бағдар ұстана алады.Көп көлемді алшақтауда ұжымды 2-3 топқа бөліп тастаған орынды. Сол арқылы жүйелі әдістемелік жұмыс істеп,деңгейлерін бірдейлестіруге болады.
Қосымша

2-кесте

Педагогикалық кеңестің ілкі жоспарлық ұстанымы ұжымның даярлық деңгейін анықтау болып саналады. Егерде ол төменгі (бірінші) кәсібилік деңгейде тұрса,педагогикалық кеңестің жүйеленуі кестенің бірінші бағаны бойынша:

A1-B1-C1-D1-E1-F1-G1-H1-J1 түрінде келеді.

A1...J1 кезеңінен кейін барып, A2...J2 түрінде келеді т.т. басқа жағдайларда ұжым даярлығы түрлі деңгейде, әр түрлі үлгілердің проблемалық жүйеленуінен тұрар болса,онда мысалға: A3-B2-C1-D1-E1-Е4-F1-G2-H1-J1 түрінде болып келеді. Нақты жағдайға байланысты аталған мұғалімдер диагностикасы кейбір тақырыпты педагогикалық кеңесте талқылау үшін олардың басын қосуы мүмкін немесе керісінше,нақыланып алынған соң, екі немесе бірнеше отырысқа арқау болуы да әбден ықтимал. Біз бұрыннан айтып келе жатқанымыздай,педагогикалық кеңестің жылдық кезеңі өз бойына жылдық ойлану іс-әрекеті мен жаңа жылдық кезеңдегі алғашқы талпынысты (ұйымдастыру-теориялық кіріспені) сіңірген.

Стратегиялық жоспарлаудың басқа нұсқасы(жүйелік өзгеріс)жобалау мен дамудың авторлық үлгісінің ары қарайғы жүзеге асырылуын танытады. Педагогикадағы авторлық үлгі дегеніміз- автордың(ұжымның) білім беру үрдісінде жобалап жасап шыққан төлтума, білім беру тәжірибесінің аталған жағдайдағы,өзіндік жаңа енгізілімі болып табылады.

Авторлық өзіндік ерекшелік-заманауи мектепке тән өзгешелік;оның қалыптасып дұрыс жолға қойылуы педагогикалық кеңестер технологиясында үлкен рөл ойнайды. Технологиялық кезең бұл нұсқада бастапқы педагогикалық кеңестен бастау алып,мектеп даму бағдарламасын жобалауға арналады. Жыл бойынша толысып,стратегиялық жоспарлауды оқу-тәрбие ісінің инновациялық аяда игерілуімен байланыстырылады. Семей қаласындағы біраз мектептерде жылдар бойынша дамуды жоспарлау өзара байланыстағы үш бағытпен айқындалаған:

Бала ынтасына байланысты әр текті оқыту.

Өнермен тәрбиелеу.

Бала туралы әлеуметтік-педагогикалық қызмет.

Қолымызға түскен қаламыздың алдыңғы қатарлы ұстаздарының материалдары негізде авторлық тұжымдар мен тәжірибелердің мектептерімізге еніп келе жатқаны көңілімізді қуантады. Тақырыпты түйіндеу мынандай келелі мәселелерді алға тартады: өте маңыздылық, шешім табу қиыншылығы және оған шынайы қол жеткізуге болатындық.

Педоггикалық кеңестегі жоспарлауларға қойылатын талаптар

Бірінші үлгі(бірінші деңгей) технологиясы аясында мынандай талаптар:белсенділік, практикалық мәнділік,жалпыға ортақ тақырыптар,сонымен бірге,заманауилық пен ғылымилық көрініс табуы керек.

Өзектілік тақырыбы қаралатын педагогикалық кеңестерде психо-педагогикалық диагностикаға сүйенген бала мен мұғалімдер ұжымының ахуалы,ондағы әлеуметтік-саяси,әлеуметтік-экономикалық жағдайды ескерген әлеуметтік-педагогикалық қалып есепке алынады.

Өзектілік-өзінің мәнісі бойынша- мектептің негізгі проблемаларын қазіргі заманғы деңгейде шеше білу. Мысалы,егерде тап бүгін педагогикалық кеңес талқысына мұғалімдердің өз бетімен білім толықтыру мәселесін төтесіне қоя отыра,қазіргі таңда педагогикалық өмірге еніп жатқан жаңаны айналып өтер болсақ,онда еш нәрсеге тұщынтып қол жеткізе алмаймыз. Сол себепті де, педагогикалық кеңеске ұсынылатын тақырып қашанда заманауи, әрі дер кезінде қойылуы қажет.

Ұжымның белгілі бір бөлігіне ғана тән жеке мәселерді өзеурей отыра педагогикалық кеңесте қарату ақылға сыйымды дүние емес. Бұны баса айтып отырған себебіміз,педагогикалық кеңесте баршаға ортақ, маңызды проблемалар қаралу керек.Жеке бастық тақырыптарды көптің талқысына салып,шала бүлініп жатпай әдістемелік бірлестіктердің отырысында немесе сынып жетекшілерінің семинарларында шеше салуға әбден болады. Мысалға,білім сапасын жоғары деңгейге көтеру туралы мәселені әдістемелік бірлестіктердің қарауына берсек,әбден мезі қылған қайталанушылықтардан бірте-бірте құтыла бастаймыз. Оның есесіне барша пән мұғалімдеріне ортақ бұрындары қарастыруға уақыты түскір жетіңкіремейтін таза педагогикалық мәселелердің шешімін табумен басы бүтін айналыса бастайтын боламыз. Осындай жауыр тақырыптардың бірі-сынып жетекшісінің тоқсан сайын тақылдайтын есебін сынып жетекшілері семинарының еншісіне беріп,таза ұжымдық ой алмасуына мүмкіндік беретін өзекті мәселерді ғана педагогикалық кеңес тақырыбы ретінде белгілеп отырсақ, көп нәрседен ұтар едік. Өйткені, ұжымның пікірі,педагогикалық кеңес шешімі мектеп тыныс-тіршілігін жақсартады сонда,егер ондағы қарастырылатын мәселелер жұртың бәрі үшін өзекті болатын болса,ұжымдық талқыға түсе алады.

Тақырыпты таңдау міндетті түрде ғылымилыққа жауап беруге тиісті. Талқыланатын проблеманың ғылыми-теориялық деңгейі психо-педагогика ғылымының (монографиялар,мерзімдік әдебиеттермен танысу,ғылыми конференцияларға,оқуларға т.б. қатысу) іліми жетістіктерін алдымызға жайып салады. Пікір алмасқан кезде ең пайдалысы әрі педагогикалық,әрі аралас ғылымдардағы: психология,әлеуметтану,физиология ой-пікірлерді пайдаланған тиімді,әйтпесең өзге жұрт сенің не айтып,не қойғаныңды қайдан білсін,түкті түсібей иығын бір қиқаң еткізеді де қояды. Бар болғаны сол. Сонымен мектептің өмір тәжірибесінде ғылыми негіздегі ұсыныс қашанда көптің көңілінен шыға отыра, өз орнын таба алуы шарт.

Жоспарлаудың екінші үлгісі өте жоғары деңгейге ие болып, тақырыптың алысты болжағыштығы /перспективті/ мен жалағастылығын бізден талап етеді.Бір күндік сәнге айналған тақырыптарға жалғастылық пен алысты болжағыштың шапанын кигізіп,бостан-босқа тыраштанудың еш қажеті жоқ.

Перспективалық дегеніміз-бұл үлгінің болашағы «орта перспективалық»(2-3 жылдық) аяны қамтып,осы ауқымда жалғастылықты сақтай отыра дамуға бағыт ұстану. Бұл дегеніңіз:тақырыпты таңдай отырып,оның өткенмен байланысын жойып алмау деген сөз. Осы орайда ұжымда қалыптасқан мол тәжірибеге иек сүйей,ондағы қалыптасқан көзқарас пен пікірді есепке ала отырып,бұрындары қаралған мәселеге жаңа қырынан қайта оралу қажет. Өйткені, бір қатар мәселелер араға уақыт салып,педагогикалық кеңесте қарастырылып отырады. Жоспарлаудың міндеті-осы үрдіске дамытушылық сипат беру.

Тіпті бұдан да жоғары талап қойылатыны- педагогикалық кеңесті мектептің даму негізі ретінде жоспарлау.

Концептуальдылық педагогикалық кеңестерді жоспарлауға қолданылып,мынандай тақырыптарды :философиялық,психологиялық, дидактикалық,әлеуметтік-педагогикалық ұстанымдарды алдымызға тартады. Тақырып мектептің даму концепциясымен қабысуы керек. Педагогикалық кеңес қашанда дискуссияны,пікірлер алуандығын, түрлі концепциялар арасындағы ымырашылдықты ұсынып,оны жоспарлау барысында белгілі бір концептуальдылықтың жібі үзілмей сақталып отыруға тиісті. Ол сонымен бірге мектептің даму бағдарламасына сай келуі де шарт.

Жүйелілік, жүйелік әдіс-педагогикалық кеңесті жоспарлаудың әдіснамалық негізі. Жүйенің әдіснамалық нышандары дегеніміз-құрамының тұмастығы мен объектінің құрылымы; бөліктердің біртұтас болып бірігуінің ақылға сыйымдылығы мен заңдылықтары,объектінің қоршаған ортамен байланысы.

Педагогикалық кеңестердің жүйелік тұтастығы мақсатты бағдармен,мектептің білім беру технологиясының өзара біте қайнасуымен, оқушылар құрамымен, әдіснамалық нормативті базасымен және оқу-әдіснамалық қызметпен қамтамасыз етіледі. Ал,педагогикалық кеңестер мазмұнының ұзақ мерезімдік стратегиялық жоспарлануында педагогиканың классикалық принциптері: мазмұнның ғылымилығы, жүйелілік пен бірізділік,қол жетімділік,саналылық,дербестік ерекшелікті ескеру ,теория мен практиканың байланысы,оқу мен тәрбиенің тұтастығы шынайы қолданылып,енгізіліп отырады. Ең соңында,үшінші нышан мектептің қолда бар нәтижесін ескере отырып,оның әлеуметтік тапсырысы мен социуммен байланысы негізінде танылады.

Педагогикалық кеңесті жоспарлауда негізгі құжат болып, мектептің даму бағдарламасы табылады. Перспективалы жоспарлау кезінде модульдердің мазмұны педагогикалық кеңесте қарастырылып, талқыға түседі де,белгілі бір жүйелілікпен 3-5 жылдың көлемін қамтиды.

Біз жоғарыда санамалап көрсеткен талаптардың баршасының орындалуы мәселелік-бағдарлық талдамаға, диагностикалық мақсатты ұйғарылымға педагогикалық кеңестен кейінгі болып өтетін болжамдау үрдісіне,нәтижелерді тексеру мен олардың келесі түзетіліп отыруына тірек болуды қамтамасыз етеді.

Педоггикалық кеңестің формасы мен әдістері

Әдістері мен формасы бойынша педкеңестердің типологиясы

Қосымша

Педагогикалық кеңестің(түрі мен формасы)

Даярлану мен өткізу әдістері бойынша

Формасы(дәстүрлі) бойынша

Формасы(дәстүрлі емес) бойынша

2-сурет. Педагогикалық кеңестердің типологиясы

Педагогикалық кеңестің көмегімен мектеп дамуын басқарудың технологиясы ұжымға әсер ету нәтижесін айқындайтын түрлі әдістері және формаларымен ерекшеленеді. Осындағы әдіс пен форма дегеніміз-мұғалімдер,оқушылар және ата-ананың жоғарғы белсенділігін қамтамасыз ететін ұйымдасқан тетік. Педагогикалық кеңесте қолданылатын технологиялардың әдістері мен формалары және білім беру үрдісінде қолданылып жүрген әдістері мен формалары арасында тығыз ұқсастық бар. Осылайша,педкеңестің жұмысында,сондай-ақ, оқыту үрдісінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:

а) сұхбаттық әдістер (дәріс ,әңгіме,түсіндіру ,дискуссия,сұхбат, кітаппен жұмыс);

ә) көрнекілік әдістер (салынған көрнекілік,фото-,кино-,телематериалдар, компьютерлік құралдар);

б) амалиятық әдістер(мұғалімдердің іс-әрекеті,қилы жағдайлардағы үлгілер,оқу-тәрбие үрдісіндегі мұғалімнің іс-әрекеттік тәжірибесін бақылау).

Бұлардан басқа түсіндірмелі-иллюстративтік,тиімді-өнімді проблемалық, ізденушілік, зерттеушілік, шығармашылық әдістердің түрі бар екенін естен еш шығарағанымыз жөн. Педагогикалық кеңестердің өткізілу,яғни,жүргізілу формасы біршама түрде оқыту формасымен қабысады. Педогогикалық кеңес дәстүрлі жағдайда ең алдымен көпшілік жиын және іскерлік бас қосу болып табылады.

Алдыңғы қатарлы қала мектептерінде педагогикалық кеңестердің түрлі форма мен әдістерінің қолданылуы қилы технологиялық нұсқада қалыптасып отыр(2-сурет). Осының негізінде педагогикалық кеңестерді үш топқа бөлуге болады:

Дәстүрлі(авторитарлық,догмалық);

Заманауи тиімділік(жаңарған,қайыра құрылған) не ана,не мына жағынан педагогикалық кеңестердің жаңғыртылуы;

Дәстүрлі емес(альтернативті) альтернативті білім беру технологияларына сай келетін.

Дәстүрлі педагогикалық кеңестер басым көпшілік жағдайда сөздік(сұхбаттық) әдістерді көбірек қолданушылығымен,дәстүрлі мазмұндық сипатымен, басшылықтың қарауындағыларымен авторитарлық стильде жұмыс істеуімен ерекшеленді. Осы педагогикалық кеңестерге қатысушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру мен формаларында ең алдымен,мынандай технологиялар бөлініп шығады: талқылау баяндамасы,мәселелік баяндамалары және маман шақыру арқылы оқылатын баяндамалар негізіндегі дәстүрлі (классикалық) әдістер.

Осымен қатар кеңес отырысында негізгі баяндама жасалмайтын болса,онда оны бір тақырып аясына топтасқан хабарламалар топтамасы алмастырады.

Дәстүрлі педагогикалық кеңестің қазіогі замандық тиімділікті формасы-педагогикалық кеңестің семинар-практикумы болып табылады. Бұл семинар мұғалім біліктілігін арттырудың топтық сабағы ретінде өткізіледі.Ол өткізілердің алдында әңгімеленуге арналған сауалдар күні бұрын жұрт назарына ілініп,құлағдар етілінеді.Педагогикалық кеңес барысында сұхбаттасушылар емін-еркін қатысулары үшін оған қатысуға дайындық алдын ала зерделеуді-оқуды,конспектілеуді талап етеді. Шешендер өте-мөте даярлықпен келуі шарт,өйткені,егер көтерілген мәселе жаңа болып,пікір таластар мен сауалдар туа қалса,жауап беруге қашанда дайын тұруға тиіс.

Осыдан кейін барып,қандайдабір мәселе мен проблемаға арналған тәжірибелік сабақ курсы өтеді.Дәстүрлі сөздік-логикалық педагогикалық кеңес өз қызметіне мұғалімдердің іс-әрекетін тиімділендірудің формасын ұйымдастыратын: ашық сабақ немесе іс-шараларды;сабақ үлгілерін көрсету мен іс-шараларды;бейнематериалдарды қолдануды; оқушылардың іс-әрекетіндегі білім беру үрдісінің нәтижелерін көрсетуді енгізеді.

Соңғы он-он бес жылдың ішінде кең қолданысқа ие болған дәстүрлі емес педагогикалық кеңестер арасынан мыналарды бөліп атауға болады:ұжымдық шығармашылық жұмыс формасындағы іскерлік ойындар, «дөңгелек үстел»,диспут,дискуссия, конференция,педагогикалық консилиум, шығармашылық есеп,тұсау кесер,байқау, аукцион, фестиваль т.т.

Педагогикалық кеңес-іскерлік ойын-қатысушыларына белгілі бір рөл бөлініп берілген білім беру формасы болып табылады. Іскерлік ойындар адамдар арасындағы күрделі қарым-қатынастарды шешіп және талдай алуға,оның зерделенуіне тек қана дұрыс шешім қабылдау ғана емес,сонымен бірге адамның мінез-құлығы да ат салысатындығына:дауыс әуезесі,дыбыс ырғағы,бет-жүз өзгерісіне де үйренеді.Осындай іскер ойынның бірі-«Ой атойлату».

Педагогикалық кеңестегі ҰШІ (ұжымдық шығармашылық іс) формасы белгілі бір мақсатқа қол жеткізу үшін барша мұғалімдерге белсенділікпен ынтымақтаса жұмыс істеуді ұсынады. ҰШІ іздемпаздық белсенділігі мен теориялық және практикалық проблемалардың түйінін шешу жолында жаңашылдықты таныту үшін қолданылады. Осындай лайықты формалар болып:

ұжымның барша мүшесінің күш-қайрат біріктіруін талап етуші мақсатты бәрінің бір кісідей түйсінуі;

еңбек бөлінісі;іс-әрекет үрдісінде ұжым мүшелері арасында өзара түсіністік қарым-қатынасы орнайды;

ұжым мүшелерін бақылауды жарым-жартылай жүзеге асыру;

тақырыпқа ынтықтыратын ілкі алғышарт- әріптестердің іскерлік араласуы болып табылады.

Педагогикалық кеңес-диспут,дискуссия. Диспут (ғылыми пікір талас) дегеніміз-белгілі бір проблеманың шешімін табуда ғылыми ақиқатқа қол жеткізу үшін түрлінше пікір ала-құлалығын тоғыстыратын әріптестік формасы. Педагогикалық кеңес-дискуссия ұжымның мұғалімдеріне(немесе бір бөлігі) әлдебір сауал төңірегінде өзінің ішкі пікірін білдіріп,басқалардың ой-пікірімен танысуын ұсына алады. Педагогикалық кеңес-диспуттың қатысушылары бір-біріне қарама-қарсы алақотан отырады,өйткені бұлай отырудың мәнісі әр тарап өз ойын тықпалап,қарсыластарына дау айтуына қолайлы болып келгендіктен.Әр тарап пікірлер тоғысынан бәрінің көңілен шығатын тоқтамды пікір өмірге келеді. Дискурссияның түр ерекшелігі болып «дөңгелек үстел», «пәлсапалық үстел» т.т.формалар жатады.

Педагогикалық кеңес-консилиум белгілі бір сыныппен жұмыс істейтін педагогтардың жұмысын үйлестіріп,белең алған қиындықтың себебін анықтай отыра,оның шешімін табудың жолын іздестіру үшін өткізіледі. Педагогикалық кеңес-консилиум ұстаздар қауымы үшін оқушылар туралы білімді жан-жақты,өте объективті етіп,шәкірттерге деген дербес әдістерінің тәжірибесімен алмасуларына жәрдем етеді.

Педагогикалық кеңес-шығармашылық есеп беруде жеке мұғалім немесе кафедра (әдістемелік бірлестік) алдыңғы қатарлы озық тәжірибелерді жинақтап,олардың ішіндегі оқыту мен тәлім беруді жетілдіру жолындағы тиімділігі жоғарыларын іріктеп алады. Соның негізінде жеке мұғалімнің іс-тәжірибесі баршаның ортақ қазынасына айналады. Осындай педагогикалық кеңес түрі-мұғалімдердің әдістемелік деңгейін көтерудің маңызды амал-тәсілдерінің бірі болып табылады.

Педагогикалық кеңес-тұсау кесер(презентация) жаңа бағдарламаларды,оқулықтарды,оқу кабинеттерін, белгілі бір проблема турасындағы жаңа тәжірибелермен ресми таныстыру үшін өткізіледі. Тұсау кесердің мақсаты-жиналған ұстаздар қауымын әлденеге көңіл аудартып,жаңа бастамалармен таныстыру,оған қоғамдық баға беру болып табылады.

Педагогикалық кеңес-байқау өз алдына педагогикалық ұжымдағы шеберлік байқауларының қортындысы мен қатысушылар арасындағы ең үздіктерін таңдау мақсатын қояды. Ол үшін алдын ала байқау өткізудің ережелері мен жағдайлары жобаланып,қорытынды шығару жолдары ойластырылады.

Педагогикалық кеңес-конференция мектеп мұғалімдерінің белсенді қатысуымен қойылған тақырыпты жан-жақты терең білгірлікпен аша білулері үшін қойылады. Ұстаздардың өз тәжірибелерімен шығармашылық алмасуы-педагогикалық кеңес-конференцияның мәнісі болып табылады.

Педагогикалық кеңес-аукцион ұстаздар тарапынан ұсынылған белгілі мәселелерге қатысты көптеген идеяларды (әдіснама, әдістемелік амалдарды) қарастырады. Мұғалімдер олардың ішіндегі өмірге икемді,назар аударуға тұрарлық, шынайыларын «сатып алады». Кейде педагогикалық кеңес-аукцион «жобаны қорғау» түрінде өткізіліп, ұстаздардың бастамасы мен шығармашылық ізденістері марапатталып отырады. Қатысушыларды бір-бірін көріп отыру үшін «үшбұрыш» түрінде орналасқан үстел басына отырғызылады. Бұндай отырғызылу басшылардың(әділ қазылардың) іс-әрекетін қатысушылардың айқын танып-білуіне септеседі.

Педагогикалық кеңес-фестиваль жетістіктерді кең көлемді қоғамдық негізде таныту үшін мерекелік салтанатты сипатта форма,әдіс,амал-тәсілдер және оқыту құралдарын түрлі көркемдік безендіру жағдайында өткізіледі.

Педагогикалық кеңес өзінің қатысушылар құрамы жағынан тұрақты(оған барлық педагогикалық ұжым қатысады),кеңейтілген(оқушы,ата-аналардың т.б. қатысуымен), біріккен басқа педагогикалық ұжыммен бірлесіп және шағын(шектеулі адамдардың қатысуымен) болып келеді.

Педагогикалық кеңестің тұрақты құрамы «Жалпы білім беретін мектептердегі педагогикалық кеңес туралы ережемен» бекітілген және оның құрамына бүкіл педагогикалық ұжым кіреді.

Кеңейтілген педагогикалық кеңеске шефтік көмек көрсетуші ұйымдар,ЖОО оқытушылары, ата-аналар комитеттінің мүшелері,балалардың қоғамдық ұйымдарының өкілдері,ата-аналар мен оқушылар шақырылады.

Біріккен педагогикалық кеңес-басқа ұжыммен бірлесіп жалпы проблемаларды шешіп, жұмыстың мақсатын,мазмұнын, әдістері мен формаларын талқылайды. Талқыланатын мәселелердің ауанына қарай педагогикалық кеңес басқа мектеп ұжыммен немесе кәсіптік білім беру колледжімен бірлесе өткізілуі мүмкін.

Шағын(шектеулі) педагогикалық кеңес бір ғана мәселені көтеріп,оған тек қатысы бар мұғалімдерді ғана шақырады. Мысалы:бастауыш сыныпты бітірту отырысына сол сыныптардың жетекшілері мен 5-сыныптарға сабақ беретін мұғалімдер т.б. қатысады.

Оқу-тәрбие жұмысының рөлі мен орнына қатысты педагогикалық кеңес: тактикалық, стратегиялық,бастапқы,ағымдағы,қорытынды,жарты жылдық, жылдық;кезектен тыс,байқаулар мен тексеру қорытындысы бойынша және т.б.

Тактикалық педагогикалық кеңес мектептің ағымдағы міндетін айқындап шешеді,әрі оның іс-әрекетін сараптап,мектеп өміріндегі өзекті мәселелерді қарастырып,білім сапасына,жеке пәндердің оқытылу,адамгершілік тәрбие,мәдениет деңгейі жағдайларына талдау жасайды;психо-педагогика ғылымының жетістіктерімен таныстырып, педагогикалық ұжымда оларды қолдануды қарастырады.

Стратегиялық педагогикалық кеңес мектеп қызметіне деген жалпыға ортақ көзқарасты қалыптастыру үшін өткізіледі. Соған қатысты ұжым мүшелерінің пікірін біледі,ұсыныстарын ескере отырып,ортақ арнаға түсіреді. Оның жұмысының нәтижесі-бірнеше жылға есептелінген перспективалық бағдарламаның жұмыс істеуі.

Бастапқы(қалыптастырушы) педагогикалық кеңес ұжымның өзіндік ұстанымдарын өз беттерімен қалыптастыру үшін шақырылып, бағыттар мен бағдарларды,мектептің өз бет-бейнесін белгілеп,оқу-тәрбие жұмыстарындағы іс-шараларға түрткі болады.

Ағымдағы(жұмыс) педагогикалық кеңес оқу жылының белгілі бір кезеңіндегі оқыту деңгейінің,тәрбие үрдісі жағдайына талдау жасайды. Тоқсандық- мектептің сол тоқсанда атқарған істеріне есеп беруге арналады. Жарты жылдық болса-тек осы аралықта істелінген жұмыстарға байланысты оқу жылы ортасында өткізіліп отырады.

Қорытынды педагогикалық кеңес өз алдына ағымдағы және дамушы проблемаларды анықтап,әрі белгілеу мақсатын қояды. Туындаушы қиындықты дер кезінде тауып,саралай талдау арқылы табысқа жету жолында алға қарай кедергісіз жылжу үшін бұл педагогикалық кеңес түрі қажет-ақ.

Оқытудың жекелеген нәтижелерінің қорытындысы бойынша өткізілетін педагогикалық кеңес. ТМД педагогика ғылымының білгірі В.И.Шевардин жасаған оқытудың жекелеген нәтижелері негізінде мектеп жұмысын бағалау әдістемесі біздің қала мектептеріне қолдануға ыңғайлы. Онда түлектердің болашақтағы мектептен кейінгі өмірлеріне берілетін не ана,не мына ықтимал нәтижелеріне педагогикалық үрдістегі пайымдау мен талдаулар жасалынады.

Біз атап көрсеткен педагогикалық кеңестердің барлығы өзара логикалық байланыста болып келіп,бірінен-бірі өрбіп шығып,бір-бірін толықтырып отырады,әрі келесі отырыстардың перспективасын айқындап береді.

Педагогикалық кеңестердің формасы,оларды өткізу Г.К.Сепевконың пайымдауынша,оның мазмұнымен, мақсатымен,қатысушылар құрамымен сондай-ақ,педагогикалық ұжымның іс-әрекетінің формасымен айқындалады. Мектепте қалыптасқан шынайы технологиядан қол үзген педагогикалық кеңестердің әдістемесі мен мазмұнын көзге елестету мүлде мүмкін емес.

Мектепішілік бақылаудағы жаңа енгізілімдер

Еңбегіміздің бұл бөлігінде қала мектептерінде басшылық тарапынан кең қолдау тауып,күнделікті мектеп тыныс-тіршілігіне еніп жатқан жаңа енгізілімдер жайында сөз қозғамақпыз. Қала білім беру басшылығындағылардың міндеті жаңа жағдай алдымызға кескестеп тартып отырған мектепішілік бақылау жүйесін өңіріміз мектептерінде қателікке ұрынбай орнықтыру болып табылады.

Біз жоғарыда сөз етіп кеткеніміздей, мектептің біртұтас табиғи қалыптасқан жүйе ретінде өзіндегі тоқтаусыз өтіп жатқан үрдістердегі келісушілікті кедергіге ұшыратпай қамтамасыз ете білуі қала мектептеріндегі білім көкжиегін кеңейтеді. Осы міндетті шешу жолында ұсынылатыны мектеп жоспарларының орындалуы мен даярлау үрдістеріне өзгерістер енгізіп,педагогикалық іздністерге даңғыл жол ашады.

Шешімін табуға тиісті міндеттердің сан алуандығы оларды бақылап тексерушілердің іс-әрекеттеріне қол байлаушылық жасуда. Бұл-мектеп өмірінің шындығы. Өйткені,кеңестік қазақ мектебінің мүдірі мен қазіргі ҚР мектептерінің мүдірлерінің қызмет атқару стилі екі бөлек дүние.Бұрынғы мүдірлердің көбі уақытын өлтіре алмай кабинеттерінде қалғып-мүлгіп отырса,ал қазір барлығымыз бір күнде 30 сағат болса, бәріне үлгерер едік деген заманға жеттік. Сондықтан, басшыларға ҒТТ(ғылыми техникалық төңкеріс) көмек қолын созуда. Осындай құтқарушы құралдардың бірі-басшының электронды қойын дәптері. Оның ТМД кеңістігіндегі мектеп басшыларына таптырмас осы бір көмекші құралдың әдістемесін жасап күнделікті өмірге енгізген Карелиялық мектеп мүдірі Алексей Захарович Андрейко болды. Оның жаңашылдығы мынада:мектеп өміріндегі дамудың мүдір назарынан тыс қалмайтындығы.

Мүдірге көмекші екінші бір жаңашылдық РБА(Ресей білім академиясының) әдіскері С.Г.Зайцевтың «электрондық хатшы» идеясы.

Оларды пайдалануда төмендегідей бағдарламалар қолданылып жүр:

1) Microsoft ® фирмасының Windows ®95(орыс нұсқасындағы) пакетіндегі Schedule+For Windows 95tm бағдарламасы;

2) Lotus ® Development фирмасының Lotus Troha tm пакетіндегі орыс нұсқасы Rus 1.0 одан жоғары Lotus Organizer/tm бағдарламасы.

Бұларды біз жайдан жай ауызға алып отырғанымыз жоқ,жоғарыда келтірген бағдарламалар негізінде мектеп басшылығы көп нәрсеге қол жеткізе алады.Ресейдің Армавир қаласының №1 мектебінде ОҮЫБ(оқу үрдісін ықтимал басқару) өмірге еніп, оқушының қолына орнатылған элқон(электронды қондырғы) арқылы мұғалім оның не дұрыс,не бұрыс жауап бергенін аңғарады. Ал,оқушы алдындағы таблодағы жүгіртпе жолдан: «Жарайсың!», «Дұрыс емес,қайыра ойлан!» деген сияқты сөздерді оқи алады.

Біздің ойымызша,СМПИ математика және математиканы оқыту кафедрасының оқытушыларымен тізе қоса отырып,қазақ және орыс тілдерінде отандық «электронды хатшы» мен ОҮЫБ-ларды қала мектептеріне кіргізу-ЖОО мен білім беру мекемелері арасындағы тығыз байланыс орнатудың алтын көпірі болып табылады.

Құжаттама

Шартты түрде басшылыққа қатысы жоқ,бірақ оқу-тәрбие үрдісін жолға қоюда маңызы зор құжаттар бар. Олар төмендегідей:

1.Сынып журналы

Сынып журналы- маңызды мемлекеттік құжат. Ол оқушының оқудағы іс-әрекетін жан-жақты ашып көрсетеді. Заңға сай журнал мектепте 5 жылға дейін сақталып,одан соң мемлекеттік архивке өткізіледі.Әрбір сынып журналында оның қалай жүргізілетіні туралы нұсқаулық беріледі.Тәжірибе көрсетіп отырғандай,онда мән бар,Оқмең журналдың қалай толтырылуы туралы отырысты мектеп мұғалімдерімен бас қосқан отырыста сөз етеді. Одан кейін әрбір мұғалім онымен танысқаны туралы нұсқауға қолын қояды.

Мектеп мүдірі мен Оқмеңнің сынып журналдарын тексеруі төмендегідей бақылау мақсатын білдіреді:

«журналдардың толтырылу жағдайы; баға қоры»;

«сынып журналдарының І тоқсан соңындағы жағдайы»;

«сынып журналдары бойынша 9 бен 11 сыныптарда оқитын түлектердің сабаққа қатысу жағдайы»;

«журналдардың толтырылуы бойынша сынып жетекшілерінің жұмыс деңгейін аңғару; пән мұғалімдерінің баға қорын анықтау»;

«мемлекеттік бағдарламалардың орындалуы және олардың тәжірибелік бөліктерін,тоқсан бойына қойылған бағаның шынайылығын тексеру»;

«пән мұғалімдерінің журналды дұрыс,әрі дер кезінде толтыруын,нашар және үлгерімі төмен оқушылардан сұрауының жағдайын тексеру»;

«оқу жүктемесіндегі айлық көрсеткішіне сай пән мұғалімдерінің журналдағы жазбаларының сәйкестігі».

Осылайша,нақты мектеп журналдарды тексеруде алдына осындай тыңғылықты мақсат қояды.

Мекеме басшыларының мыналарға басты назар аударғаны жөн. Ол:жураналдарды тексерудің қажеттілігі мен дұрыстығын ондағы жазбалардың оқу жүктемесіне сай келетіндігін анықтау мақсатында жүргізгені орынды деп санаймыз. Оны оқу жылында төрт рет жүргізген дұрыс. Себебі тоқсан соңында жүргізілген тексерулер байқалған кемшіліктерді дер кезінде түзетіп отыруға мүмкіндік береді. Кейін жоғары жақтан келген тексеру бетімізге бадырайтып баспай,кеткен қателіктерді өзіміздің оңап отырғанымыз ләзім.

Егерде журнал тексеру жөніндегі ойымызды түйіндейтін болсақ,жұрт келесіне мынадай ой салғымыз келеді. Қайыра тексеру кезінде кейбір әріптестеріміз тарапынан журнал толтыру жөнінде бұрынғы қателіктері қайыра орын алатын болса,онда «ескерту» түрінде тәртіптік ауызша сөгіс беріп, ҚР еңбек кодекісіне сай сол оқу жылы ішінде моральдық және материалдық марапаттауға ұсынбау керек. Сонда көбіне ұсақ-түйек болып көрінетін құжат толтырудағы бадырайған қателіктер мектеп өмірінен біржола өшеді.

2.Пән бойынша оқушының жұмыс дәптері

Дәптер дегеніміз-ҒТТ дәуірінде ғылым мен техника қанша өркендеп кетсе де,оқушы білім алуының міндетті белгісі болып бәрі бір қала береді. Бұндайда оқушы дәптерді пайдаланбайтын оқу пәні мүлдем ауызға түспейді.Осыны жақсы түсіне отырып,олардың дәптер толтыруын белгілі бір дәрежеде тексеріп отыруды жолға қоймай,пән бойынша білім алуға ғана қол жеткізбейміз,сонымен бірге қарапайым түрдегі сауатты жазуға да жетісеміз. Өйткені,осы үшін,яғни,пән мұғалімдерінің оқушы дәптерін тексеруіне мемлекетіміз арнайы ақы төлеп отыр. Жүргізілген сараптаулардың көрсеткеніндей, дәптермен жұмысты мектеп әкімшілігі қадағалап отырады. Өткен ғасырдың 70-ші жылдары мектепте ана тілі саналатын пәнді мұғалім өзі оқытатын сыныптар бойынша І жарты жылдық бойы күн сайын тексеріп отыратын жарлық шыққан еді. Бұның ар жағында кеңес үкіметінің баланың сауатты болуына деген игі мүддесі жатыр. Қазір екінің бірі біле бермейтін осы бұйрықтың күшін ешкім жойған жоқ. Қайта оқу-тәрбие жұмысына байланысты ескі жарлықтарды ҚР қайыра басып жатқан не «Мектеп» баспасын,не «Ата мұра» баспасын көрмедік. Ондай тамаша педагогикалық мұралар ескіге күл шашқан кезімізде қолды болып,жоғалып кеткендері жас ұстаздардың өз білімін көтеріп,өткеннен өнеге алуы кезінде табылмайтын жәдігерге айналып отырғаны бүгіндері өкінішті-ақ! Жаңа мен ескінің арасынан сара жол салар болсақ,осы бағытта мектеп әкімшілігі төмендегідей тексеру жүргізеді:

мұғалімнің дәптер тексеру нормасын орындауы;

оқушылардың үй тапсырмасын орындауы;

жазба жұмыстарының дұрыс дайындалуы;

орфографиялық ережелердің сақталуы;

қатемен жұмыс жасаудың болуы(болмауы);

бақылау жұмыстарына арналған дәптерді жүргізуінің дұрыстығы және олардың оқу жылы бойы сақталуы;

бастауыш сыныптағы дәптердегі жазбалардың дұрыстығы;

үй және сынып жұмыстары көлемінің сай келуі.

Сонымен ойымызды қорыта келе айтарымыз,оқушы дәптерін тексеру барысында мектеп әкімшілігі мыналарды анықтап нақтылай алады:

сынып жұмысының көлемі;

үй тапсырмасының көлемі;

сабақ пен үй жұмысына берілген тапсырмаларда әр қилылық орын алған ба;

үйге дербес және шығармашылық тапсырмалар беріле ме;

дәптер тексеру жиілігі;

қатемен жұмыс жүргізудің болуы мен сапасы;

ұлттық біртұтас орфографиялық ережелердің сақталынуы;

дәптермен жұмыс істеудегі құныттылық;

дәптер мен жұмысты орындау этикеті мен эстетикасы.

Әкімшілік өз тарапынан жүргізген тексерулер барысында тапсырманы мүлде аз беретін және шамадан тыс беретін пән мұғалімдерін анықтап оларға әдістемелік ақыл-кеңес бере алады. Көбіне,біз,мектеп басшылығы,осындай өте қажетті істерді бірінші орынға қоймай, «иә,қатырып жатырмыз» деген мұғалімдердің бір ауыз сөзіне сеніп,білімнің бастау көзіне апаратын дәптер тексеруді екінші кезекке ысырып жүргеніміз жасырын емес.

3.Оқушы күнделгі

Күнделік-мектеп пен ата-ана арасындағы байланысты үзбей жалғап тұратын құжат. Қазіргі күнделік формасы ескіргенімен ол ата-ана үшін өз баласының сабағын күн сайын,апта сайын,тоқсан сайын қадағалап тұратын жалғыз мүмкіндік. Нарық заңына орай баласының мектепте не істеп жүргенін нақты біліп отыратын ата-ана азайып барады. Сол себепті,күнделіктің құжат ретіндегі рөлі арта түспесе,еш кеміген жоқ. Соған байланысты қаламыздың мектептерінде сынып жетекшілерінің өз қарауындағы оқушыларының күнделіктерімен жұмыс істеу төмендегідей тәртіппен міндеттелген:

ата-ана мен оқушының сыныпқа сабақ беретін мұғалімдер турасында хабары болуы;

сабақ кестесі мен үй тапсырмаларының жазбасы;

оқушының тәртібіне жасалған ескерту мен ата-аналарға арналған хабарламалардың болуы;

оқушы білімінің ағымдағы есебі;

оқушы білімінің қорытынды есебі;

сынып жетекшілерінің күнделіктерді тексеру жиілігі мен сапасы;

оқушы күнделігіндегі ата-ана қолының болуы;

толтыру мәдениеті;

безендіру эстетикасы.
4.Оқушылардың бас жұмысы

Оқушының бас жұмысы-белгілі бір бекітілген үлгідегі номенклатуралық құжат. Оған сауалнамалық мәліметтермен бірге,оқушының жыл бойғы оқу үлгерімі енеді. Оқушының бас жұмысы оның оқу жолын бастаған 1-ші сыныбынан бастап,мектеп қабырғасынан кететін 11-ші сыныпқа дейінгі оқушылық өмір жолында өз иесінің айырылмас серігі болады. «Жеке бас жұмысы» ереже бойынша ол бітіріп кеткеннен кейін үш жыл бойы өзі оқыған мектебінде сақталады.

Бас жұмысты тексерудің ең қолайлы кезі маусым айы,өйткені оқу жылы ішінде баланың басқа мектепке ауысуы,сынып жетекшісінің басқа жерге жұмысқа кетуі мүмкін.

Атап айтар жайт, «Бас жұмысы»-оқушының өзіндік визит кәрткешкесі. Тап осы «Бас жұмысы» арқылы бала оқып жүрген мектептің қандай екенін сөз етуге болады.

5.Оқушыларды тізімдеу кітабы

«Оқушыларды тізімдеу кітабы» шын мәнісінде өте қарапайым. Оған:мектептің құрылғаннан бергі келіп,кетіп оқыған барша оқушы жазылады. Жыл сайын мектепті бітіргендер мен одан кеткендер белгіленіп отырады. Егерде аты-жөні бойынша тап аталған сәтте білім алып жатқандарды санайтын болсақ,оқушылардың ақиқат саны ондағы жазылған цифрға сәйкес келуі керек.

9 және 11-ші сыныптарды бітіргені туралы кәмілеттік куәлік беру кітабы
9 және 11-ші сыныптарды бітіргені туралы кәмілеттік куәлік беру кітабы-қатаң есеп берілетін номенклатуралық құжат.Әрбір мектеп тиісті орындарға өздерінде оқып,куәлік алуға тиіс оқушылардың санына сай куәлік бланкісіне тапсырыс беріп отырады.

8.Оқушылар туралы бұйрық кітабы

Қаланың көптеген мектептерінің басшылардың әрқайсының жекелеген «Оқушылар туралы бұйрық кітабы» бар. Онда төмендегідей жазбалар болға тиісті. Мысалы:

№ бәленбайыншы мектеп мынандай қала ауданындағы;

әскери мектепке,қазақ-түрік лицейіне т.т. кетті;

х фирмасына жұмысқа тұрды;

қаладан мүлде басқа жаққа көшіп кетті.

Бұл жазбалар жасы он беске дейінгі оқушыларға қатысты жүргізіліп отырады. Онда «қайда кеткені белгісіз» деген жазба мүлде болмауы керек. Кеткендердің мекен-жайы анық болуы шарт.

8.Мектеп қызметкерлерінің еңбек кітапшасы

Еңбек кітапшасы-қызметкердің басты құжаты. Сол арқылы оның еңбек өтілі мен зейнетақысы анықталады. Сонымен бірге жұмыскердің қызмет атқару барысында алған барша алғысы мен марапатталуы жазылады, арнайы «Еңбек кітапшасын толтыру нұсқауында» оған түсірілетін барша жазба түрлері айтылған.

Мұғалімнің жеке еңбегін ұйымдастыру

Мұғалімнің еңбегі жыл өткен сайын күрделеніп келеді. Өйткені оқытылатын пәндер күрделенгендіктен, сабаққа дайындалу мен ғылымның жаңа жетістіктерін зерделеуге көп уақытын жұмсайды. Оның үстіне сыныптан тыс балалармен тәрбие жұмыстарының да жүктемесіне кететін, жұмсалатын уақыт азаймай отыр.

Оның үстіне қоғамдық жұмыстармен айналысу және ата-аналар мен қоғамға бала тәрибесінде қол ұшын созады.

Ағымыздан жарылып,адалын айтар болсақ,мұғалім еңбегін ұйымдастыру сияқты бірде бір еңбек түрі тап осындай нақтылықты талап етпейді. Біз бұны былайша түсіндірер едік:жұмыс уақытындағы мұғалім еңбегінің (сабақтар,тәрбие іс-шаралары) шешуші дәрежеде оның жұмыстан тыс уақытта(сабаққа дайындалу,дәптер тексеру,қосымша сабақ өткізу,тәрбие берудің міндеттерін шешуде) қалайша бел шешпей еңбектене білгеніне байланысты болып келеді. Басқалар еңбегінің зейнетін көріп,жұмыстары біткен соң,алаңсыз тынықса, ұстаздар қауымының еңбектенуі еш тынбайды.

Мұғалім мектептегі өзінің бірінші жұмыс күнінен бастап,міндетті түрде өзінің тиімді еңбек әдісіне,уақыт пен күш-қайратын орынды жұмсай білуге үйренуі шарт. Егер ол осыны дұрыс жолға қоя білмесе,істеген еңбегі желге ұшады. Орынсыз еш нәрсені жоспарламай бәріне үлгерем деп жанталасуда жеке басы мен жанұясы арасындағы алшақтыққа ұрындырып, ақыр соңында денсаулығын құртып,жүйкесін тоздырады.

Міне,осылардың бәрін ретке келтіре білген жан ғана өз еңбегінің жемісін көреді.

Бұған бірден бастығу керек.

Еңбектің уақыттық бөлінісі мен гигиеналық тәртібі

Уақыттың заңмен белгілген көлемі бәрімізге белгілі:8 сағаттық еңбек,оның үстіне жолға т.т.8 сағат кетсін десек,ұйқы мен дем алуға қалатыны бар-жоғы 8 сағат уақыт болып шығады. Ал,ұстазда осының бәрі араласып кеткен. Сондықтан,оны шынайы ретке келтірудің жолы мынандай:

1.Мектептегі жұмыс уақыты:

оқу сабақтары;

тәрбиелеу іс-шаралары;

отырыс,жиналыстар;

кабинеттегі жұмыс(нұсқаулар мен материалдар).

2. Мектептен тыс жұмыс уақыты:

сабаққа дайындалу;

дәптер тексеру;

ата-аналарды аралау;

қоғамдық жұмыстар(мектептегі және одан тысқары).

3. Бос уақыт:

көлік,жол;

үй шаруасы;

спорт пен мәдени-рухани қажеттіліктер;

демалыс пен ұйқы.

Мұғалім істің шынайы мәнісін ескере отырып,оған жуықтата бейімдей өзінің ақылға сыйымды байыпты жұмыс уақыты кестесін құрады.

Мысалы:

сабақтар-4 сағат;

тәрбие шаралары-1 сағат;

үйірмелер,кабинеттегі жұмыс-1 сағат;

жиыны 6 сағат.

Сыныптан тыс:

сабақтарға дайындалу-3 сағат;

дәптер тексеру-2 сағат;

қоғамдық жұмыс-1 сағат;

барлығы 6 сағат.

Сейсенбі:

сабақтар--3 сағат;

тәрбие шаралары-жоқ;

отырыс-1 сағат,

жиыны 4 сағат.

Сыныптан тыс:

сабақтарға дайындалу-2 сағат;

дәптер тексеру-2 сағат;

ата-анамен жұмыс-2 сағат;

барлығы 6 сағат т.т.

Бұдан көріп отырғанымыздай, мұғалімнің жұмыс күні қым-қуат тынымсыз тірлікке толы екендігі. Бұл арада біз мұғалімге қолайлы жағдайды алып отырмыз. Шындық өмірде 4-5 сабақ,одан соң,ұзаққа созылатын жиналыстар,аяқ астынан туындайтын қағаз бастылық,ұжым ішінде туындайтын конфликтілер т.т. орын алып жатады.

Жұмыс кестесін бір аптаға орайластыра құру уақытты өнімді де,тиімді пайдалануға септеседі. Уақыт ағымына қарай өзгеріс енізіп,уақыт жағынан алдағы орын алып қалатын жағдайға орай бірінші күні болатын іс-шараны алтыншы күнге немесе керісінше ауыстырып отыру үшін бәрін алдын ала жоспарлап алудың мұғалімдер үшін тиімді екенін аңғартады.

Мұғалім ақыл-ой еңбегінің физиологиялық және гигиеналық заңдылықтарын өзінің бес саусағындай білуге міндетті. Күшене жұмыс істеу өте қауіпті,оның үстіне мұғалімнің жұмысы өте жоғарғы сезім толқынысы мен жүйкеге салмақ түсірер қауырт жағдаяттарға толы. Міне,осыған байланысты,ол өзін күн сайын шамадан тыс жұмыс істеуге итермелеп отырады. Өзі сабақ үстінде,ұжым арасында көңілі толмаған іске ашу шақырмай,байыппен өзін-өзі ұстай білуі қажет-ақ. Таңертең тұрғанда гимнастикалық жаттығулар жасап,аз-кем жаяу серуендесе, мұғалімнің өз жанын көзінің қарашығындай күткені болып табылады. Дәргердің кеңесін алуға уақыт таба білу,кәсіпке байланысты орын алатын көптеген аурулардың алдын алғызады.

Жұмыс үстелінде (үйде,жұмыста) отырғанды әрбір 40-50 минут сайын 3-5 минуттық бой сергіту қимылдарын жасап,аяқ-қолы мен белін және мойнын жазып алса,ал компьютер алдында отырғанда мониторға ұзақ тесіле қарамай 10-15 минут сайын назарын басқа жаққа аударып,2-3 минуттай әрі-бері жүріп тұруы керек. Сабақтан соң,қайтатын жолы қауіпсіз,әрі таяу болса,кісіге лық толған қоғамдық көлікте сығылыспай жаяу серуендей отыра үйге қайтқан ләзім. Көңіл сергітудің табылмас тағы бір жолы әріптестермен қалжың айтысып,арқа-жарқа бір жасап қалу,иә,орнын тауып,ретімен,жөнімен қалжыңдаса білгенге не жетсін.

Сабаққа дайындалу үрдісін өзіңді жалықтырмайтындай етіп түрлендіріп отыру керек:оқу-жазу(тапсырма орындау,дәптер тексеру т.т.).

Ұйықтар алдында бой сергітіп,біраз далаға жүріп қайту керек.

Тамақтану-мұғалім денсаулығының кепілі. Сондықтан,мұғалімнің өз рационындағы тұтынатын тағамдарының нәрлілігі мен құнарлылығы 3000 ккалл. аспауы шарт. Дәруменге толы азық-түліктерді тұтынудың маңызы зор.

Түстен кейін тамаққа сылқия тойып алып сабаққа бару мен бар қайратты жұмсап еңбек еткен организмге зиянды.Өйткені,қан айналысы қалыпты болмай, адамның ойлау қабілеті төмендейді.

Мұғалім сияқты еңбек адамы үшін салауатты дем алу(серуен,балық аулау,жүзу,туризм),мәдени көңіл көтеру(театр,кино,қызықты кездесулер, үйірмелер) еңбек демалысы мен демалыс күндері өте қажет.

Гигиена ережелерін сақтау,күн тәртібі кестесін байыпты құру денсаулықты нығайтып,еңбек өнімділігін арттырады.

Оқу сабақтары мен тәрбиелік іс-шараларды дайындау және өткізу

Іске жақсы дайындала білу-табыстың жарты кепілі.Сабаққа дайындалатын уақыт есебіне уақыт үнемдеу дайындықта орын алатын қателіктерді түзеуге жұмсалады. Сондықтан сабақ пен тәрбие іс-шараларына дайындалуды бірізге түсіру керек.

Біз алдын ала дайындық жасау жүйесі мен пакеттер жүргізуді(папка, кәртішкелер жиыны,конверттер т.т.) ұсынамыз.

Бірінші пакет-бұл нақты материалдардың жинақталуы. Тәжірибелі ұстаздар әрбір тақырыпқа даярлық жасап,оларға арнайы папка мен конверт ашып оны үнемі толықтырып отырады. Қажетті мақаланы оқып алды ма,не оны ксерокстен өткізіп,не жазып алып конвертке сақтайды,не болмаса,бірден өз копьютеріндегі арнайы папкаға енгізеді. Осындай жолдармен материалдар жиналынып сақталынады. Соның нәтижесінде ұзақ жылдар бойы баға жетпес материалдар қазынасы жинақталады да,өз пәні бойынша кез келген тақырыпқа пайдаланылады. Ең пайдалысы қажетті мәліметтермен қала мектептерінің мұғалімдерінің өзара тәжірибе алмасуы. Олар бірінде жоқты бірінен тауып,біліктілігін арттырар еді.

Екінші пакет-библиография,қажетті әдебиеттердің атауы,авторлары,шыққан жылы,қайдан алуға (жеке,мектеп, әдістемелік, қалалық кітапханалардан) болатындығы турасындағы жүйелілікпен толтырылған жазбалардың әліпбилік тізбесі сақталған конверттер.

Үшінші пакет- тақырыптық жоспарлау мен әдістемелік жобалауды құрастыру,әдістемелік құралдар мен қилы нұсқауларды жинақтау т.б. Мұғалім өзінің шығармашылық шеберханасын құрып,жоғары тиімділікпен еңбек етуіне жағдай жасайтын әдістемелік қор жинақтайды.

Төртінші пакет-сабаққа дайындалу жоспары мен дидактикалық материалдар, карта,перфокарта,қажетті әдістемелік техникалық құралдар мен компьютер үшін құрылған барлық тақырып бойынша бағдарламалық материалдардың жинақталуы. Олар ұстаздың жеке қорында сақталады.

Бесінші пакет-онда тәрбие жұмысы бойынша материалдар:мәдени,патриоттық сабақтар,жорық пен экскурссияларды ұйымдастыру және осы мәселелерге байланысты әдебиеттер,сонымен бірге,тәлім-тәрбие беруге қатысты нақты сауалдарға байланысты газет-журнал қиындысы мен көмекші құралдар сақталады.

Мұғалім өзінің жоспарлаған сабағы мен тәрбие іс-шараларына дайындық жасаған кезде бәрін ескеруге тиісті:өткізілетін уақыт,міндеттері, көмекшілері, безендірілуі,қиындық туа қалғанда олардан қиналмай шыға білудің жолдары т.т.

Іс-шараларының шағын жеке жоспарын жасауды ұйымдастыру кей кезде тығырыққа тірейтін өте қиын сауалдардың шешімін таба алуға көмектеседі.

Жазбаны ақ қағазға түсірген кезде бір жағын ақ күйінде қалтырып отыру,кейін сол жерге ескертпелер мен түзетулерді енгізіп отыруға ыңғайлы екенін үнемі есте ұстаған дұрыс.

Ең басты фактор-мұғалімнің өз еңбегін өздігінен реттей алуы. Белгіленген ереже шеңберінен шықпай,өз ісін уақытысында тап-тұйнақтай етіп орындай білу керек,соған үйреніп,қатып пысу керек.Баламен жеке әңгімеде 3-5 сағат босқа уақыт жоғалту бар да,3-5 минуттың ішінде бәрін орнына келтіріп,істі шұғыл шеше білу бар. Міне,осындай уақытты үнемді жұмсап,жемісті еңбек ете білуге әрбір ұстаз жетісуі керек. Бұл турасында қызығушылық танытқандар ТМД аймағында шыққан «Искусство преподавания» деген П.И.Пидкасистый мен М.Л.Портновтардың тамаша еңбегін оқу барысында өздеріне қажетті мәліметтерді ала алады. Бүгіндері қаламыздағы ең өзекті мәселелердің бірі-басшылық тарапынан ұзтаздардың қызметіне баға беру. Ендігі жерде осы тақырып бойынша сөз қозғайтын боламыз.

Педагогикалық қызметті қалай бағалауға болады?

Әлбетте, педагогикалық қызметті біліктілікпен бағалау қиынның-қиыны екені еш дау тудырмайды. Сонымен бірге оқу мекемесінде және одан тыс орындарда «қоғамдық пікір» орын алып,нақты ұстаз турасында не «жақсы», не «жаман» деген ой өрбітеді. Осы «пікірлерді» сол ұстаздың қызметіне берілген бағалаудың сапасы деп көзді жұмып,бірден қабылдай салуға қабылдай салуға әсте болмайды. Мұғалім біліктілігі туралы формализмге ұрынған сандық көрсеткіштерге де,еш иек сүйеуге болмайды.

Ұстаздардың педагогикалық қызметін бағалаудағы көп жылдық тәжірибе мынандай ой түйгізеді,бұл бағалау кешенді(түрлі ақпарат көздері бойынша),бірақ үзікті(қызметінің сапасын бағалайтын кейбір жалпы баллдардың болмауы) болмауы керек.

Қазір бұл жөнінде жалпы қалыптасқан ереже бар,ол үшін:арнайы сараптаушылар осы қызметпен айналысып, педагогикалық қызметті бағалауда ең алдымен оқытушының шығармашылық әлеуетінің даму мен жетілуін, адами-имандылық салауатын байыптап,тек осыдан кейін ғана барып,оның өз санатына лайықты екендігі жайында өз шешімдерін шығарады.

Педагогикалық қызметтің сапасы турасындағы студенттер мен оқушылар пікірі өте маңызды.Әдетте олардан не турасында сұрайды? Бәрі бұрынғы сарынмен:Сіз,ұстаз ретінде, ақпаратты(ол неліктен қызықты,неге керек,қаншалықты жаңа,онымен жұмыс істеу ыңғайлы ма,басты несін атап көрсетер едіңіз...т.т.)ұсынасыз ,Сіз, оқушылардың(аудиториядан тыс жердегі пәнмен өз бетімен белсенді айналысу,дәріс үстіндегі белсенділік т.т.) танымдық белсенділігін қалай ұйымдастырасыз түрінде,сонымен бірге,оқыушылар Сізге сабақ үстінде сыйластықпен қарай ма?-деген сынды болып келеді.

Тіптен жақсысы оқушы мен студенттерге ұстаздың жеке басы туралы емес,сол сабақтағы оқытушы мен шәкірт арасындағы қарым-қатынасты қарастыру. Қазір оқу орындарында түрлі сауалнамалар жүргізіліп жүр. Ең жақсысы олармен осы тақырыпта арнайы даярлықтан өткен адамдардың айналысуы,олар өздері алған ақпаратты дұрыс сақтап,тиімді қолдана білер еді. Бірақ бұндай ұсынықтылық қала мектептерінің бәрінде бірдей сақтала бермейді. Сондықтан бізден бітіріп,қала ЖОО оқып жүрген студенттер арасында жылына бір рет сауалнама жүргізуді өзімізден басқа ешкім қолға алмайды. Бұл арада үнемі есте ұстайтынымыз,оларды шағын топтың арасында жүргізбеу(ондай жолмен алынған сауалнамада нәтиже не асырылып,не төмендетіліп көрсетіледі) және сауал анонимділікпен жүргізілуі шарт. Дау мынадан туындап отыр,өзінің мұғалімі туралы студенттер дұрыс баға бере ала ма? Білім беру қызметін тұтынушылардың пікірімен үнемі есептесіп отыру керек. Мысалы, АҚШ-та студенттер өз бетімен сауалнама жүргізе алады. Оның нәтижесімен оқу орны әкімшілігі және төменгі курс студенттері құлағдар болып,өздеріне қай ұстаздың керек екеніне таңдау жасай алады.

Біз өзіміздің СМПИ математика және математиканы оқыту каферасымен бірлесе жүргізген зерттеулерімізде тек түрлі ұстаздардың шеберлік деңгейлерінің түрлілігімен ғана емес,оларда орын алған проблемалар мен қызмет аяларында түзетуді қажет ететін жайттарды да анықтадық.

Кейбірде осы проблемалар өте күрделі болып келеді. Ең өкініштісі сол осының бар екендігі 10-20 жыл іс-тәжірибесі бар мұғалімдерден аңғарылса,бұл жағдайда оған көз жұмып,отыра беруге болмайды.

Студенттер мен оқушылардың біздердегі педагогикалық қызметтің сапасы туралы пікірі,әрине,қашанда объективті емес,кейде ондай мұғалімдермен жұмыс істеуде «сабақ үстінде басқа іспен айналысады», «жұмыс істегісі келмейді» деген сияқты пікірлер қосанжарласып жүреді. Сондықтан біздің сауалнамаларымыз егер ондай проблемалар болса соларды табуға септеседі. Егер студенттер мен оқушылар пікірін байыптағанда олар аңғарылмаса,онда басқа ақпарат көздерін іздеу керек. Сол арқылы оқушылардың мұғалімге деген «бәрі қанағаттанған» ситуациядағы пікірлерінің дұрыс еместігі де танылады.

Ондай бастау көз білім сапасы болып табылады. Әлбетте бір сабақтың тексерілуі еш нәтиже бермегенімен бірнеше сабақ топтамасы көп нәрсені аңғартады.

Бізде және шетелдерде өте жиі оқытушылардың қызметін бағалау үшін өздік бағам(self-understanding) қолданылады. Өздік бағам өзінен өзі ештеңке көрсетпейді:мен өз мүмкіндігімді,қолымнан келетінін, неден қиналатынымды ескеріп барып өз бағамды өзім беремін.Бірақ басқа дерек көздері мен ақпарат мәліметтерінің басы құралып барып, оқытушының пайымдау деңгейі мен өз қызметінің сапасы мен құрылымына деген түсінігі айқындалады. Түйсінбеу,проблеманың болмауы,төмен деңгейде берілген өздік бағамдау оқытушының қызметіндегі өздік стилін танып білуге септеспейді.

Соңғы нәтиже-ең қиыны. Онда ешқандай өлшемге көнбейтін бағамдау мен өлшем жасалған кезде танылмаған анықталмаған қасиет ол болып өткен соң анықталуы мүмкін. Солай бола тұрса да,педагогикалық қызметті дұрыс бағалауға жуық келетін параметрлерді тауып,жаттанды болған «біздің студенттер мен оқушылар жақсы оқып жатыр» деген жел сөзден құтыла алар едік.

Оқытудың барлық бөлігіндегі оқытушылар пайдаланған бақылаушы материалдардың талдануы, осы материалдардың сапасы туралы көңіл толмайтын пікірге бастап алып келеді:біз өте-жиі кездесетін, нақты,арнайы нәрселердің ауанынан шыға алмай қаламыз. Егер дайындықтың сапасын тексеру қандай қиын болса,оның болмауы бәрімізге сезілініп тұрады. Бұл- әкімшілікке,ұстаздарға көтерілген дабыл. Оны дер кезінде аңғару керек-ақ.

Әдістемелік қамтамасыз ету,оның сапасы-педагогикалық қызмет туралы ақпарат көздерінің бірі.Сапаны бағалай отыра,өзінің әдістемелік ұстанымыңмен жұмыс істеуге тура келеді. Осы жолда ұстаз өзінің білім беру ғұмырында пәндік курсының мазмұнын жаңартып, жаңғыртып отырады. Сонымен бірге оқушылар орындайтын тапсырма түрлеріне де үнемі назар аудару керек.

Егер сөз мектеп,гимназия,лицейде білім алушылар турасында болса,онда мұғалім туралы ата-аналар пікірі ескеріледі. Олардың пікірін білуде әдетте жалпы сипаттағы(нені қалайтыны туралы,білім беру деңгейіне қанағаттануы туралы,баласының мұғалімдер мен оқушы арасындағы конфликтілері туралы) ауызша сауалдар қойылады.

Оқытушылардың қызметін бағалау үшін олардың бұрынғы студенттері мен оқушыларының пікірлері сұраларды.Бұл-орасан зор еңбекті қажет еткенімен,басшылыққа қатысты қажетті ақпараттар легімен қамтамасыз етілудің өзіндік бір түрі болып табылады.. Осындай уақыт өткізіле бағалау-өте жиі асыра бағалануды білдіреді. Осыны үнемі кәперде ұстап отыру керек.

Әкімшіліктің пікірлерін назардан еш тыс қалдыруға болмайды. Кейбір ұстаздар әкімшіліктің көп уақытын алып, ол туғызған конфликтілер сабақтардың өтпей қалуына әкеп соғады.

Оғаш жайт,шебер ұстаздар да, біздің бақылауымызша,проблемалардан ада емес,ол проблема көбіне әкімшілік тарапынан туындап отырады. Осыларды қорыта келе,айтарымыз біз сөз еткен мәселелер Г.Б.Скоктың «Как проанализировать собственную педагогическую деятельность» кітабында жан-жақты ашылып жазылған.

Қарама-қайшылық формуласы немесе ұжымдағы текетіресті қалай шешу керек

Қазіргі педагогикада ұжымда орын алған конфликтінің басшылар тарапынан шешілуінің екі жолы мен екі амалы бар. Біз әуелі конфликтің шешілу жолдарын атап көрсетелік:

а)конфликтті шешілгенімен араға уақыт салып,жаңа қырынан,жаңа мүшелер тартып қайыра туындып отырады;

ә) кейін қайыра туындай қалған кезінде орын алған жағдайға бақылау мен басқару қоюға болады.

Бұл үшін біз конфликтінің «қатаң» және «жұмсақ» шешімін табу амалының бір-бірінен несімен өзгешеленетінін айыра білуіміз керек?

Екеуі бір-бірімен несімен ерекшеленетіні,яғни, «қатаңның» «жұмсақтан» несімен өзгешеленетініне тоқталалық:

а) қолданылу жағдайына байланысты;

ә) оны қолданып,шешетін басшылардың міндетіне қарай;

б) жағдайдың шешілуінің басшылық пен ұжым үшін нәтижесі мен салдарына қарай.

Қандай ситуация мен жағдайда «қатаң» амал текетіресті (инцидентті) тоқтатудың құралы бола алады? Ол барлық жағдайда қолданылады. Егер:

1.Текетірес өзінің даму сатысындағы кезекті кезеңге өтуге бағыт ұстанғанда. Мысалы: қарапайым ғана басталған жайт өзінің өрістеу барысында қатысушылар арасындағы бірін-бірі кінәраттасуға ұлысатын болса.

2. Басшылар қолданған «жұмсақ» тәсіл өз нәтижесін бермеген шақта. Мысалы,егер мектеп басшысы дер кезінде дәл және нақты түрде талқыға салынатын әлдебір проблеманы араға уақыт салып барып қарауға ешкімді көндіре алмаса. Немесе қысқарта айтқанда, «қатаң» әдісті қолдану басшы өзі жіберіп алған қателігін «жұмсақ» тәсілмен түзетуі мүмкін болмай қалғанда «қатаң» тәсілге жүгінеді.

Сонымен «қатаң» тәсіл текетірестің тоқтамы болатын соңғы мүмкіндік деп кесіп айтуға болмайды.Бұл арада еш таңдау түрі қалмайды,қателік жіберуге ешкімнің қақы жоқ. Сондықтан, бұл тәсілді амал құрыған шақта, соңғы мүмкіндік ретінде қолдану керек.

Сонымен,барлық жағдайда, жағдай қолдан шығып кетіп,ырық бермей кеткен шақта текетіреске нүкте қою үшін «қатаң» амал қолданылады.

Біздің бұлайша айтып отырған себебіміз, «жұмсақ» амал дау енді-енді өршіп келе жатқан кезде қолданылса,ол ырық бермей кеткен кезде «қатаң» амалға жүгінеміз.

«Жұмсақ» амалдың міндеті мүлдем бөлек. Өйткені,ол дауды кідірте тұру үшін емес,оған басқарылуға болатындай етіп,оны бақылауға алуға мүмкіндік береді. Сол себепті де,ол-мүлдем бөлек міндет. «Қатаңға» керегі оны кідірте тұру емес,қайыра бас көтермейтіндей етіп,біржол түбірімен жою.

Оның мәні неде? Көз алдымызға елестетіп көрейікші,топтық бас қосу барысында текетірес туындасын делік. Одан кейін осы қақтығыс өзінің бастапқы мазадануына ие болып,екіге жарылған бітіспес дауға ұлассын.

Басшы бұндай жағдайда не істеуге тиіс?

Туындаған жағдайдың өзі оның араласуын талап етіп тұр. Ол өз тарапынан дауды екі жақтың бірінің жыртысын жыртпай ара ағайындық қызмет атқара отырып тоқтатуы керек. Нәтижесінде «жапа шеккендер» болмауы шарт. Өйтпесе,көңілі қалған жақтың көсемі кейін келе,жеңіске жеткен жақтың серкесімен күш біріктіріп, басшының өзіне қарсы шығады. Себебі,текетірес деген-аяр жау. Оның аяқ астынан шығып өршіп кетуі оп-оңай. Оны өте қатал басып тастаған жағдайда кешегі қарсыластар бір-бірімен ауыз жаласып,әп-сәтте одақтастарға айналып шыға келеді. Текетірес белгілі бір ұстанымға қатысты шыққандықтан,әр жақтың көсемі өз пікіріннің дұрыстығын дәлелдеуге барын салады. Осы ұстаным оларды басқарушылар үшін күрес құралы,егер басшы оларды қолындағы осы «көзірлерінен» айырса,олар амалсыз орынсыз қызыл кеңірдек болуларын тоқтатады. Осы арқылы А тобының көсемі мен Б тобының көсеміне қатар кедергі келтіріп,өзі айтқан бітімге келуге көндіре алады. Өйткені екі жақтың көсемдері өздерінің жеңіске жетер жолындағы басты кедергі мектеп мүдірі деп санайды. Басшы кедергі өзі емес басшы жақтың ұстанымы деп екі жақты бірдей сендіре алса,текетірестен кейінгі психологиялық ұстаным төмендегідей болып келеді:

1.Басшының көзқарасы бойынша, «қатаң» амалмен дауды шешу екі көсемніңде жанжалды жалғастыруға деген аптығын басады.Басшы бұндай қадамға әдейі барып отыр.

2. Көсемдердің көзқарасы бойынша, жағдай бұдан мүлде бөлек. Текетірестің «қатаң» амалмен басылуы екі көсемнің жеңіске жетуге деген ұмтылысына нүкте қойып,олардың өздерін ұжымның белгілі бір бөлігі не тікелей ,не жанама қолдап отырған жағдайда өз ұстанымдарының не айқын,не астырын дұрыстығын дәлелдеуіне кедергі келтіріп отыр.

Тап осы арада екі көсемнің біріге тізе қосуына объективті психологиялық негіз қалыптасады. Осы арада олар үшін жеңіске жетулеріне кедергі келтіріп отырған жанға қарсы бірлесе шабуылдаудың мүмкіндігі туындайды.

Басшыға қарсы біріге бас көтеру қайтіп,қалайша өтеді?

1.Кейде,өте сирек кездессе де,топ жетекшілері(көсемдер) алдын ала өзара келісіп алып,мектеп мүдіріне бірлесе өре түрегеледі. Көсемдердің өзара ауыз жаласып бірлесе әрекет етуін «оппозицияның ымыраласуы» деп атайды. Кейбір авторлар оны «қастандық» деп те атап жүрген жайы бар. Олардың бұлайша атауы шындықтан алшақ жатқан жоқ.

2.Өте жиі көсемдердер алдын ала келісіп алмай-ақ,бірлесе әрекет етеді. Мысалы,топпен бас қосу өтіп жатқанда көсемдердің бірі басшыға тіке шабуылдайды да,екініш көсем бірден оны жақтап шыға келеді.Бұл нұсқа «жағдайға байланысты оппозиция» деп аталады.

Басшылардың жадынан шығармауға тиісті нәрсе,бұл екі жағдайда өзін қолданушыларға өте жиі жеңіс әкеледі. Сондықтан біз «қатаң» амалдың кей кезде бастықты тағынан тайдырар шеттетуші тетікке айналып кетуін жоққа шығармаймыз.

Бұндай «шеттетуші тетік» «қатаң» амалды қолданғаннан кейін орын алуы да мүмкін, орын алмауы да мүмкін. Бірақ та, текетіресті шешуде «жұмсақ» амал қолданылған жағдайда ол еш орын алмайды. Сондықтан,оны міндетті түрде орын алуға тиісті құбылыс деп еш санауға болмайды.

«Қастандық» пен «Шеттетуші тетіктен» қашып құтылудың жалғыз жолы ғана бар. Ол мынадан тұрады,текетіресті «қатаң» амалмен тоқтатпау жолы. Біздің сізге,мектеп мүдіріне, арнап жазған жолдарымызды мұқият оқи отырып,мектеп өміріндегі текетіресті басталмай жатып аңғарып,тез шеше білсеңіз осы кітапты бекер қолға алып оқып шықпағаныңызды сездіреді. Істің мәнісін біле әрекет ету-демек,өз әрекетіңнің қандай нәтиже беретінін білу деген сөз.

Енді бізге қалғаны осы бөлімде айтқан ойларымыздың түйінін шығару ғана.

Сонымен,конфликтінің дамуын мектеп мүдірі тоқтата ала ма,егер де ол инцидент деңгейіне ойысып кетсе? Әлбетте. Егер ол істің мәнісінің тереңіне бойлап,қара қылды қақ жарып,ұжымының көңілінен шыға білсе. Егер де ол текетіресті жоюға тырыспаса немесе инцидентті тоқтатуға шамасы жетпей, конфликтіге түсуші жақтың бірінің жетегінде кетсе,онда текетірес бірінші жағдайдағыдай өрбиді.

Бұл дегеніңіз,кері кетушіліктің кесірінен екі жақ бір шешімге келе алмай зорға басылады. Бірақ ешкім жеңіп шықпайды. Неге? Себебі текетірестің осылайша шешілуі нәтижесінен ешкім ұтпайды,қайта оған қатысушылардың барлығы жеңіліс табады. Сондықтан бірінші тәртіп негізінде текетірес нәтижесі төмендегідей болып келеді:

а) конфликті шешусіз қоздаған қоламта күйінде қалады;

ә) өзінің тақырыбы мен қатысушылары бар жаңа конфликтілік жағдай туындайды. Текетірес қанша ұзаққа созылады,сол уақыт аралығында жаңа конфликтілік ахуалдар туындап отырады. Олар өзіне жаңа мүшелер тартып,ұжым өмірі бітпейтін даулардан тұратын дозаққа айналады.

Сонымен,шындығында барлық текетірес бірінші жолмен дамығанда,ешкімге жеңіс әкелмейді. Тіпті текетірес барысында өз позициясы қорғап шығып, онысын басқаларға таңған жақта еш нәрсе ұтпайды.Егер басшы текетірес кең өріс алып,өршіп кетпей тұрғанында баса білуге бар күш-жігерін жұмсаса тіптен жақсы.

Бұл арада мүдір көзсіз қадамдар жасаудан немесе енжарлықпен «қайда бар дейсіңге?» салынбауы керек-ақ. Бұндай жағдайда күш қолдану мүлдем тиімсіз,ол жағдайды мүлде ушықтырады. Басшы бұндай жағдайда сауаттылық пен сардабалдық таныта конфликтінің даму тетігіне психологиялық талдау жасауға иек арта білуі қажет.

Қалай және қандай жолмен және қандай қажырмен мүдір текетіресті өзіне тиімді тоқтата алады және оны бірінші жолмен дамитын ұжым үшін қолайсыз даму мүмкіндігінен айыра алады?

Ол мұны алдын орап істейтін бір ғана жағдаймен тоқтата алады. Ол: өз басының осы конфликтіге араласпауы,конфликті текетіреске ұласпай тұрып, мүдір қарсыласушы жақтардың біріне енетін болса,ол өзін текетіресті бейбіт шеше білу құқығынан айырып,оның есесіне онсызда шатқаяқтап тұрған жағдайды одан әрмен қиындата түседі. Егерде ол конфликтіге араласпаған болса,онда текетіресті тоқтата отырып,оның дамуын екінші арнаға түседі.

Екінші жол бірінші текетірестің дамуына қарағанда өзінен өзі басыла салмайды,мүлде жойылады. Текетіресті тоқтату жолында мүдір не «қатаң», не «жұмсақ» амалдардың біріне жүгінеді. Қандай амалдың тиімді екені? Жағдайға байланысты болып келеді. «Жұмсақ» амалды қолданып,инцидентті тоқтатқанымен конфликті тоқтамайтынын басшы жақсы ұғынуы керек. Ол тек бастапқы кезеңіне қайта оралады. Басшы бұл арада өзіне белгілі стратегиясы бойынша конфликтіні түбегейлі шешуге мүмкіндік ала алады. Оның үстіне, «жұмсақ» амалмен текетіресті тоқтатуда оны орынды қолдана білсе,басшыға жеңісті психологиялық позицияға қол жеткізуге мүмкіндік береді. Басшы мынандай жағдайда қалады:

а)ол конфликтіні шешу үшін уақыт ұтады. Осы өзіне тиселі мерзімді қалайша пайдалану басшының еркіндегі дүние;

ә) ол екі топтыңда көсемінің алдына өз ұстанымдарын өзінің алдына келіп баяндап беруінің қажеттілігін қояды. Ендігі жерде басшы олардың артынан жүгіріп олардың кімдер екенін анықтаймын деп әлекке түспейді. Олар мүдірге өз аяқтарымен келіп, кім екендіктерін танытады. Ал,басшының қол жеткізген осы артықшылығын өз пайдасына асыра білуі өзіне байланысты. Дәлірек айтар болсақ,көсемдермен тиімді жұмыс істеу стратегиясын қалай игергендігіне қатысты.

Осылайша,тіпті текетірес үстінде болсын,тіпті ол аяқ астынан туындайтын болсын,басшының қолында психологиялық құрал бар. Ол оны орынымен қолдана отырып,жеңіп шығады,өз мүмкіндігін кемітпейді, қайта арттырады. Басшы осы арқылы конфликтіні шешудің қосымша мүмкіндігіне қол жеткізе алады.

Егер мына жағдайда егер басшы:

а)конфликтіге тартылатын болса;

ә)инцидент барысында бір жақты не тікелей,не жанама қостаса;

б) егер инцидентті «жұмсақ» амалмен тоқтата алмаса, «қатаң» амалмен тоқтатуға күш сала алады.

Бұл жағдайда, инцидентті тоқтатудың қолда бар бірден бір жолы-«қатаң» амал болып табылады.

«Қатаң» амалды дұрыс қолдану-текетіресті тоқтатуда төмендегідей міндеттерді шешуге көмектеседі:

1.Текетірестің өрбуін барша кері салдарлар туғызатын бірінші жолмен дамуына жол бермеу;

2.Жағдайды қайыра қалпына келтіріп,оны басқарылатын ету.

Сонымен, «қатаң» амалды қолдану нәтижесінде текетіресті тоқтату, бәрі бір конфликтіні тоқтатып түбегейлі жоя алмайды. Ол тек шектеліп,бастықтың не тақырыппен,не көсемдермен жұмыс істеудің стратегиясы арқылы шешімін табуға мүмкіндік береді.

Басшы «қатаң» амалды қолдану арқылы текетіресті тоқтатқанда мынаны жадынан шығармауы керек,ол осы әрекетімен өз қолымен,өз ісімен көсемдердің бірігуіне,яғни, «қастандық» немесе «жағдайға байланысты оппозицияға» объективтік психологиялық алғышарт жасайды. Бұл дегеніңіз,сайып келгенде, аталған жағдайдың ең ауыр салдары болып табылады.

Оның не орын алатын,не орын алмайтынын әрбір нақты жағдайға байланысты тамыршыдай тап басып айту өте қиын. Сондықтан,біздің ұсынарымыз «қатаң» амалды тек шетін жағдайда ғана,басқа жол қалмағанда ғана қолданған ләзім.

Кейбір басшылар «қатаң» амалды қолданып текетіресті шешудің мүмкін болатын кері салдары бар екенін біле тұра немесе еш көңіл аудармай одан қашады не болмаса,текетіреске араласпауға тырысады,тіпті болмаған жағдайда мәселенің байыбын одан сайын қиындатып,күш қолданып, шешуге барын салады. Бірақта,барлық жағдайда қалыптасқан жағдай одан қай кезде басқарушылық шешім мен басқарушылық әрекетті талап еткенде оның таңдауы,ең құрығанда,мәселенің байыбына барып қабыландануы керек. Кез келген жағдайда егер мүдір шын мәнісінде жағдайды тиімді басқарғысы келсе,өзім білемділікке салынуға құқы жоқ,өзінің қалауымен емес,жағдайдың аңысымен әрекет етуге тиісті. Ол конфликтіні басқарудың объективті психологиялық заңдылығына сүйенбей еш тірлік ете алмайды,тіпті өзінің мінез-құлық ауанына да қарамай,ол ең ізгі ниетті негізде болса да.

Бұл арада ең игі ниеттің өзі жаулық көрінуі де мүмкін.

Қолды қалтаға салып қарап тұру мен дөкір әрекеттер отқа май құя түскені болмаса,еш жақсылық әкелмейді. Екі жағдайда да текетірес бірінші жол бойынша өрбіп,өрістейді. Бұндай жағдайда келеңсіз салдарлардан қашып құтыла алмаймыз. Егер басшы «жұмсақ» немесе тіптен «қатаң» амалды қолданса да кесірлі салдардың сақталып қалу мүмкіндігі еш жойылмайды.

Осылайша басшыға екі оттың( енжарлық пен қатаңдықтың) бірін таңдау дегеніміз-екі жеңілістің (қашып құтылмайтын және мүмкін болатын) біріне бейіл таныту. Бұл жағдайда сіз өз қолайыңызға жаққанына тоқталу таңдауын жасайсыз.

Текетірес отандық педагогика ғылымында аз сөз етіліп келеді. Қазіргі үш-төрт тілді еркін меңгерген басшылар үшін оқып шығып,ғибрат алатын еңбек Н.Н.Вересовтың «Формула противостояния или как устранит в колликтиве» деген кітабы.