Ж. И. Намазбаева Бас редактордың орынбасары
жүктеу/скачать 4,65 Mb.
|
2019 4(61)
| Keywords: personality, parameters of self-actualization, personal development and growth, coping, coping strategies of behavior, psychological mechanism, determinants, factors.
Адамның қиын өмірлік жағдайға ұшырауы салдарынан болған жеке басының өсуі мен оң тұлғалық өзгерістер мәселесі психология ғылымында әлі де толық зерттелмеген. Түрлі өмірлік қиындықтарға қарамастан, адамның қайта өз қалпына келіп, жұмыс істеуінің бастапқы деңгейіне оралып қана қоймай, өмір сүрудің жоғары деңгейіне жеткен оқиғалар кездесіп жатады. Сонымен қатар, адамның тұлғалық өсуін, тұтастығын және дамуын қандай психологиялық механизмдер қамтамасыз ететіні туралы мәселе нашар зерттелген күйінде қалып отырғанын байқауға болады. Отандық психологияда копингтік мінез-құлықты жеке тұлғалық даму механизмдері тұрғысынан зерттеу жүргізілген жоқ. Көптеген ресейлік авторлар өз зерттеулерінде [1] тұлғалық жаңа құрылым-дардың, өзгерістердің, қайта құрулар мен өсудің пайда болу шарты ретінде психикалық белсенділіктің маңыздылығын атап көрсетеді. Зерттеушілер, атап айтқанда, дистрестерді дамыту үшін және дамытушы эустрестердің артықшылықтарын пайдалану үшін адамнан психикалық белсенділіктің жоғары деңгейі талап етілетінін атап көрсетеді [2]. И.А. Джидарьян психологиядағы белсенділік категориясын зерттей отырып, тұлға белсенділігінің өзінің психикалық процестері, күйлері мен қасиеттерінің субъектілік өзін-өзі реттеу құбылыстарымен, психикалық даму процесінде ішкі детерминация басымдығымен тығыз байланысын көрсетеді [3]. Л.И. Анцыферова болса, психикалық белсенділік "дамудың субстанциялық негізі болып табылатын тұлғаның өзіндік сәйкестілігін өзін-өзі сақтау, сабақтастықты кеңейту, тереңдету және байыту" механизмі болып табылатынын атап өтеді [1, 72 б.]. Болмыс субъектісінің белсенділігін зерттей отырып, А.А. Волочков копингтік мінез-құлықты қиын немесе стрестік жағдайларда субъектінің жекедара ерекшеліктері және тәжірибесімен ұштастыра отырып, жеке таңдауды болжайтын субъект белсенділігінің күрделі кешені ретінде қарастырады. Автордың пікірі бойынша, күйзеліске қарсы іс-әрекетке тек жеке тұлға ғана емес, адамның тұтас жекедаралығы белсенді қатысады. Ал копингтік мінез-құлық субъектіліктің сыртқы немесе ішкі қажеттіліктеріне жауап болып табылады. Батыс психологиясында оң тұлғалық өзгерістер негізінен жарақаттан кейінгі немесе стрестік жағдай-ларда зерттелді және тиісті атаулар алды: күтулерге қарамастан оң өсу (Linley, Josefh, 2004); стрестен тудырылған тұлғалық өсу (Park et al., 1996); жарақаттан кейінгі тұлғалық өсу (Tedeschi, Calhoun, 1995, 2004). Қазіргі уақытта дағдарыс немесе жарақат салдарынан қиын өмірлік жағдайдың әсерінен оң тұлғалық өзгерістерді сипаттайтын түрлі теориялық моделдер бар. Олардың төртеуіне тоқталайық [4]. 1. Өмірлік дағдарыстың және Шеффер мен Мустың тұлғалық өсуінің оң нәтижелерінің үлгісі (1992). Оның авторлары копингті даму процесі ретінде қарастырып, күйзелістен туындаған оң салдарлардың өзара байланысты үш негізгі түрін бөледі: - әлеуметтік ресурстарды күшейту (достармен қарым-қатынасты жақсарту); - жеке ресурстарды нығайту (Мен-тұжырымдамасын жетілдіру); - өзінде бар копинг дағдыларын жетілдіру (мәселені шешу қабілеті) немесе жаңаларын дамыту. Басқаша айтқанда, авторлар тұлғалық өсу копингтің кейбір тәсілдерін қолданудың салдары болуы мүмкіндігін ескерте келе, копинг процесі тұлға дамуының қозғаушы күші болып табылатыны жөнінде тұжырымдайды. Стресс-индукцияланған өсудің детерминанттарына (немесе факторларына) авторлар жеке ерекшеліктерді (жынысы, темперамент, жекедара қасиеттері); ортаның сипаттамасын (әлеуметтік қолдау); өмірлік жағымсыз оқиғаның сипаттамасын (стрессогенділік, ұзақтығы, басқарылуы) және өзін-өзі ұстау (позитивті қайта бағалау, жаңа анықтама және т.б.) сияқты сипаттамалар топтарын жатқызды. Көріп отырғанымыздай, бұл моделдегі ортақ мінез-құлық механизм ретінде де, детерминант ретінде де, ал оны жетілдіру стресс-индукцияланған тұлғалық өсудің салдары ретінде де әрекет етеді. 2. Элдвиннің эволюциялық копинг моделі (1994). Бұл моделде стресті басқару потенциалды пайдалы болуы мүмкін, ал дистресс тұлғалық даму үшін қажетті шарт ретінде әрекет етеді деп тұжырымдалады. Копингтің үш ықтимал жолы үш түрлі нәтижелерге әкелуі мүмкін. Гомеостатикалық копинг қызмет етудің негізгі жолына қайтып келеді. Эволюциялық теріс копинг қызмет етудің төменгі деңгейіне, ал эволюциялық оң копинг қызмет етудің жоғары деңгейіне (немесе тұлғалық өсуге) алып келеді. Бұл моделден байқағанымыздай, адам тұлғасына копинг-мінез-құлықтың белгілі бір (оң және теріс) әсер ету мүмкіндігі ескеріледі, яғни копинг өзін-өзі өзгерту тетігі ретінде қарастырылады. 3. Калхун мен Те-дештің жарақаттан кейінгі өсудің функционалдық-сипаттамалық моделі [5]. Осы моделге сәйкес жарақаттан кейінгі өсу – бұл өз өмірін дамытуға қатысты наным-сенімдердегі, мақсаттар-дағы, мінез-құлықтардағы, Мен сәйкестіліктердегі өзгерістер. Оның механизмі былайша сипатталуы мүмкін: эмоциялық дистресс алғашында реактивті болып табылатын болған жағдай туралы ойлау процесіне себеп болады. Кейіннен жарақаттан туындаған проблемаларды шешуге байланысты зияткерлік қызмет неғұрлым нәтижелі болады және индивид алған жарақаттың оның өміріне әсері туралы едәуір жетілген ойларға келеді. Авторлардың пікірінше, конструктивті ойлау, жаңа жағдаятты талдау, жаңа мән-мағынаны табу, бұрынғыларды қайта бағалау жарақаттан кейінгі өсудің туындауында басты рөл атқарады. Осылайша, бұл моделде копинг адам тұлғасының даму механизмі ретінде қарастырылуымен қатар, осы дамудың логикасын да түсіндіруге әрекет жасалады. Авторлармен жарақаттан кейінгі өсудің критерийлері ретінде мыналар қарастырылады: өз өмірінің құндылығын арттыру; жаңа өмірлік басымдықтарды орнату; өзінің күшінің, мықтылығы мен беріктігінің артуын сезіну, жаңа мүмкіндіктерді тану; тұлғааралық қарым-қатынастың шектеулілігін түзету; рухани-лығын позитивті өзгерту және т.б. 4. Жарақаттан кейінгі өсудің қоскомпонентті моделі (Maercker, Zoellner, 2004). Бұл модель мына-ларды қамтиды: а) функционалдық жағы – өз Менінен тыс шығатын конструктивтік және ә) иллюзорлық, адамды адастыратын дисфункционалдық (позитивті елес). Авторлардың пікірінше, даму динамикасын-дағы жарақаттан кейінгі өсудің екі жағы да уақыт пен кеңістікте өз орнын ала отырып, бейімделуге өздігінше ықпал етеді. Жарақаттан кейінгі өсудің дисфункционалды жағы, бірінші болып эмоцияларға шоғырланған копинг процесіне қосылады да, Мен консолидациясымен немесе тіпті теріске шығарумен (қысқа уақыт ішінде) корреляциялануы мүмкін. Керісінше, конструктивтік жағы денсаулықты нығайта-тын ұзақ мерзімді бейімделумен сәйкес келеді. Бұл моделде эмоционалдық ден қоюдың және тіпті қорғаныс мінез-құлқының (терістеу) түрі бойынша ден қоюдың оң функциясы танылуымен қызықты. Алайда, бұл ретте осындай ден қоюдың қысқа мерзімді оң әсері көрсетіледі. Сонымен, біз қарастырған барлық моделдер сол немесе басқа стрестік оқиғамен копингтің белгілі бір тәсілдері мен әдістерін өзектендіру салдарынан жеке тұлғаның өсуі мен дамуының әлеуетті мүмкіндігін болжайды. Бұл моделдерде мұндай әдістер ретінде ең алдымен когнитивті копингтер әрекет етеді. Ал өсу көрсеткіші ретінде Мен-тұжырымдаманы күшейту және жетілдіру, жаңа мүмкіндіктерді сезіну, жаңа өмірлік мақсаттар мен басымдықтарды қою, руханилықтың оң өзгерістері, әлеуметтік ресурстардың күшеюі (достармен қарым-қатынасты жақсарту) және т.б. атап өтіледі. Сонымен қатар, осы тұжырымдамалардың әрқайсысында жеке тұлғаның жұмыс істеу деңгейінің төмендеуі болатын өмірлік қиын жағдайларды шешудің ықтимал баламалы нұсқалары да көрсетіледі. Бұл ретте ортақ мінез-құлық көптеген зерттеушілермен стресс-индукцияланған жеке өсудің механизмі ретінде де, детерминанты ретінде де қарастырылады. Сондай-ақ, табысты рұқсат етілген жағдай тиісті копингтерді бекітуге ықпал етеді деп болжауға болады. Осындай пайдалы копингтік стратегиялар оларды пайдалану жиілігінің ұлғаюына және басқа жағдайларға таралуына әкеліп, тұлғаның жеке сапаларына айналады. Бұл жерде басым болатын стрестік жағдайға белгілі бір жолмен бейімделуге тұрақты беталыс ретінде копинг-стиль туралы айту дұрыс шығар деп ойлаймыз. Копинг-стильді бағалау оның құрылымын талдау, жиі қолданылатын копинг-стратегияларды бөлу, олардың өзара және басқа стратегиялардың арақатынасы бойынша жүзеге асырылады. Зерттеушілердің пайымдауынша, копинг-мінез-құлықтың "профилі" психотүзетуші жағдайларға ден қоюдың неғұрлым айқын тенденциялары туралы хабарлай отырып, ұзақ мерзімді перспективада ерекше маңызға ие, өйткені белгілі бір стратегияларды жиі пайдалану психикалық бейімделуге немесе оны бұзуға жағдай жасайды [5]. Қарастырылған моделдерді назарға ала отырып, копинг-мінез-құлық профилі бейімделуге әсер етіп қана қоймай, тұлғаның өзін-өзі белсендіруіне ықпал етеді деп күтуге болады. Осылайша, әрбір даму сәтінде копинг стратегияларының профилі бір мезгілде барлық алдыңғы дамудың нәтижесін және кейіннен құрылымдық - генетикалық бірлік принципіне сәйкес келетін негіз (немесе әлеует) болып табылады. Осыған байланысты өмірлік қиын жағдайларды шешудің жасы мен тәжірибесі факторлары жеке өзгерістерге сүйене отырып, копинг профиліне әсер етеді деп болжауға болады. Шынында да, ар-ожданға арналған Әдебиетте адам өмірі бойы копинг-мінез-құлықтың динамикасы бар. Қиын немесе стрестік жағдайдың дамуы барысында копингтің өзгеруі Р. Лазаруспен белгіленді. Отандық зерттеушілер сондай-ақ жағдайдың динамикасына және субъектінің өз өзгерістеріне байла-нысты копинг-мінез-құлықты трансформациялау мүмкіндігін белгілейді. Мысалы, көптеген авторлар эмоционалды-бағытталған стратегиялар үлесінің төмендегенін және проблемалы-бағытталған жас шамасына қарай үлесінің ұлғаюын атап өтеді. Ал лонгитюд зерттеуде О.Б. Подобина (2005) жүкті әйелдердің ана рөлін қабылдаудың әртүрлі кезеңдерінде де копингтің өзгеруі анықталды [6]. Яғни тұлғаның жетілуіне қарай қиын жағдайлармен оның копингінің құрылымы өзгереді. Жоғарыда баяндалғанды ескере отырып, зерттеудің эксперименталды бөлімінде біз өз алдымызға копинг-мінез-құлыққа басқа да факторлардың (білім беру, әлеуметтік жағдай, жынысы, микротаспалы жылжулар) әсерін анықтау, сондай-ақ копинг-мінез-құлықтың тұлғалық өсу көрсеткіштерімен өзара байланысын зерттеу міндетін қойдық. Біздің зерттеуіміздің ортасында ерте ересек кезеңін бастан өткеретін сыналушылар болды. Дәстүрлі түрде бұл жас негізінен студенттер үлгісінде зерттеледі. Біз түрлі әлеуметтік топтардың өкілдерін зерттеу нәтижесінде алынған нәтижелерді салыстыруға тырыстық. Әйелдердің копингтің көптеген түрлерін белсенді қолданатыны жыныстық айырмашылықтарды зерттеу кезінде айқындалды, Мұның өзі әйелдің кез келген қиын өмірлік жағдайға көп қосылғанын және оны шешудің неғұрлым қарқынды әрекеттерін көрсетеді. Алайда, әйелдерде көбірек көрінетін копинг-тердің сипаты оны шешудің сындарлы тәсілдерінің басым екенін көрсетеді. Мысалы эксперименттік-эмпирикалық зерттеу нәтижесінде студент қыздарда "қашу" сияқты копинг-стратегия басым болды, ал жасөспірім бозбалаларда өзін-өзі бақылау стратегиясы елеулі көрінді. Қыздар арасындағы қашу стратегиясы бойынша орташа көрсеткіштер олардағы проблеманы шешуді жоспарлау стратегиясына қарағанда едәуір жоғары дәрежені көрсетті. Сондықтан проблемалық жағдаятты талдау және оны шешу бойынша іс-қимылдарды жоспарлау дағдыларының жеткіліксіздігі қыздарда проблема-дан қашу стратегияларының басымдылығын немесе субъективті маңызды болатындығын болжауға болады. Өзін-өзі танытатын тұлғаға тән тұлғалық жетілудің көрсеткіштері мен копинг-мінез-құлық сипатта-маларының өзара байланысын талдайтын болсақ, талдаудың бұл түрі жоғарыда сипатталған әртүрлі білім деңгейі бар ересектердің үлгісінің мысалында жүргізілді. Ол келесі заңдылықтарды анықтауға мүмкіндік берді. 1. "Проблеманы шешуді жоспарлау" және "оң қайта бағалау" сияқты копинг-стратегиялардың тұлға-лық өсу және даму параметрлерімен тұрақты көптеген байланыстар анықталды және "жауапкершілікті қабылдау", "алшақтау", "өзін-өзі бақылау", "әлеуметтік қолдауды іздеу" стратегияларының корреляция-лық байланыстары анықталмады. Шамасы, мұның өзі соңғылардың жетілген тұлғаға тән копинг-мінез-құлық бейінінде тұрақты көріністерінің болмауын білдіруі мүмкін. 2. Өзін-өзі белсендіруге, өзін-өзі дамытуға, тұрмыстық құндылықтарды мойындауға, өзін-өзі түсінуге және өзін-өзі қабылдауға, дербестікке, танымға деген қажеттілік сияқты тұлғалық өсудің көрсеткіштерін дамытуда "проблеманы шешуді жоспарлау" копингі маңызды рөл атқарады. Себебі осыны дәлелдейтін барлық байланыстар статьтистикалық мәнді және оң болып табылды. 3. "Оң қайта бағалау "креативтілік, автономдық, спонтандылық, өзін-өзі белсендіруге бағыттылық сияқты көрсеткіштерге оң әсер етеді, бірақ өзін-өзі түсінуге ықпал етпейді және өзін-өзі түсінуі дамыған адамдарға тән емес. Жағдаяттарды елемеу есебінен автономия - "болдырмау" (терістеу, проблеманы толық елемеу, қиын-дықтарды шешу бойынша жауапкершіліктен және әрекеттерден жалтару, пассивтілік, тітіркену өршуі, қиялға батыру және т.б.), бұл стресс жағдайында кернеуді тез азайтуға мүмкіндік береді. Ден қоюдың осы тәсілінің теріс жағы проблеманы шешудің мүмкін еместігі және эмоционалдық шиеленісті төмендету бойынша іс-қимылдың қысқа мерзімді әсері болып табылады. Проблеманы шешуді жоспарлау есебінен дербестік жағдайды мақсатты талдау, объективті жағдай-ларды, өткен тәжірибені және қолда бар ресурстарды ескере отырып, өз іс-қимылдарының жоспарын әзірлеу есебінен тәуелсіздікке қол жеткізуді болжайды. А.Н. Фоминованың көзқарастары қызықты, қазіргі мінез-құлық проблемаларының жас ерекшелік аспектісін талдайды. Жеке тұлға қоры ұғымы қарастырылады, өмірдің түрлі кезеңдеріндегі қиындық-тарды жеңу процесінде адамның ішкі және сыртқы ресурстарының рөліне назар аударылады. Әрбір жас кезеңінде адамда өмірлік қиындықтарды оңтайлы шешу үшін кейбір ішкі ресурстар бар, алайда, егер оларды анықтау мен дамытуға әдейі назар аудармаса, бұл ресурстар жиі талап етілмеген болып қалуы мүмкін. Өмірлік қиындықтарды сәтті шешуге көмектесетін балалар мен жасөспірімдердің ішкі ресурсы ойлаудың, мінез-құлықтың, эмоционалдық ден қоюдың икемділігімен байланысты. Бұл жаңа стандарт-тарды тез меңгеруде, дағдыларды меңгеруде, бір жағдайдан екіншісіне назар аударуда, эмоционалдық икемділікте, қиялдың қорғаныс жұмысында көрініс береді. Алайда, мәнді асыра бағалауға болмайды Баланың ішкі ресурстарын қарастыратын болсақ, олар үшін өмірлік қиын жағдайлармен қарым-қатынастың сыртқы факторларының маңызы ішкі жағдайға қарағанда әлдеқайда көп. Сондай-ақ, осы жастағы даналық, рухани-діни тәжірибеге сүйену сияқты ішкі ресурстардың даму мүмкіндігіне қарамас-тан, жастықтағы қиын жағдайларды еңсерудегі маңызды фактор және қарттықтағы шешуші фактор болып табылады. Ересек кезең үшін оның барлық кезеңдерінде ортақ мінез-құлқындағы ең маңызды ресурс өзіндік психологиялық шындықты тану қабілеті, осы шындықты қабылдау, өз өмірінің әр түрлі салаларындағы өз мүмкіндіктері мен шектеулерін түсіну болып табылады. Сонымен, жоғарыдағы теориялық және эксперименттік зерттеулерді талдау көрсеткендей, копинг-мінез-құлық жеке өсу мен дамудың тетігі және детерминанты ретінде қарастырылады, Бізбен ерте ересек кезеңде тұлғаның копинг профилін детерминациялайтын факторлар ретінде жынысы, жасы, білімі, өмірлік жағдайы (қауіптілік жағдайы) қарастырылуы мүмкін екендігі анықталды. жүктеу/скачать 4,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|