Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
III тарау. Ортагасырлык, философу
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
философия тарихы
| III тарау. Ортагасырлык, философу
эрі табиғи, Құдайға деген шынайы махаббат псн қарапайымдылық рухына то- лықтай сойкес келеді; ал бұл түркілік сопылықтың басты элементгерінің бірі бо- лып табылады. Әмренің оқырманы ақынның «Фиқһ» пен «Калам» ғылымдарыңда қабылданған қатаң діни ережелерді теріске шығаруға немесе сөздерімен біреуді ксмсітугс талпынбайтынын түсінеді. Дұрысы, ол өз Жаратушысының әсемдігің көрсететін құдайлық болмыс кітабына ғашық адамның экстатикалық күйіне тү- седі. Сондықтан да өзінің таңырқаған эмоцияларын бұғауға бағындырып, қатаң рационалды тілде сөйлей алмайды. Екіншісі де мүмкін, өзге сопылар секілді Жү- ніс Әмре поэзиясында, ең алдымен, дидактикалық мақсаггарды пайдаланған. Поэзия ақынға Қағбадан да бағалы жэне сопылық тұрғысынан Ғаламдағы ең таза мекен - жүрегін «шаңнан тазартпаққа» керек. Сопының биографиясынан білетіні- міздсй, Жүніс поэзия шығаруында және жер-жерді аралауында бір ғана мақсат - рухани ұстазы Тапдұқтың ілімін тарату болған: Біз барған жерлерге, бақытты жү- ректерге / Жаратқанға мың шүкір, Тапдұқ Бабаның ілімін жеткіздік! Демек, Әмре- нің поэзиясы дидактикалық поэзия; сол себепті «Калам» мен «Фиқһ» тұрғысынан сырттай жарамсыз сөздерді пайдалануына қоршаған құбылыстардағы басқаша қарама-қайшылықтарды жэне оларды шешу жолдарын көрсетпек болуы мүм- кін. Дэл сол үшін де ол «Фиқһтың» кей өкілдерін құдайшыл Ашық рухты тануға талпынбай, бүкіл діни танымды кұрғақ құқықтану мэтіндеріне айналдырғандары үшін сынға алды. Кейде Жүніс бір ғана өлеңіндегі баяндау барысында кей келіс- пеушілік пен түсініксіздікті айқындайтын сұрақ қоюға, оған жауап та беруге ты- рысып, тіптен, қарама-қайшы танымдық мәселелерді көтереді. Зерттеушілердің айтуынша, ғасырлар бойы өзгеріссіз қалған сопылық мә- дениеттің діни, этикалық және эстетикалық құндылықтарының арқасьшда Жүніс Эмре мен Ахмет Ясауидің поэзиясы элі күнге дейін Түркия мен Қара теңіз маңынан өз оқырманын тауып қана қоймай, осы аймақтағы ақын-жазушылардың жаңа легінің поэтикалық талғамын қалыптастырып та келеді. «Жүніс Әмренің ізін тек оньщ шэкірттері - кезбе кедей ғашықтар ғана қуған жоқ, текті ортадан шыққан ақындар да қуды; Әмреден кейін өмір сүрген көптеген классик-ақындар оның идеяларын таратып, өлеңдеріне еліктеп өз шығармаларын тудырып отырды». Бұл ретте Әмре поэзиясының Анадолы эдебиетіне тигізген эсері Ахмет Ясауи- дің ортаазиялық эдебиетке тигізгеніндей болды деуге толық негіз бар. Өзге қы- рынан Қожа Ахмет Ясауи Орта Азиялық сопылардың басым бөлігінің ұстазы бола тура, өз өлеңдерінде Құран мен сүннеттің айқын мағынасының аясынан аттамай, біршама ұстамдылық эрі мұқияттылық танытады. Дегенмен де Құдайдың барлық жаратқанына деген махаббатын жеткізу оның философиясында басты орынға ие болды; оның «Жаратылғанды Жаратқан үшін сүй» деген атақты үраны өз кезегін- де Жүністегі бүкіл адамзатты білдіретін маңыздылық болды. Асан қай ғы (XV ғ.). Асан қайғы - XV ғасырда өмір сүрген атақты қазақ акы ны, философ. Ол туралы Ш. Уәлиханов былай дейді: «Ноғайлы мен қазақтың туысқан қос ордасы» Жәнібек билеген кез қырғыз жырларында алтын ғасыр деп мадақталады, дала тұрғындарының осы күнге дейін айтып келген данышпан Жиренше шешен, Әз Жэнібек хан, ноғайлы философы Асан қайғы жайындағы аңыздары мен нақыл сөздерінің көпшілігі сол Жәнібек заманына қатысты». |