Авторлық сөздіктердің жасалу тарихы мен типологиясы

Лексикографияда сөздіктердің негізгі он төрт түрі бар десек, соның ішінде авторлық сөздікің де алатын орны мен ерекшелігі, үлесі де біршама. Авторлық сөздік жасау тек осы күнде ғана туып қалыптасып қойған жоқ. Өзіндік тарихы бар сала.

Ұлы ақындар мен жазушылардың шығармашылығындағы жекелеген сөздер мен басқа да сөздік бірліктерге түсіндірме немесе түсініктеме жасайтын, анықтама беретін құрал ретіндегі ақын-жазушы тілінің сөздігіне деген қажеттілік өте ерте заманда пайда болған. Мәселен, б.з.д. III ғасырдың өзінде Кене Грецияда Гомер шығармаларының сөздігі түзілген. Ол еңбекте сол кезеңде яғни б.з.д. III ғасырда қолданыстан шығып қалған ескірген сөздердің мағыналарын түсіндіретін құрал ретінде қызмет еткен. Ортағасырлық араб, парсы және түркі лексикографиясында да ақын-жазушылардың шығармаларындағы лексика-фразеологиялық бірліктерге түсіндірме беретін еңбектер көп болған. Бұл дәстүр ғасырлар бойы жалғасып келеді. Алайда ақын-жазушы лексикографиясының жеке ғылыми-практикалық сала ретінде жедел түрде қарқындап дамуы кейінірек жүзеге асты.

XX ғасырда отандық және шетелдік филологияда жазушы жазушы лексикографиясына ден қоюшылықтың күрт артқаны байқалды. Өйткені ілгерлі тәжірибелік сөздіктер мен теориялық зерттеулер өмірге осы кезеңде келген еді. Оған мысал ретінде Шекспир, Гете, Мильтон шығармаларына арналған сөздіктер мен глоссарийлерді, әртүрлі тарихи ескерткіштерге арналған конкорданс сөздіктерді, американ лексикографиясындағы Джойс шығармаларының жиілік анықтамалығын, А.С. Пушкин, М. Горький, Т. Шевченко шығармашылығы мен жекелеген шығармалары бойынша құрастырылған түсіндірме сөздіктерді атауға болады.

Бұл лексикографиялық еңбектер жазушының әдеби шеберлігін терең түсініп бағалауға мүмкіндік жасайтын аса бай материалдар береді. Олар тілдің тарихы мен сөз шеберінің өзіндік жеке стилін зерттеуге мүмкіндік беретін бірегей дереккөз болып табылады. Мұндай еңбектерге деген қызығушылық сөз қадірін түсіне білетін оқырманның өз шеберлігімен халықтың тіл қазынасын байытатын прозаик, ақын, драматургтар шығармашылығының бастау көзін терең түсінуге деген ұмтылысын танытады [7, 97]. «Жазушының даралығы жалпыға негізделеді, олай болмағанда даралығын да, стилін де түсінбейтін едік», - дейді Л.В. Щерба [8, 270]. Әр түрлі тарихи дәуірдегі жалпы мен жекенің арақатынасы туралы Р.А. Будаговтың сипаттамасын да еске алу қажет. Оның пікірінше орта ғасырларда «жазушы тіліндегі ерекшелік әлсіз көрінді», сондықтан әдеби тіл мен сол кездегі көркем шығарма тілін ажырату, олардың арасын бөлу оңай емес. Жаңа заман дәуірінде ірі шығармашыл тұлғалардың пайда болуымен әдеби тіл мен ұлы жазушы тілін ажырату көкейкесті болды, өйткені жазушылар мен ақындар «жаңа әдеби тіл қалыптастыруға» белсене қатысып, оның одан әрі дамуына ерекше ықпал етті».

Әдеби тіл нормасын «абсолютті жақсы жазушы» тілімен тең қою орын алды [9, 267]. Мысалы, орыстың ұлттық әдеби тілінің негізін салуда А.С. Пушкин қандай зор қызмет атқарған болса, қазақтың жаңа бағыттағы ірге тасын қалауда кемеңгер Абай да сондай ұлы еңбек сіңірді орыс халқы өзінің сүйікті перзенті, данышпан ақыны А.С. Пушкин шығармаларының төрт томдық сөздігін (1956-1961) жасап жарыққа шығарған болатын. Бұл сөздік орыстың ұлттық әдебиетінің тарихы бойынша өте маңызды рухани құрал деп есептеледі. Осындай өнегелі іске сүйене отырып, Тіл білімі институты 1968 жылы Абай Құнанбаев шығармаларының сөздігін (көлемі 80 баспа табақ) жасап, бастырып шығарды [2, 227].

Жазушы сөздігінің типі туралы мәселені айтқанда, «жалпыны» алып тастап, автор стилінің ерекшелігін беретін сөздік жасау – үлкен мәселенің бір бөлігі ғана болып шығады. «Жалпы» деп біз жазушыны сол кездегі дәстүрмен, замандастарының тілімен, біріктіретін нәрселерді айтамыз. Бұл жалпы нәрселер сонымен қатар жекелікті білдіреді [10, 543]. Ал жазушы сөздігінің типі туралы мәселе – жазушы лексикографиясының теориясы мен практикасындағы басты мәселелердің бірі. Ол сөздікте пайдаланылған дереккөздерінің түрлеріне, сөздіктің түзіліміне қатысты лексикографиялық өңдеудің әдіс-тәсілдеріне тікелей байланысты.

XIX және XX ғасырларда түзілген 170-тен астам жазушы сөздіктеріне жасалған талдаулар авторлық анықтамалар типін айқындауға жағдай жасайтын негізгі белгілерді анықтауға мүмкіндік береді. Жазушы тілі сөздігін оның автор шығармашылығын қамту деңгейіне қарай: жазушының бүкіл шығармашылығына арналған сөздіктер және оның жекелеген шығармаларына арналған сөздіктер деп екі түрге бөлуге болады. Одан әрі жазушы сөздіктері сөзтізбенің толықтығына, диференцияльдылығына, мағынаны таратуына, иллюстрациялық мысал түрлеріне, лексиканы грамматикалық-стилистикалық тұрғыдан топтастыру ерекшеліктеріне байланысты жіктеледі. Мәселен, жазушының бүкіл шығармашылығына және жекелеген шығармаларына арналған еңбектер толық немесе дифференциялды сөздіктер типіне жатады. Ұсынылып отырған топтастыру жасалған сөздіктердің ғана емес, теориялық тұрғыдан жасалуы мүмкін сөздіктердің де типін анықтауға мүмкіндік береді.

Әлемдік жазушы лексикографиясында сөздік мақаланың құрылымы мен оның мағынасын өңдеу тәсілі тарихи даму барысында қалыптасқан төрт лексикографиялық формаға байланысты: глоссарий, конкорданс, түсіндірме сөздік және индекс.

Индексте сөздік мақаланың құрылымы өте қарапайым: басқы сөз, оның статистикалық сипаттамасы – адресі.

Конкорданстың сөздік мақаласында ақпарат көптеу: басқы сөз – оның грамматикалық белгісі – дәйектемелік мысал – сөздің адресі.

Глоссарийдің сөздік мақаласы одан да толығырақ: басқы сөз – грамматикалық-стилистикалық жіктеу – мағынасын түсіндіру – дәйектемелік, деректемелік мысал немесе оның адресі.

Түсіндірмелі жазушы сөздігінің (авторлық сөздік) лексикографиялық формасы да осындай. Негізгі айырмашылығы сөзтізбе корпусына лексиканың белгілі бір қабаты (көнерген, түсінуі қиын сөздер, т.б.) бар бүкіл лексиканы тіркейді. Алайда көмекші сөздер мен жалқы есімдер түсіп қалады [7, 99].
2.2 Авторлық сөздіктердің құрылысы мен құрылымы

Авторлық сөздік туралы зерттемес бұрын біз авторлық сөздікті сөздіктің қай типіне жатқызамыз деген сұраққа тап боламыз. Бұл сұраққа жауап таппай зерттеу жұмысын бастауға болмайды. Академик Л.В. Щерба көптомдық түсіндірме сөздіктерді академиялық сөздік және анықтағыш (справочник) сөздік деп үлкен екі салаға бөліп қарайды.

Академиялық немесе нормативті сөздік тілдегі белгілі сөздерді қай түрде қалай қолдануға болатындығын белгілеп беретін сөздік болса, ал анықтағыш сөздік тілдегі белгілі сөзді де, белгісіз сөзді де іздеп тауып, сол жөнінде нақтылы дұрыс мәлімет, толық түсінік алатын сөздік болуға тиіс дейді. Сондай-ақ академик Л. В. Щерба жеке ақын-жазушылардың шығармаларының сөздігін де анықтағыш сөздіктің қатарына жатқызады [11, 55].

Кез-келген сөздікті жасап бастамас бұрын, кейіннен түрлі қиыншылықтарға тап болмас үшін немесе сөздік туралы теорияны нақтылау үшін сол сөздікке ұқсас сөздіктермен айырмашылықтары мен ұқсастықтарын жіті аңғару керек. Зерттеу жұмысының негізгі объектісі болып отырған авторлық сөздіктер әдеби тілдің түсіндірме сөздігіне ұқсайды. Ал жазушы тілі мен әдеби тілдің (түсіндірме) сөздігінің ұқсастықтарына келер болсақ, біріншіден, олар сөздіктің бір типіне жатады – түсіндірме сөздіктің әр түрі; екіншіден, олардағы көптеген сөздердің түсіндірмесі мен грамматикалық-стилистикалық сипаттар толықтай немесе ішінара сәйкес келуі мүмкін; үшіншіден, солардың сөздік мақалалары негізінен бір үлгіде құрылады.

Яғни жазушы тілі сөздігін түсіндірме сөздіктің бір түрі десек, қателеспейміз. Бұл сөздіктердің арасындағы айырмашылық мынада:

1. Әдеби тілдің жалпы түсіндірме сөздігі әдеби тілдің белгілі бір даму сатысының нормативті сөздігі болғандықтан, сол кезең үшін жеке қолданыс құралы болып табылатын, әдеби тіл тәжірибесіне енбеген, белгілі бір жағдайда жасалған, кең қолданыс таппаған сөздердің бәрін қамтымайды (енгізбейді). Ал жеке жазушы тілі сөздігі нормативті болмағандықтан, мынадай шектеулер жоқ: оған жазушыда бар нәрсенің бәрі енеді, соған орай, әдеби тілдің жалпы түсіндірме сөздігінің сыртында қалған нәрсенің бәрі кіреді.

2. Әдеби тілдің жалпы түсіндірме сөздігі тарихи тұрғыдан шектеулі, өйткені оның нормаларының жиынтығы әдеби тіл дамуының сол кезеңі үшін заң болып табылады. Одан соң тілдің даму барысында, ол тілмен қайшылыққа түседі де, түзетулерге ұшырайды. Сөйтіп оның нормаралы жылжымалы, тарихи өзгермелі болады. Ал жеке жазушы нормасы ғылыми дәлдікпен белгіленсе, өзгеріссіз қалады.

3. Әдеби тілдің жалпы түсіндірме сөздігі кез-келген жазушы сөздігіне қарағанда анағұрлым кең дәуірді қамтиды, әрі сол дәуірдегі ең танымал әдеби шығармалар негізінде жасалады. Сондықтан, шығармашылық өрісі (дипапазоны) қанша кең болса да, жазушы сөздігінде көптеген сөздер, фразеологизмдер болмауы мүмкін.

4. Әдеби тілдің жалпы түсіндірме сөздігі үшін сөзтізбе (словник) мәселесі өте маңызды болса, жазушы сөздігінде мұндай мәселе жоқ. Жекелеген жазушы сөздігінің сөзтізбесі тікелей дереккөзге негізделеді: дереккөзде болған нәрсе сөздікте де болуы тиіс.

5. Жеке жазушы сөздігі жалпы түсіндірме сөздік секілді филологиялық сөздік болуы тиіс. Бірақ жекелеген жазушы сөздігі оның шығармаларының бүкіл лексикасын қамтитын болғандықтан, оның құрамында нақты анықтама (түсініктеме) беруді талап ететін сөздер болуы мүмкін, сондықтан бұл сөздік белгілі бір дәрежеде энциклопедиялық сипатта (өмірбаяндық даталар, жекелеген тарихи тұлғалардың қоғамдағы рөлі, тарихи оқиғалар туралы анықтама, географиялық сипаттағы анықтама, жекелеген пәндердің сипаттамасы мен мақсаты, т.б.) болуы тиіс [9, 267].

Әр елде жазушы тілі сөздігін жасаудың тәжірибесі бірқатар мәселелерді алға қойып отыр:

• 
  Бұл сөздік белгілі бір жазушы өмір сүріп, еңбек еткен дәуірдің тілдік жағдайын қаншалықты шынайы бейнелей алады?
  
• 
  Ол жазушы тілінің стильдік ерекшеліктерін қалай іріктейді?
  
• 
  Сөздікте лексиканы іріктеп алу өлшемдері қандай?
  
• 
  Іріктелген материал қалай өңделеді?
  

Осы пікірге ұқсас пікірді «Абай тілі сөздігінің» алғы сөзінде А. Ысқақов та жазады: « Дүние жүзі тарихында ешбір елде ешбір жазушы бірде-бір жазушы өз тұсынан жаңадан тіл жасап көрген емес және жасамақшы да емес. Керісінше, барлық елдің ұлылы-кішілі жазушыларының қай-қайсысы болсын өз шығармаларын жазуға өзінің ана сүтімен бірге шыққан, жасынан ойының өсуіне әрі серік, әрі негіз болған, оның өзімен және ойымен бірге жасасқан ана тілін төсек еткен» [12, 4].

«Тілдік жүйенің жеке тілдік тұлғаның санасында өмір сүретін шағын үлгісі идиолект деп аталады. Оның жалпы халықтық тілден түбегейлі айырмашылығы болмайды. Өйткені біз әрқайсысымыз өзіміздің қандай да бір тілімізде емес, жалпыға ортақ, жалпыхалықтық ұлттық тілде сөйлейміз. Бір жағынан, жеке индивидиум ретінде жалпыхалықтық тілді меңгереді. Бірақ «тіл жазушыны меңгереді» деуге де болады, өйткені тіл жазушыдан өзінің таиғатына тән заңдылықтарды сақтауды талап етеді, сөз қолдануда қалыптасқан нормаларға бағынуға мәжбүр етеді», - дейді зеттеуші Б. Нұржанова [7, 97-98].

Біз осы тұста сөзіміз дәйекті болуы үшін «Абай тілі сөздігінің» алғы сөзінен мысал келтіре кетейік: «Өзге елдің жазушылары сияқты, Абайдың тілінде қазақтың жалпыхалықтық тілінің сипаттары мен нормаларының толық сақталуы заңды да, орынды да. Сонымен, қатар Абайдың тілінде сол кездегі тіл нормаларынан азды көпті ауытқитын ерекшеліктердің болуы да – табиғи нәрсе. Өйткені ондай ерекшеліктердің болуына, біріншіден, ақынның шығармалары, оның мазмұны, айтпақ болған ой-пікірінің талабы мен талғамы тірек болса, екіншіден сол кездегі қазақ әдеби тілінің даму дәрежесі мен жағдайлары да үлкен сеп болды» [13, 6]. Яғни жазушы – жалпының ажырамас бөлшегі. «Әйтсе де, жазушы белгілі бір дәрежеде жасампаздық қызмет атқарады. Өз еңбектерінде ондаған, жүздеген сөздерді айналымға түсіреді.

Әдеттегі сөзді тура және ауыспалы және дағдыдан тыс мағынада қолданады, оған жаңа мән-мағына береді де, ол мағына жалпы қолданыста бекиді. Нақты идиолектілердің белгілі бір тілдік ерекшеліктері болады. Мысалы, белгілі бір сөздің көп қайталануы, дағдыдан тыс мағынада жұмсалуы, т.б. мұндай ерекшеліктер жеке сөйлеу стилінің көрсеткіштері болып табылады. Дәлірек айтқанда, мұны жазушының жеке сөйлеу стилі деген жөн болар еді. Бірақ, қалыптасқан дәстүрге орай жазушы тілінің ерекшелігі жазушы тілі аталып жүр. Біз де осы дәстүрді ұсынып отырмыз», - дейді Нұржанова Б. өзінің «Ақын-жазушылар сөздігін түзу тәжірибелері туралы» атты мақаласында [7, 98]. Яғни зерттеуші «ақын-жазушылар сөздігі» деп атауды ұсынып отыр емес пе?

Ал Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлы «Қазіргі қазақлексикогарфиясы мен фразеологиясы» атты еңбекте: «Белгілі бір жазушының шығармаларының тіліне арналған сөздікті арнаулы сөздік деп атайды», - деп жазады [2, 226]. «Арнаулы сөздік» деген дұрыс шығар, бірақ, мұнда белгілі бір тұлғаға, яки ғылым саласына арналған сөздік екенін анықтамасын оқымасақ еш түсініксіз болар еді. Ал Нұржанованың ұсынып отырған «ақын-жазушылар сөздігі» атауын біз жалпылап «авторлық сөздіктер» деп атаған дұрыс болар дейміз. Яғни сөздіктің құрылымын жүйелеп, жасамас бұрын біз сөздіктің атауын белгілі бір ортақ атаумен атауды шешіп алуымыз керек.

Жазушылар мен ақындардың сөздігінен аттап өтуге болмайды. Онда шеберлік басты орын алады – авторлық стиль ол жазған, пайдалана білген сөздерінде емес, әрбір сөздік тіркесі және бірімен-бірі үйлесуі, таңдай білген ойы, қайталаулары, рефреналары, параллелизмдері, т.б. Бұл қолданылған амал-тәсілдер ауызша семантикады болғандықтан лексикографиялық тәжірибе жолымен анықтай аламыз. Осыған сүйене отырып жазушы сөздіктерінде ортақ семантикалық өңдеудің қарама-қайшылығы олардың ерекшелігін және маңыздылығын құрайды. Ол маңызды тапсырманы және маңызды қиындығын көрсетеді [14, 220-221].

Жазушы стилі өз кезегінде жазушының шығармашылығының қандай лексикалық қабатқа қатыстылығына, сөздің көпмағыналылығына, қалай пайдаланғанына, оның фразеологиялық байланысы мен стилистикалық қасиетіне тікелей тәуелді [15, 6].

Жалпы стиль, оның ішінде жазушы стилі, тілдегі бейнелеуіштік құралдар жүйесін қолданумен байланысты. Жазушы стилін зерттеушінің міндеті осы жүйені тауып оны тауып сипаттауында. Жазушы тілінің сөздіктері осы жүйенің және жеке деңгейлерін бейнелеу мен зерттеудің бір тәсілі болып табылады [16, 98].

Жазушы тілінде жалпы дәстүр ағымынан шықпайтын ең қарапайым қолданыстардың ерекшелігі, тосындығы байқалып отырады. Егер жалпы типтегі сөздіктер олардың ерекшеліктерін білдіртпей, жинақтап жіберсе, жазушы сөздігі керісінше, оның ерекшелігін сызып көрсетеді, мағыналардың әрең байқалатын ерекшеліктерін атап өтеді [10, 541]. Яғни жалпы типтегі сөздіктің қамтитын ауқымы көлемді болғанымен, авторлық сөздік секілді ұсақ ерекшеліктерге тоқталып жатпайды екен.

«Әрбір ұлы жазушы өз заманының куәсі, айнасы» деп «Қазіргі қазақ тілінің лексикология мен фразеологиясы» атты еңбекте құнды пікір айтылады [2, 226]. Сол секілді авторлық сөздіктердің көпшілігі – әдеби тілден ақпарат беретін сөздіктер, өйткені жазушының тілдік жүйесі белгілі бір дәуірдің әдеби тілін бейнелейді. Олар сондай-ақ жалпы әдеби тілдің семантикалық-стилистикалық және басқа да мүмкіндіктерін іске асыруға мүмкіндік береді Бұл жөнінде Л.С. Ковтун былай дейді: «Жалпыхалықтық тіл жеке сөйлеу тілі арқылы көрініс табады. Сондықтан әрбір нақты типтік жағдайдың өзінде жазушының жеке тілдік ерекшеліктерін көрсететін сәттер болады. Сондай ерекшелікті танып, сипаттай білу – жазушы тілінің мақсаты». Осы ойды дамыта отырып, О.И. Рак мынаған көңіл аударады: «жазушының сөз қолданысын байқауға қажетті лексика неғұрлым кең мағыналы әрі бейтарап болса, зерттеушінің жазушы тіліндегі жеке және жалпыхалықтық, узуальды немесе окказиональдық қолданыс туралы тұжырымдары соғұрлым объективті, шынайы болады» [7, 98].

Сөздік жасаушының алдында тұратын бірінші мәселе – дереккөз мәселесі. Жалпы лексикографиялық тұрғыдан ол бұрыннан жасалып, жемісін көрсетіп келеді. Ал жазушының сөздігіне келгенде оның өзіндік ерекшелігі бар өйткені белгілі бір жазушының шығармашылығын қамту деңгейімен тікелей байланысты. Жекелеген шығармаға анықтамалық жасау барысында дереккөз ретінде шығарманың канондық мәтінін алған жөн.

Дереккөз таңдау мәселесіне басылымның орфографиясы секілді жеке мәселе де кіреді. Бұл XVI-XVIII ғасырлардағы жазушылардың шығармалары бойынша сөздік жазу барысында өткір мәселе болды. Өйткені қай орфографиялық норманы ұстануды, шығарманың жазылған сәтіндегі норманы не қазіргі норманы басшылыққа алу қажет болды. Жазушы лексикографиясында сөздіктерді дереккөзде берілген орфография бойынша құрастыру байқалады [7, 99]. Бұл дұрыс, өйткені сөзік құрастырушы «жалпы тілдің» бөлшегі «жалқы тілдің» - жазушы тілінің ерекшелігін толықтай аша білуі керек. Сондай-ақ жазушы тілінің орфографиясының өзі өмір сүрген кезеңнің ерекшелігін танытып қана қоймайды, сөздік жасалып жатқан кезеңдегі жетістіктер мен жетіспеушіліктерді де айқындап береді.

Қандай да бір сөздік жасаушы сөздік құрылымынан аттап кете алмайды, тіпті құрылымсыз сөздік жасалмақ та емес. Ал сөздік құрылымы мәселесі оңай шаруа емес. Бұл тұрғыдан ең алдымен сөздерді анықтамалықтың корпусында орналастыру тәртібін айқындап алу қажет.

Ларин Б.А.: «дифферциялды сөздік пен автордың толық сөздігі құрылымы негізгі 4 өлшем:

1. 
   сөздік арқылы (сөздің негізгі құрамы);
   
2. 
   сөздің жасалуы мен қолданылуы;
   
3. 
   дәйек сөз арқылы (мәтіннің қай жерінде қолданылады);
   
4. 
   грамматикалық және стилистикалық сипаттамасы арқылы анықталады», - дей келе, көбінесе дифференциялды сөздіктер туралы мәлімдемені осы 4 өлшем білдіретінін ескертеді [14, 216].
   

Кей ғалымдар, мысалы Есперсен жалқы есімнің мағынасын анықтауда контекстің мәні зор екеніне сенімді. Осы көзқарасты қолдай отырып, тілдегі жалқы есімнің лексикалық мағынасы – заттар тобының қатарында жалпылық ұғымға ие ал сөйлеуде жалқы есімнің осы мағынасы нақты мазмұнға ие болады деп есептейміз. Осыдан жазушы сөздігінің сөзтізбесінде жалқы есімдерді жалпы есімдермен бір қатарда тіркеу қажет деген тұжырым жасауға болады: «Өйткені жалқы есімдер сөйлеуде қолданыла отырып, ешбір мағынаға ие болмауы мүмкін емес, сондықтан оларды да сөз деп санауымыз қажет, оларды сөздіктен шығарып тастауымызға негіз жоқ». Кеңестік жазушы лексикографиясында жазушы лексикографиясында жалқы есімдерге қатысты пікірлер әрқилы болды. Мәселен, Пушкин тілі сөздігінде тек мифологиялық жалқы есімдер ғана берілген. Алайда М. Горький трилогиясы бойынша жалқы есімдер сөздігі жасалған [7, 99-100]. Ал «Абай тілі сөздігі» мен «С. Торайғыров шығармалары тілінің сөздігін» жасаған кезең жалқы есімдер туралы пікірдің бір жақты нақтыланған кезеңі болғандықтан, сөздіктің құрамына жалқы есімдер енгізілген. Мысалы, «Абай тілі сөздігіндегі» жалқы есімдердің берілуін келтіретін болсақ,

МАКЕДОНИЯ (1). Қала аты. Осы жұрт Ескендірді біле ме екен? М а к е д о н и я шаһары оған мекен. ● Македония: I, 259 [13, 29].

Ал «С. Торайғыров шығармалары тілінің сөздігінде» біршама өзгешелік бар:

АБАЙ (6). (Ибраһим) Құнанбаев (10.08.1845 – 6.7.1904) – Қазақтың ұлы ақыны, сазгер, философ, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы, классик (ҚСЭ). «Қиынсыз қышқырған неткен тантық» деп Абай айтқанның кебіне ұшырап жүргендер көп (359) [16, 12].

СЕМЕЙ (3). Облыс аты. Семей облысы Ускамин уезінде Найман елі деген ел бар (II., 213) [16, 193].

Бұл сөздікте көбінесе «кісі аты», «қала аты» деп жалқы есімге анықтама бергеннен гөрі сипаттама көбірек беріледі. Біздіңше, жалқы есімдерге «Абай тілі сөздігіндегідей» тек анықтама беріп, ары қарай ситаппамасын шығарма құрылымын, мазмұнын қарастыратын оқырманның өз еншісіне қалдырған жөн. Сонымен қатар авторлық сөздіктерде жалқы есім шығарманың тақырыбы болып келсе, оны да сөздікте беріп қажеті жоқ.

Жазушы лексикографиясында сөзтізбенің толымдығы мәселесін шешу қиын болса, ал жазушы лексикографиясында ол біржақты шешіледі: глоссарийді есептемегенде, жазушы тілінің сөздігі көркем мәтіндегі барлық лексикалық бірліктерді, оның ішінде көнерген сөздерді, жеке сөз қолданыстарын, терминдерді, жаргондарды, вулгаризмдерді тегіс қамтиды. Оған қоса, жазушы сөздігіне қолданған символдар, цифрлар, типті көрнекі материалдар, фотокөшірмелер, гравюралар, суреттер енуі мүмкін.

Жазушы тілі сөздігіне сөздік бірліктерді алу кезінде нормативті және бейнормативті тілдік материал іріктелмейді. Лексика толығымен тіркеледі, оған жалпы тілдік қорға кіретін материалдар, нормаға жатпайтын тілдік деректер, окказионализмдер енеді. Л.В. Щербаның терминологиясы бойынша, мұндай «теріс тілдік материал» ұлттық тіл лексикографиясының сипаттау нысаны бола алмайды, бірақ оны жазушы тілі сөздігінде тіркеу мен өңдеудің құндылығы сөзсіз. Сөйтіп мұндай сөздіктерде норма мәселесі туындамайды. Ал сөздіктердің басқа типтерінде сөзтізбенің қанықтығы мен түсіндірмесінің сипатына түбегейлі ықпал ететін орталық мәселе болып табылады.

Қазір ғалымдар ақпараттық сөздіктер арасындағы ең маңыздысы – жазушы сөздігі деген ортақ пікірге келді: «Әдеби ескерткіштің сөздігі мен классик жазушының толық сөздігі ғана ғылыми құнды болып табылады, олар кез-келген сұранысқа жауап бере алады, кез-келген зерттеу немесе анықтамалық қажеттілікті қанағаттандыра алады». Жазушы шығармашылығының толық түсіндірме сөздігі «жүйелі дәуірге сай, құжаттық тұрғыдан сенімді дерек көзі» болып табылады. Алайда аталмыш сөздіктерде жүйелі және жүйесіз грамматикалық тұлғаларды бейнелеу мәселесі даулы болып табылады. Жазушыда жекелеген жұрнақтар мен жалғаулардың ерекше қолданымы кездеседі. Оларды сөздікте қандай түрде тіркеу қажеттігін анықтап алу қажет [7, 99-100].

Сөздіктің құрылымын жасауда сөзтізбені жасау өте маңызды. Көптеген сөздікерде сөзтізбенің мағынасын толық ашпай, сөздерді тек тіркеумен шектеледі. Ал авторлық сөздіктерде сөзтізбенің барша мағынасын ашпай, автордың тілін жеткізу мүмкін емес. Мысалы «М. Горький тілі сөздігінде» :

«ВКСИНУТЬ, сов. однокр. 1. Быстро, порывисто поднять, отвести назад (голову). --Но вот [Игуша] остановился, вскинул голову в мохнатой шапке, проправил шапку судорожным движением руки- -. Д 91. + Д 82.

2.Высоко поднять (голову). Отвалившись на вышитую шерстями спинку старинного кресла- -, всякинув голову, глядя в потолок, он [дед] тихо и задумчиво рассказывал про старину, про своего отца. Д 68 - -Властная, гордая, она [дама] говорила густым, приятным голосом, чуть-чуть прищурив глаза - -. Л 344. + Д 37; Л 346, 495.

Вскинул: Л 277; вскинув: Д 37, 82, Л 346, 495 [14, 11].» деп бір сөзтізбеде сөздің бірнеше мағынасын ашып көрсетеді.

Сөздік мақаланың құрылымына қарамастан, оның басты мақсаты – жазушы сөзқолданысына семантикалық анықтама жасау болып табылады. Басты қиыншылықтың өзі осыдан туындайды, өйткені сөздік мақаланың нақтылауышы сипаты бар. Жазушы сөздігінде көптеген сөзқолданыстардың аралық семантикалық негізін емес, әрбір поэтикалық қолданысты, әрбір азат жолдағы мән-мағынаны аша алатын бірден-бір семантикалық анықтама табу қажет [16, 100].

Авторлық сөздіктердің жиілік сөздіктерге ұқсайтын тұсы – сөздікте автордың сөз қолданысының санын беру дәстүрі бар. Бұл бір жағынан алып қарағанда, өте тиімді. Бірақ бұл сөз қолданыстардың санын бергеннен автордың өзіндік ерекшеліктері толық ашылады деген сөз емес, жекелеген грамматикалық формалардың қолданыс саныннан да жасау керек. Ал бұл қолданысты зерттеуші Б. Нұржанова қосымшада кесте түрінде беруді ұсынады.

Грамматикалық белгілер жазушы сөздігінде нормативті түсіндірме сөздіктегі сияқты жүйелі сипатта болмайды, өйткені оның практикалық қажеттілігі жоқ. Біздіңше, олар тек екі жағдайда ғана міндетті болуға тиіс: біріншіден, әр түрлі сөз таптарының омонимдік формаларын ажырату үшін; екіншіден, қазіргі әдеби тіл нормасы тұрғысынан сөздің қандай да бір грамматикалық ерекшелігін көрсету қажет болса (мысалы, сөзөзгерім, сөз тудыру).

Қазақ лексикографиясында қандай да бір сөздік жасауда орыс тілі білімінен үйренгеніміз көп болды. Ең алғаш бізде авторлық сөздік құрастыруда көптеген қиыншылықтар болды, себебі бұған дейін авторлық сөздік жасау жалпы түркі халықтарында болмаған еді. Ларин Б.А. «Эстетика слова и язык писателя» атты еңбегінде орыс тілі біліміндегі ең алғашқы авторлық сөздік туралы біршама пікір айтылады:

«Жазушының (орыс тілінде) ең алғашқы толық сөздігі – Пушкин тілінің сөздігі. Кей жағдайларда ол өлшеміне қарай дифференциялды болып келеді. Ол сөз реестрі, грамматикалық мәлімдемесі жағынан да, дәйексөзі де толық. Бірақ ол жазу мәлімдемесі жағынан дифференциялды және стилистикалық мәлімдемесі жағынан кемшіліктері бар. Семантикалық анықтама бір мағыналы сөзге емес, көп мағыналы сөздерге беріледі және де ол мағына қазіргі әдеби тілде жоқ. Жазылмаған мағыналар не дәйексөздерде не басқа тәсілдер арқылы көрсетіледі.

Стилистикалық сипаттама беруден Пушкин сөздігін жасаушылар толығымен бас тартты. Бұдан жанрлық құрамның молделінен бас тартқандық көрініп тұр» [ 11, 216-217].

Пушкин сөздігіне қатысты пікірде сөз болған стилистикалық белгілер туралы пікірді нақтылай түсіну үшін біз зерттеуші Б. Нұржанованың пікіріне жүгінеміз:

«Стилистикалық белгілерге қатысты лексикографтар арасында ортақ пікір жоқ. Біз мұндай белгілерді беру қажет деп білеміз, дегенмен бұл өте күрделі мәселе.

Стилистикалық белгіні беру қажеттігіне орай екі мәселені шешіп алу қажет:

1. 
   Қай дәуір нормасы тұрғысынан беру қажет: шығарма жазылған дәуір тұрғысынан ба, әлде сөздік жасалған кезең тұрғысынан ба?
   
2. 
   Сөздің стилистикалық сипаттамасын қандай жолмен айқындау керек?
   

Стилистикалық жүйеде жеке мен жалпыхалықтықтың арасына шек қою қиын, тіпті мүмкін де емес.

Сөздің стилистикалық сипаттамасы жазушы сөздігін жасаған кезде ең алдымен әрбір сөздің және автор мәтініндегі лексикалық қабаттың қызметін терең зерттеу негізінде белгілі болады; екіншіден, сол дәуірдегі әдеби тілге барлай жасау негізінде; үшіншіден, сол тілдің әр түрлі түсіндірме сөздіктерінің негізінде іске асады. Мұнда қандай да бір сөздікке көзсіз сүйенуге де, сөздіктердің көрсетулерін мойындамауға да болмайды. Сөздіктер арасында айырмашылықтар болған барлық жағдайда, жазушы сөздігінде тиісті ескертулер берілуі тиіс.

Жазушы тіліндегі сөздің стилистикалық

Ғалым М. Малбақов белгісөздердің 4 түрін: семантикалық белгісөз, грамматикалық белгісөз, терминологиялық белгісөз, бағамдық (стильдік) белгісөзді көрсетеді [12, 67]. Осының ішінде 2-еуі: семантикалық және стильдік белгісөздердің авторлық сөздіктерде берілгені абзал. Ал қазақ лексикографиясындағы екі авторлық сөздіктің алғашқысы – «Абай тілі сөздігінде» стильдік белгі қойылмаған, ал семантикалық белгі ескерілген:

МАҚАМ (1). Ауыс. Достық, ықылас, ниет. Ол досын көбейтпектің табылмағы өзінің өзгелерге қолынан келгенінше достық м а қ а м ы н д а болмақ. ● Мақамында: II, 208

МАКРУҺИ (1). а. жиіркенішті, таза емес. Хәрами, м а к р у һ и былай тұрсын, құдай тағаланың қуатымен, иждиһад ақылыңмен тауып, рахатын көрмегіне бола жаратқан. ● Макруһи: II, 202 [12, 429].

Ал «С. Торайғыров шығармалары тілінің сөздігінде» семантикалық та стилистикалық та белгілерден біршама қамтылған. Сөздікте семантикалық белгілерден бірліктің кірме екенін көрсететін Ор., Ар., Татар., т.б. белгілері, ауыспалы мағынада екенін көрсететін Ауыс. белгісі, ал стилитикалық белгілерден функционалдық-стильдік Поэт., Аст., Сөйл., Көне., т.б. белгілер көрсетіледі.

Болашақта қазақ лексикографиясында ақаусыз авторлық сөздіктері түзу үшін стилистикалық және семантикалық белгілердің дұрыс таңдалып берілуінің де маңызы зор.

«Горький тілінің сөздігі басқа сөздіктермен салыстырғанда әдебиеттің тарихын оқуға тұрарлық сөздік» дейді Л.С. Ковтун [17, 6]. Сондай-ақ біздің авторлық лексикографиядағы қажырлы еңбектің жемісі болып табылатын «Абай тілі сөздігі» де өз әдебиетіміздің тарихын оқуда үлкен септігін тигізгені хақ. Сөздік «Абай шығармалары өлеңмен де, қара сөзбен де жазылғандықтан сөздерге берілетін сипаттамалар да стиліне орай олардың ерекшеліктерін саралап ашуды нысана тұтқан» делінген Қазақ Совет энциклопедиясының 1-ші томдығында [18, 19].

«Абай тілі сөздігі» туралы көптеген мақалалар, сыни пікірлер, толықтыру үшін ұсыныстар да айтылып келеді. Мысалы, Ж. Есеналиева «ұлы ақын туындыларында көптеп кездесетін араб және парсы сөздерінің «Абай тілі сөздігіндегі» көрінісі дегенге келетін болсақ, бұл орайда, әрине, кемшіліктер мен олқылықтар жоқ емес» дей келе, сөздіктегі араб, парсы сөздеріне берілген түсіндірмелердің көптеген кемшіліктерін баса айтады [19, 44 ]. Ең өкініштісі – 1995 жылы жарық көрген «С. Торайғыров шығармалары тілінің сөздігі» туралы: кемшілігі мен жетістігін айтатын бірде-бір дерек-мақаланың болмауы. Сондай-ақ жалпы авторлық сөздіктер туралы зерттеушілер де саусақпен санарлық. «Абай тілі сөздігі» мен «С. Торайғыров шығармалары тілінің сөздігін» құрастырушылардан бөлек авторлық сөздіктерге ден қойып зерттеп жүрген жалғыз лексикограф-зерттеуші – Б. Нұржанова. Осы зерттеу жұмысын жасауда Б. Нұржанованың мақалаларын тікелей басшылыққа алғанымызды да ашық айтуымыз керек.

3. 
   МҰҚАҒАЛИ МАҚАТАЕВ СӨЗДІГІНІҢ ЖАСАЛУ ПРИНЦИПТЕРІ
   

Ұлы Абайдан кейін Сұлтанмахмұт Торайғыров қолданған сөз байлығын сараптаған авторлық сөздік жарыққа шықты. Ал қазақ әдеби тілінің дамуына сандаған жылдар бойы қызмет еткен бүгінде халық іздеп жүріп оқитын қазақ сөзінің қадіріне жеткен сөз зергерлері қаншама! Соның бірі – ақиық ақын Мұқалағи Мақатаев.

Жазылар естеліктер мен туралы,

Біреулер жан еді дер өр тұлғалы.

Біреулер тұлпар еді дер де мүмкін,

Бүтінделмей кеткен бір ер-тұрманы, - деп ақиық ақын өзі жырлағандай Мұқағали туралы естеліктер де зерттеулер де жыл өткен сайын үсті-үстіне арта түспесе толастамақ емес. Мұқағали-поэзияға алуан-алуан қырынан құлаш ұрып зерттеп жатқанымызбен, әлі де зерделейтін тыңдары көп-ақ. Соның бірі де бірегейі «Мұқағали тілі сөздігін» құрастыру болмақ. Мақатаевтың болашақ сөздігін құрастырудағы басты мақсат: ақынның жеке өзіндік сөз қолданысын, сөздік қорының байлығын нысанаға алу, барша шығармаларындағы қолданыста болған сөздердің статистикасын жасау ғана емес, ақын өмір сүрген қоғамның, сол кезең өкілдерінің сөз қолданысын мол қорын аңғару, зерделеу, қазіргі тіліміздің құрылымдық тарам-тармақтарын түсіндіру болмақ. Бұл үшін біз ең алдымен таңдап алынған автордың көркемдік әлемі жіті түсінуіміз керек.

«Ақынның ақындық ерекшелігін көркемдік әлемін таныған жағдайда ғана түсінуге болады. Ал көркемдік әлем дегеніміз ақиқат дүниені қайта жаңғыртып, оның қалыпты күйіне мүлде ұқсамайтын нәрселермен теңестіріп, эстетикалық сән беріп, жаңадан бейнелі әлем жасау» дейді А. Әмірбекова өзінің «М. Мақатаевтың бейнелі сөздер сөздігінде» [20, 3]. Ал бұл еңбек – лексикографиядағы М. Мақатаев шығармашылығына арналған алғашқы әрі құнды еңбек.

Бұған дейін «Абай тілі сөздігі», «С. Торайғыров шығармалары тілінің сөздігі» ғана болды. Ол кезеңде «Қазақ әдеби тілі сөздігі» қалыптасып бітпегендіктен осы сөздіктерді құрастырушы авторлардың мүмкіндігі шектеулі болды. Қазір сөздік құрау ісі де, әдеби тіліміз де біршама нормаға түсті. Енді осы жаңа сөздікті құрау барысында ілгерідегі екі сөздікпен салыстыра отырып, құрылым мен құрылысы жағынан түрлі толықтырулар енгізіп құрау басты міндеттің бірі болмақ.

Ана тілінің кәусарына сусындап, әр сөзді өз орын-орнымен жұмсай білген ақынның сөздігін құрастыру, әрине, оңайға түспек емес. Сөздік жасау инемен құдық қазғандай көздің майын таусып, құм санаса жалықпайтын шыдамдылықты қажет етеді. Осыған дейін жасалған сөздіктерде анықталғандай Шекспир 15000 сөз, Байрон мен Маяковский де осы шамада, Пушкин 21197 сөз, Әлішер Науаи 26000 сөз қолданғаны айқындалып отыр. Яғыни біз осы сөздікті құрастыру барысында ақынның жиілік қолданысын да анықтамақпыз.

Болашақ сөздік қазақтың ұлттық әдеби тілінің сол кезеңдегі құрамы мен құрылымы, атап айтқанда сөздердің сол кездердегі жасалу және өзгеру жүйесі, қолданылу және жұмсалу үлгілері, әдеби нормалары, лексикалық және грамматикалық амал-тәсілдері, стилистикалық өрнектері айқын аңғарылатындай етіп жасалмақшы.

Зерттеу жұмыстың 2-ші бөлімінде авторлық сөздіктер мен оның құрылымын жан-жақты талдап, зерделегендіктен, осы бөлімде авторлық сөздіктерге көп тоқталып жатпастан, бірден болашақ «М. Мақатаев сөздігінің» құрылымын жүйелеуді жөн көрдік.