Жануарлар мен өсімдіктер экологиясы (оқу құралы)

14 
кластарына: сүтқоректілер, құстар, сұмпайылар, балықтар, 
бунақденелілер ж
ән
е құрттарды жатқызды. 
Ең соңғы құрттар класына Линней қарапайымдарды, 
тікентерілілерді, тіпті дөңгелекауыздыларды да енгізді. 
Линнейдің құрастырған жүйесі жасанды деп аталады, өйткені 
бұл жүйе түрлер арасындағы туыстықты емес, ұқсастықты 
ғана көрсететін жүйе болды. Линней табиғат туралы 
метафизикалық, көзқараста бола отырып (түр өзгермейді деп 
есептегенімен) адамның жануарлар дүниесіндегі орнын д
әл
тауып, оны адам 
тәр
ізді маймылдармен қатар бір отрядқа 
орналастырылды. Тірі табиғатты жүйелеуде жіберген 
бірқатар кемшіліктеріне қарамастан Линней еңбектері орасан 
зор бағаланады. Ол өзіне дейінгі ғалымдардың барлығынан да 
өзгеше, жануарлармен өсімдіктердің ерекше жүйесін ұсынып, 
түрлердің шығу тегін анықтауға, жүйелеудің одан 
әр
і дұрыс 
дамуына жол ашты. 
Түрлерді қосарынан латынша атауды енгізді; 8000-ға 
жуық өсімдіктер мен 4500-ге жуық жануарларды сипаттап, 
1000-ға жуық биологиялық терминдер ұсынды. Өмірінің 
соңғы кезінде Линней түрлердің тұрақты еместігін 
мойындады [6]. 
1749 жылы Ж.Бюффон «Табиғи тарих» атты көп томдық 
еңбегінде «бейорганикалық заттардан тірі ағзалар (алдымен 
өсімдіктер, одан кейін жануарлар мен адам) пайда болды дей 
отырып, түрдің өзгергіштігі жайлы ілімді қолдады. 
Органикалық дүниенің эволюциясы жөніндегі дұрыс ой-
пікірлер Д.Дудроның, Ч.Дарвиннің атасы Эразм Дарвиннің, 
И.Канттың еңбектерінде де жазылған». 
Карл Линнейдің эволюциялық көзқарасы 
Қайта өркендеу д
әу
ірінде жинақталған көптеген ғылыми 
м
әл
іметтерді белгілі бір жүйеге келтіру қажеттігі туындады. 
Өсімдіктер менжануарлар адам үшін пайдалы ж
ән
е зиянды 
топтарға 
бөлінді. 
Өсімдіктер 
адамның 
пайдалану 
ерекшелігіне 
сәй
кес бақша ж
ән
е д
әр
ілік өсімдіктер деп 
топтастырылды. Тірі организмдерді мұндай жүйелеу 
ғалымдарды қанағаттандырмады. Ғалымдар өсімдіктер мен 
жануарларды құрылысына, тіршілік 
әр
екетіне байланысты 

15 
белгілі топтарға бөлуге 
әр
екет жасады. Бұл кезде өсімдіктерді 
ж
ән
е жануарларды жеке сипаттап жазылған еңбектер көп 
жарық көрді. Енді осындай өсімдіктер мен жануарларды 
ғылыми тұрғыда жүйелеу кажет болды. Алғашқы кезде 
ғалымдар өсімдіктер мен жануарлардың бір немесе бірнеше 
белгілеріне қарап топтастыра бастады. 
Тірі организмдерді жүйелеуде көрнекті швед ғалымы 
Карл Линнейдің (1707—1778 жж.) еңбегі аса зор болды. Ол 
биологияғылымындағы алғашқы жүйеленім (систематика) 
ғылымының негізін салушы. 1735 жылы "Табиғат жүйесі" 
деген еңбегі жарық көрді. К.Линней 8000-нан астам өсімдікке 
жә
не 4000-нан астам жануарға сипаттама жазды. Ол тірі 
организмдерді ұқсас белгілеріне қарап: 
түрлерді—туысқа, 
туыстарды—отрядқа, 
отрядтарды — класқа
топтастырды. Ол, осылайша белгілі ретпен жүйелік 
топтарды сатылы деңгейде белгілеп, 
әр
бір түрді латынның 
қос сөзімен атауды ұсынды. Мұндағы бірінші сөз — туыстың, 
екінші сөз — түрдің атын білдіреді. Мұны ғылымда түрді қос 
сөзбен атау (бинарлық номенклатура) деп атайды. К.Линней 
ұсынған түрді қос сөзбен атау казіргі кезде де колданылады. 
Оның жүйелеуіндегі ең жоғары жүйелік топ—класс, ең кішісі 
— түр тармағы деп аталды. Кейінгі кездегі ғылымның 
дамуына 
сәй
кес жануарларды жүйелеуде — отряд, тип; 
өсімдіктерде — қатар, бөлім деген жүйелік топтар косылды. 
К.Линней өз д
әу
ірінде органикалық дүниені жүйелеудің 
жетілдірілген жүйесін жасады. Ол сол кездегі ғылымға 
белгілі өсімдіктер мен жануарларды толық жүйелік топтарға 
жіктеп шықты. К. Линней, сондықтан да өз заманының 
көрнекті ғалымы болды. 
Жоғары жүйелік топтарға жатады. К. Линней өз 
жүйелеуінде 
осындай 
кемшіліктеріне 
қарамастан, 
биологиядағы ғылыми жүйелеуге көп үлес қосты. Ол адамды 
сүтқоректілер 
класына, 
оның 
приматтар(маймылдар) 
отрядына жатқызып, түрін саналы адам (Homo sapiens) деп 
ғылыми дұрыс жүйеледі. Линней өсімдіктерді жүйелегенде 

16 
көбіне гүлдеріндегі аталықтары мен аналықтарының санына, 
ал жануарларды тыныс алу 
жә
не қан айналым мүшелерінің 
құрылысына қарай 6 класқа жіктеді. Мысалы, сүтқоректілер, 
құстар, қосмекенділер, балықтар, ж
ән
діктер, құрттар деп 
бөлді. Құстарды отрядка жіктегенде тұмсықтарының 
пішініне, сүтқоректілерді тістерінің құрылысына қарап 
топтастьфды. мұндай кездейсоқ белгілеріне қарап жүйелеудің 
н
әти
жесінде, К.Линней көптеген кемшіліктерге жол берді. 
Сондықтан оның жүйесі "жасанды жүйе" болды, осыған 
сәй
кес бір- біріне туыстық қатысы жоқ организмдер бір 
туысқа жатқызылды [7]. Мысалы, 
сәб
із бен зығырдың 
гүлдеріндегі аталықтарының саны бесеу болғандықтан бір 
туысқа біріктірген. Шын м
ән
інде бұл екі өсімдік екі түрлі 
туысқа жатады. Ол тауық пен түйеқұсты бір отрядка 
топтастырды. Негізінде, тауықтар—қырлы төссүйекті құстар, 
ал түйеқұстар — қырсыз төссүйектілер болып, жеке отрядтан 
да 
К.Линней түр өзгермейді деген пікірді ұстанып, 
жаратушы бастапқы кезде қанша түрді жаратса, казір де 
сонша түр тіршілік етуде деп тұжырым жасады. бұл да оның 
кемшілігінің бірі. 
К. Линней өсімдіктер мен жануарларды топтастырып, ең 
алғашқы жүйеленім ғылымының негізін салды. К. Линнейдін 
жаратылыстанушы болуына өзі оқып жүрген Лунд 
қаласындағы Университеттің профессоры Стобеустің 
үйіндегі мұражайы 
әсер
етті. Линнейді мұражайдағы 
кептірілген өсімдіктер, құстардың тұлыбы, ұлулардың 
бақалшақтары, минералдардың жинақтамалары қатты 
қызықтырған. 
Бос уақытында өзі де қаланы аралап, өсімдіктерді теріп 
әк
еліп, 
әр
қайсысын талдап, кептірумен айналысқан. Ерінбей 
жасаған еңбегі организмдердің ең алғашқы жүйесін құруға 
кеп септігін тигізді. Өсімдіктерді жіктеу үшін құрылысы 
жағынан ұқсас дараларды, түрді негізге алды. 
Өсімдіктердің 8000 - нан астам, жануарлардың 4200 - 
ден астам түрлерін анықтады. Ұқсас түрлерді туысқа, ұқсас 
туыстарды отрядқа, отрядтарды класқа біріктірді, К. 

17 
Линнейдің жүйесіндегі ең ірі жүйелік топ — класс, ең 
төменгісі — түр деп аталды. Барлық өсімдіктерді аталығы 
мен аналығының санына қарай 24 класқа бөлді. Гүл 
бөлімдеріне күлте, тозанқап, аталық жіпшесі, шірнелік, 
аналық жатыны, аналық аузы, гүлтабаны, гүлсағағы, гүлсерігі 
атауларын енгізді. Өсімдіктің түрін латын тілінде қосарлы 
атау тізімін (бинарлы номенклатура) (туысы мен түрі) 
ұсынды. 
К. Линней жануарлар дүниесін қанайналым 
жән
е тыныс 
алу мүшелерінің құрылысына қарай 6 класқа жіктеді: 1) 
сүтқоректілер; 2) құстар; 3) амфибиялар; 4) балықтар; 5) 
бунақденелілер; 6) құрттар. 
Карл Линней (1707 — 1778) - организмдерді алғаш рет 
топтастырып 
жүйеге 
келтірген 
швед 
ғалымы, 
жаратылыстанушы. Өсімдіктер мен жануарларды класқа, 
отрядқа, туысқа, түрге бөлуді де бірінші болып ұсынған. 
Биологияға 1000 - ға жуық терминдерді енгізген. Жүйелеуде 
өсімдіктер мен жануарларды латын тілінде түрі мен туысын 
білдіретін қос атпен атауды ұсынды. «Табиғат жүйесі" атты 
еңбегі өте құнды болғандықтан 12 рет басылып шыққан 
Сүтқоректілерді 17 отрядқа бөлді. Сүтқоректілер класын 
сүт бездеріне қарап жүйелегендіктен жұмыртқа салушы 
сүтқоректілер (эхидна, уйректұмсық), ескекаяқтылар, 
ки
ттәр
ізділер осы класқа жатқызылды. К. Линнейдің жүйесі 
"жасанды жүйе" болды, себебі өсімдіктердің туыстық жағы 
ескерілмеді. Тек ұқсастығы, аталығы мен аналығының 
санына ғана көңіл аударғандықтан бір - біріне ұқсамайтын 
өсімдіктер бір топқа жатқызылды. 
Сәб
із бен зығырдың 
аталықтарының саны бесеу болғандықтан бір тұқымдасқа 
біріктірді. Шын м
ән
інде, екеуі екі түрлі туысқа жатады (
сәб
із 
— шатыргүлділерге, зығыр — зығыр тұқымдасына). 
Құстарды тұмсықтарының ұқсастығына, пішініне қарай 
жүйелегендіктен тауық пен түйеқұс бір отрядқа 
топтастырылды. Ал негізінде тауықтар — қырлы 
төссүйектілер, түйеқұстар — қырсыз төссүйектілер тобына 
жатады [8]. 

18 
Жіберген кемшіліктеріне қарамастан К. Линней 
органикалық дүниенің дамуына жаңалықтар қосып, ен 
алғашқы жүйені құрды. К. Линней өзіне дейінгі ғалымдардың 
өсімдіктерді қалай жүйелегендеріне талдау жасады. Олардың 
өсімдік атауларының бас 
ә
рпінің ретіне, гүл күлтесінің 
пішініне, тұқым санына, пайда - зиянына қарай жүйелегенін 
байқады. Сондықтан ол ғалымдардың бұрынғы жүйесіне 
ұқсамайтын ерекше жүйе жасады. Туыс пен түрдің қос атауы 
бүгінгі күнге дейін ғылымда кеңінен қолданылуда. Өзі 
жүйелеген сүтқоректілердің 17 отрядының ішінен 
жыртқыштар мен приматтар отрядтарының толық 
сипаттамасын жазды. Адамды адам тектес маймылдармен 
қатар приматтар отрядына орналастыруы көрегендігін 
білдіреді. Сондықтан К. Линней өсімдіктер мен жануарларды 
жүйелеудің алғаш негізін салған ғалым болып саналады. 

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: