2. Қазақ тыныс белгілерін оқытудың зерттелуі және

оны оқытудың жүйесі
Қазақ балаларын сауатты жазу мен тіл мәдениетіне
дағдыландыру мәселесі ертеден-ақ қолға алынған.
Сондықтан бұл мәселенің өзіндік даму тарихы бар. Әсіресе,
бұл мәселе орфографиямен, соның ішінде тыныс
белгілерімен тығыз байланысты қарастырылады. 
Түркі тілдерінің бұрынғы ескерткіштерінде тыныс белгі
таңбасының алғашқы элементтері кездеседі. Ол кездегі бар
белгілер көбінесе тыныс белгісі қызметінен гөрі бір сөзді
екінші сөзден айыру қызметін атқарған. 
Қазақ тілінде шыққан баспасөзіміздің бірі «Дала
уалаяты» газетінің (1888-1902) тұңғыш шыға бастаған
жылдарындағы нөмірлерінде де тыныс белгілерінің
ешқайсысы қойылмайды. Кейде ұзақ күрделі ой немесе бір
күрделі пікір біткенін білдіру үшін, екінші ой жаңа жолдан
басталып жазылды. Бірақ ол азат жолдар сөйлемдерді бір-
бірінен ажыратуға себін аз тигізді. Тыныс белгілері
қолданылмағандықтан және бас әріп болмағандықтан кейбір
жазылған жолдарды ұғыну, түсіну өте қиындық келтірді. 
Бертін келе, 1894 жылдан бастап, газет кейбір
сөйлемдердің жігін ажыратуға әрекідік сызықша (-), әр түрлі
жұлдызшалар (*) сияқты шартты таңбаларды қолданады.
Мұндай жұлдызшалар сөйлемнің біткенін, дауыс үзілісін
білдіретін тыныстық белгілер болғанға ұқсайды. Мысалы:
«Байан ауылдың қазақ орыслары қазақлардың үстүнан коб
арыз бирады бізлерді казаклар қағып соғып күн көрсатбайды
диб - бұлармин сөйласіб китсақ қазақлар залым қазақтар ат
ұрдағыштар диб айта бастайды * бұған қарағанда қазақ мин
орыслар бірүн күндиб жау боб жатыр диб ойлауға болады
оларда рас айтсақ мұндай нәрсе болмаса керек * біз
қазақлар қазақ орысларды күндиб жик көрмайміз жаңғызақ
біздир өтірук жаладан ақтануға үмит итіб ойлаймыз ақ іс
барча іслардан жоғары болса керек ғой диб * арамызда
жаман айыбсыз адам жоқ диб таңбаймыз». 
«Қазіргі қазақ тілі» оқулығында «Біздің жыл
санауымыздың V-VII ғасырлары шамасында жазылып
сақталған орхон-енисей жазулары деп аталатын
ескерткіштердің кейбіреулерінде әр сөзден кейін қос нүкте
тәрізді белгі қойылса, кейбіреулерін кейін төрт нүктеден
құралған ромбик тәрізді белгі қойылып отырған. Ал араб
әрпімен жазылып сақталған ертеректегі қиссаларда,
дастандарда, өлең жолдары арасына қойылған тіліміздегі
қазіргі графикалық белгілердің бірде-біріне ұқсамайтын түрлі
28

белгілер кездеседі. Бұл жағдайлар тыныс белгілерінің
бастапқы функциясы сөйлеуді тек әр түрлі мәнді
бөлшектерге бөлу ғана болғандығын, бөлуші белгілердің түр-
тұрпаты жағынан қазіргі белгілерден өзгеше болғандығын
байқатады», -деп жазған. 
Біз қолданып жүрген қазіргі тыныс белгілері әр уақытта
барлық тілдерде осы сияқты таңбаланбаған. Тіпті біздің
заманымыздан бұрынғы Х ғасырда грек пен латын
қолжазбаларында тыныс белгісі ретінде қолданылған
таңбалар мыналар болған көрінеді: крест (+), шоғырланған
көп нукте т.б. 
Профессор С. Е. Маловтың айтуынша, түркілердің Енисей
жазуында қос нүкте - нүкте және тыныс белгісі есебінде
жұмсалған. 
Арғы кездерді былай қойғанның өзінде беріректе
жазылған түркі тілдеріндегі арабша басылып шыққан кейбір
кітаптардың өзінен тыс белгіні кездестіре алмаймыз.
Мәселен: 1915 жылы өзбек тілінде шыққан «Adab-us-Salixin»,
«Fatima Zuhra», 1884 жылы шағатайша басылған «Mir call eir
Nanal», 1911 жылы шыққан «Bahram dulandam », 1916 жылы
шыққан, «Sufl Allaiar-Subatul Fadiem» кітаптардан, сондай-ақ
Н. Н. Пантусовтың 1880 жылы ұйғыр тілінде шыққан «Kitab
Furat bar malik ein» атты кітабынан т.б. еңбектерден бірде-
бір тыныс белгісі табылмайды. М. Терентьевтің айтуынша,
тыныс белгілері ХІХ ғасыр кезінде парсы тілінде де болмаған.
Қазақтың араб әліппесіне негізделген жазу кезіндегі кейбір
кітаптарда да ешбір тыныс белгісі қойылмай жазылады. ХІХ
ғасырда шыққан түркі тілдері грамматикасында тыныс
белгілерінің элементтері пайда бола бастағанын аңғаруға
болады. Мәселен, профессор А. Казембектің 1839 жылы
шыққан «Түрік-татар тілі грамматикасының» 32-бетінде бір
жұлдызша, 34 және 46-беттерінде екі жерде сызықша
қойылған. Ал, 1869 жылы шыққан «Алтай тілі
грамматикасында» тыныс белгілерінің бірсыпырасы
кездеседі және олар бірсыдырғы орынды қойылған [17]. 
Академик В. В. Радловтың 1870 жылы шыққан «Образцы
народной литературы тюркскую наречий» деген еңбегінде
тыныс белгілерінің бірсыпыра түрі кездеседі. Бірақ олар
жүйелі түрде қалыптаспаған. Бұл еңбекте тыныс белгілері
төмендегіше берілген (сөйлемдер мен олардың тыныс
белгілері кітаптың түпнұсқасынан өзгертілмей алынып отыр)

жүктеу/скачать 0,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: