Жаратылыстану және география институты тҧңғышбаева З. Б. Цитология және гистология

26 
барлық
ӛ
сімдіктер
және
жануарлар
жатады
. 
Эукариоттық
жасушалардың
компоненттері
2
-
суретте
кӛрсетілген. 
Кӛпшілік эукариотты организмдер клеткасының диаметрі 10 – 100 
мкм шамасындағы жасушалардан құралған, ӛздгінен реттеліп, жаңарып 
тұратын біртұтас күрделі жүйе.
Жасушалар құрылысы, қызметі, пішіні, мӛлшері жағынан әр түрлі 
болады. Адам денесі жасушаларының пішіні - домалақ, ұзынша, жалпақ, 
тӛртқырлы, кӛпқырлы, призма тӛрізді және т. б. Жасуша мӛлшері мен 
пішінінің әр түрлі болып келуі аткаратын қызметіне байланысты. 
Мысалы, қанның эритроцит жасушалары сұйық ортада болғандықтан 
домалақ; тері жасушалары кӛп қырлы; бұлшық ет жасушалары ұзын; 
жүйке жасушалары кӛп ӛсінділі (жұлдыз тәрізді) және т. б. 
Жасушалардың мӛлшері де түрліше: адам ағзасындағы ең ірі жасушалар – 
жұмыртқа жасушасы мен жүйке жасушасы. Қан мен лимфада болатын ең 
кішкене жасушалар - лимфоциттер. 
Жасуша үш компоненттен тұрады: 1. жасуша мембранасы 
2. цитоплазма
3. ядро
ЖАСУША ЖӘНЕ ОНЫҢ ОРГАНЕЛЛАЛАРЫ 
Микротҥтікшелер 
Тегіс эндоплазмалық тор 
Жасуша мембранасы 
Ядро ядрошығымен 
Центриоли 
Тҥйіршікті 
эндоплазмалық тор 
Лизосомы 
Комплекс Гольджи 
Митохондрии 
2 сурет. Жануарлар жасушасы және оның 
органеллалары 

27 
Жасуша мембранасы – 
жасушаны сыртынан қоршап тұрады, 
қалыңдығы 6-10 нм. Жасуша мембранасының кӛптеген моделдерінің
ішінде, мембранаға толық сипаттама беретін Г.Никольсон мен 
С.Сингердің 1972 жылы ұсынған «сұйық-мозаикалы» моделі. Бұл модель 
бойынша мембрана липидтер молекуласының екі қабатынан және 
белоктордан тұрады.
Мембрананың құрамында липидтер 40% жуық, белоктар 60% жуық, 
кӛмірсулар 10% жуық болады. Липидтердің құрамында фосфолипидтер, 
сфинголипидтер, холестирин де бар.
Биологиялық маңыздылығына байланысты мембрана белоктары 
келесіге ажыратылады: 
-
 
ферментті белоктар; 
-
 
тасымалдаушы белоктар; 
-
 
рецепторлық белоктар; 
-
 
құрылымдық белоктар. 
Жасуша мембранасының атқаратын қызметтері сан алуан: 
қорғаныс, 
тасымалдау, рецепторлы 
және тағы басқалар. 
Осындай қызмет атқаратын жасуша қабықшасы 3 қабаттан тұрады: 
1. Гликокаликс; 
2. Плазмалық мембрана немесе плазмолемма; 
3. Субмембрана немесе гиалоплазма.
Гликокаликс
– плазмолемманың үстінде орналасады, қалыңдығы 3 – 
4 нм, құрылысы тор пішіндес болып келеді. Кӛп жасушалы жануарлар 
мен бір жасушалы қарапайымдылардың плазмолеммасының үстінде 
гликокаликс
орналасқан. Бұл терминді 1963 жылы Беннет ұсынған 
болатын.
Гликокаликстің құрамында гликопротеидтер және гликолипидтерді 
құрайтын кӛмірсулардың молекулалары бар. Гликокаликс сыртқы 
ортамен тікелей қатынаста болғандықтан, жасушалардың рецепторлық 
функциясында маңызды рӛл атқарады. Гликокаликстің кӛмірсу 
компоненттері гликозилдік топтардан тұратын антенналарға ұқсас 
олигосахаридтік тізбектер құрып, сырттан келген сигналдарды ажырата 
алуды қамтамасыз етеді. 
Гликокаликсте түрлі заттардың диффузиясының жылдамдығы 
кемиді. Жасушадан бӛлінген ферменттер Са
++
немесе Mg
+
иондарының 
кӛмегімен гликокаликс зонасында байланыста болуы мүмкін. Бұл 
ферменттер 
полисахаридтердің, 
белоктардың, 
майлардың, 
тағы 
басқалардың жасушадан тыс ыдырауына қатысады. Осы ыдырау ӛнімдері 

28 
мономерлер күйінде плазмалық мембрана арқылы ӛтіп, жасушаға түсіп 
отырады. 
Ӛсімдіктер мен прокариоттар жасушаларындағы плазмолемманың 
сыртын тығыз қабықша қоршаған. Ондай қабықшалар қорғаныс және 
тірек қызметін атқарады. Жасуша қабықшасының пайда болуына 
плазмолемма ықпал жасайды. Жасуша қабықшасы екі компоненттен 
тұрады: 

жүктеу/скачать 6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: