Жапырақтың морфологиялық құрылысы

Жапырақтың мөлшері (көлемі) қатты өзгеріп отырады. Көп жағдайда тіптен бір өсмідіктің өзінде мөлшері жағынан әртүрлі жапырақтар кездеседі.Біздің флорада бірқатар түрлердің жапырақтарының ұзындығы 1-1,5 мм-ден аспайтын, өте ұсақ болып келеді. Тропикалық және субтропикалық зоналардың өсімдіктерінің жапырақтарының ұзындығы 20-22 м. Дейін жетеді (пальмалар).

Жапырақтың үш түрлі формациясы болады: төменгі, ортаңғы және жоғарғы. Жапырақтың төменгі формациясы әдетте арнаулы қызмет атқаруына байланысты (қорғаныштық, қор жинайтын) жетілмеген немесе түр өзгерген болып. Оларға тұқым жарнақтары, бүршіктердің қабықшалары, тамыр сабақтың, кейде жер беті сабағының редукцияға ұшыраған жапырақтары жатады. Жапырақтың ортаңғы формациясы өсімдіктердің жапырақтарының негізгі массасын түзеді. Бұл осы түрге тән жапырақтар және осыған дейінгі формациясының жапырақтарынан айырмашылығы сол, оларда хлорофилл дәндері болады. Жоғарғы формацияның жапырақтары гүл беретін өркендерде (гүл шоғырында) орналасады. Бұлар жабындық жапырақтар, орама жапырақтар және т.б. Олардың барлығы, әдетте нашар жетілген, сағақтары болмайды, боялған немесе түссіз болып келеді.

Өсімдіктердің жапырақтарын сөз еткенде, жапырақтың ортаңғы формациясы жөнінде әңгіме болады. Кейде бір өркеннің ортаңғы жапырақтарының өзінің бір – бірінен формасы жағынан айқын айырмашылығы болады. Мысалы, су өсімдіктерінің, су асты жүзіп жүретін және су беті жапырақтарының морфологиялық тұрғыдан бір – бірінен айқын айырмашылығы болады. Бұл жағдай әртүрлі жапырақтылық (гетерофилия) деп аталады.

Жапырақтың бөліктері. Өсімдіктердің көпшілігінің жапырақтары сағақтары арқылы (сағақты жапырақ) сабаққа бекінген, азды көпті жалпақ тақтадан тұрады. Сағақ жапырақ тақтасын күннің жарығына қарай бағыттайды. Егер сағағы болмаса, онда мұндай жапырақты отырмалы деп атайды. Егер отырмалы жапырақтың тақтасының біраз бөлігі сабаққа жабысып өскен болса, онда мұндай жапырақты қозғалмайтын (нисбегающий) деп атайды. Көп жағдайда сағақтың түп жағында бір пар бүйірлік өсінділері – жапырақ серіктері (прилистники) болады. Әдетте олар жапырақ тақтасынан кіші болады. Бірақ кейбір өсімдіктердің жапырақ серіктері жапырақ тақтасынан үлкен болады және жапырақпен бірдей қызмет атқарады (бұршақ тұқымдастары). Егер жапырақ серіктері біріккен болса, онда жапырақ қынапшасы (раструб) түзіледі (гречиха гүлдер). Кейде сағақтың түп жағы кеңейіп, сабақты түгелдей орай қамтитын влагалищеге айналады (шатыргүлділер). Астық тұқымдастарының жапырақтары, ұзын түтік тәрізді влагалищеден және жіңішке жапырақ тақтасынан тұрады. Тақтаның түп жағында жарғақ тәрізді тілшесі болады, ал кейде оның екі бүйірінен екі құлақша пайда болады.

Жүйкеленуі. Жүйкеленудің мынадай типтері белгілі: қарапайым жүйкелену- бұл жағдайда жапырақ тақтасының түбінен жоғары ұшына дейін тек бір ғана жүйке өтеді; жүйкеленудің мынадай түрі жоғары сатыдағы споралы өсімдіктерге, жалаңаш тұқымдылардың көпшілігіне және кейбір жабық тұқымдыларға тән.

Дихотомиялық жүйкелену- бұл жағдайда жапырақтың жүйкелері аша тәрізді болып тармақталады; жүйкеленудің мұндай түрі тұқымды өсімдіктердің ішіндегі гинкгоға тән.

Торлы жүйкелену- бұл жағдайда бір немесе бірнеше үлкен жүйкелер көптеген бүйірлік тармақтар береді, нәтижесінде олардан қалың тор түзіледі. Жүйкелердің бұл типі табиғатта аса кең таралған.

Доғалы және параллель жүйкелену. бұл жағдайда жапырақ тақтасының түбінен жоғары ұшына жейін бірнеше мөлшері жағынан бірдей, жан-жаққа бүйірлік тармақтар бермейтін жүйкелер өтеді. Бір жағдайда олар параллель, ал екінші жағдайда – доға тәрізді болып келеді.

Жапырақтың алуан түрлілігі. Жапырақтарды жай және күрделі деп екіге бөледі. Егер бір сағаққа бір ғана жапырақ тақтасы орналасқан болса, онда мұндай жапырақтарды жай жапырақтарға жатқызады. Егер бір сағаққа бірнеше жапырақ тақтасы орналасқан болса, онда мұндай жапырақтарды күрделі жапырақтарға жатқызады.

Жай жапырақтар шөптесін өсімдіктерге тән. Жапырақтарды, олардың көптеген белгілерін ескере отырып классификациялайды. Олардың бірқатарн осында келтіреміз.

Тақтасы ұсақ болып келетін жапырақтар: тақтасының формасына қарай- жұмыртқа тәрізді, дөңгелек, ланцет, элипс, сопақша, таспа тәрізді және т.б. Тақтасының жоғарғы ұшының формасына қарай- доғал, үшкір, үшкірлеу, ойыстау; тақтасының түп жағының формасына қарай- жүрек тәрізді, жұмыр, сына, садақ, сүңгі тәрізді; тақтасының шеттернің формасына қарай- шеттері тегіс, ара, тіс, дөңес, ойыс болып келеді.

Тақтасының шеттері ойыс болып келетін жапырақтар: ойығының терңдігіне байланысты- қалақты, жекелей тілімделген. бөлінген; ойықтарының орналасуына қарай- үш құлақ, саусақ салалы, күрделі қауырсынды болып бөлінеді.

Егер қауырсынды бөлінген жапырақтың үлкен бөлігі кішкентай бөлігімен алмасып келіп отырса, онда оны үзік қауырсынды бөлінген жапырақ деп атайды. Кейде жапырақ тақтасы екі рет немесе бірнеше рет бөлінген болады.

Күрделі жапырақтар, жапырақшаларынң сағаққа орналсуына қарай классификацияланады: күрделі саусақ салалы жапырақшалары сағақтың басында бірдей деңгейде және азды-көпті радиальды бағытта шашыраңқы орналасады. Күрделі қауырсынды жапырақшалары сағақтың ұзына бойына екі жағынан бірдей орналасады және оның ұшы бір жапырақшамен немесе екі жапырақшаменаяқталуы мүмкін; үш құлақжапырақ мұндай жапырақтың сағағында тек үштен ғана жапырақша орналасады. Күрделі қауырсынды жапырақтың конструкциясы кейде біршама күрделі болады- екі рет және бірнеше рет күрделі қауырсындалған болып келеді.

Жапырақтың анатомиялық құрылысы.

Жапырақтың негізгі атқаратын қызметіне- фотосинтез, судың булануын, газдың алмасуын реттеу жатады. Жапырақ тақттасы эпидермадан, мезофиллден, өткізгіш шоқтарынан тұрады.

Буктің жапырағының эпидермисінің клеткаларының кутикуласы астыңғы эпидермасының клеткаларының кутикуласына қарағанда біршама қалың болып келеді. Үстіңгі эпидермасында устьца аппаратттары болмайды. Үстіңгі эпидерма мен астыңғы эпидерманың арасында ассимиляциялық паренхималардан тұратын мезофилл жатады. Оның жоғарғы эпидермаға жақын орналасқан клеткаларының формасы ұзынша созылған, тығыз орналасқан және клетка аралық қуыстары болмайды. Бұл бағаналы паренхима. Онда негізінен фотосинтез процесі жүреді. Астыңғы паренхимаға жақын жерде клетка аралық қуыстар үлкен, біршама дөңгелектеу болып келген клеткалар- борпылдақ паренхима орналасады. Оның атқаратын қызметі- газдың алмасуын және судың булануын реттеу болып табылады. Мезофиллде бір-бірінен белгілі бір қашықтықта өткізгіш шоқтары орналасады. Негізгі жүйке үстіңгі эпидермистен астыңғы эпидермиске дейінгі жапырақтың қалыңдығының барлығын түгелдей дерлік алып жатады. Ксилема жапырақтың үстіңгі бетіне қарай, ал флоэма астыңғы бетіне қарай бағытталған. Яғни бұл жабық коллатеральды шоқ. Ол склеренхимамен қапталған. Шоқтың жоғарғы және төменгі жағында эпидермаға жанасып колленхима жатады. Жүйкенің тармақталуының қатары жоғарылаған сайын, шоқтан біртіндеп оның флоэмалық бөлігі жойылады да, қарапайым формаға келеді. Сонымен буктың жапырағының дорсальды және вентральды жақтары әртүрлі қызмет атқарады және соған байланысты құрылыстары да әртүрлі болады. Мұндай жапырақтар дорсинвентральды деп аталады. Олар өсімдіктердің көпшілігіне тән.

Жүгерінің жапырағының үстіңгі эпидермисінің клеткаларында екі түрлі қарапайым түктер болады: қысқа біз тәрізді және ұзын жіп тәрізді.

Жапырақтың үстінен көтеріліп көрініп тұратын, ұзын түктердің эпидермисінің түп жағының клеткалары біршама үлкен болады. Эпидерманың сыртын кутикула жауып тұрады. Үстіңгі және астыңғы эпидермаларының екеуінде устьице аппараттары болады. Өткізгіш шоқтары жабық, коллатеральды, ксилемасы жапырақтың үстіңгі жағына, ал флоэмасы астыңғы жағына қарай бағытталған болады. Шоқтары үлкен де және кіші болады. Әрбір шоқ, дөңгелек, қабықшалары жұқа болып келетін, хлоропластары жоқ клеткаларымен қоршалып тұрады. Осы клеткаларда фотосинтез процесінің өнімдері жиналады. Мезофилл ұсақ шоқтардың айналасын қоршай орналасқан, азды-көпті біртектес клеткалардан тұрады. Жапырақ тақтасының ортаңғы жұқа бөлігінде, мезофилл оның тек төменгі жағында ғана болады, ал қалған кеңістігінің барлығы хлорофиллі болмайтын үлкен клеткаларымен үлкен клеткалармен толтырылған. Жапырақтың осы бөлігінде, эпидермистің астында, склеренхиманың сүректенген сілемдері орналасады. Олар жапырақ тақтасының астыңғы жағынан, шоққа дейін жететін шығыңқы төмпешіктер түзеді. Жапырақ тақтасының қалған бөліктерінде, склеренхиманың субэпидермалық сілімдері, үлкен өткізгіш шоқтарының екі жағынан бірдей жанасып қоршап тұрады. Сонымен жүгерінің жапырағының екі жағы да бірдей қызмет атқарады. Бұл изолатеральды жапырақ. Құрылысы мұндай болып келу, біршама вертикальды бағытта орналасқан жапырақтарға тән.

Қылқан жапырақты өсімдіктердің қылқан деп аталатын жапырағының құрылысы ерекше болады. Қарағайдың қылқанының қорғаныс қызметін атқаратын жабыны мынадай екі қабаттан тұрады- эпидермадан және гиподермадан. Эпидерма кутикуланың қалың қабатымен жабылған болады. Көлденең кесіндісінде, оның клеткаларының формасы квадрат типтес, қабықшалары қалың болып келеді. Жапырақтың екі бетінде де, гиподерманың деңгейіндегі ойыстау жерлерде устьица аппараттары орналасады, олардың астында үлкен ауа қуыстары болады. Ескі жапырақтарының эпидермисінің клеткаларының қабықшарһлары сүректенеді. Гиподерма бір қатар, бұрыштарында 2-3 қатар, қабықшалары аздап қалыңдалған сүректелген, клеткалардан тұрады. Оларда бойына суды жинау және механикалық қызметте атқарады. Гиподерманың астында мезофилл орналасады. Ол қабықшалары кейбір жерде клетка қуысының ішіне өтіп, қатпарлар түзетін клеткалардан тұрады. Бұл цитоплазманың хлоропластары бар, клетка қабықшасына жақын орналасқан қабатының көлемін біршама ұлғайтады. Яғни клетканың фотоситез процесі жүретін бөлігінің де көлемі ұлғаяды деген сөз. Смола жолдары қатпарлы паренхиманың әр жеріне өтіп жатады. Жапырақтың қатпарлы паренхимадан, эндодерма арқылы бөлініп тұратын, ортаңғы бөлігінде, коллатеральды типті екі өткізгіш шоғы орналасады. Олардың ксилемалық бөлігі қылқанның жалпақ жағына, ал флоэмалық бөлігі дөңес жағына қарай бағытталған болады. Яғни морфологиялық тұрғыдан қарағанда қылқанның жалпақ жағы оның үстіңгі беті, ал дөңес жағы оның астыңғы беті болып табылады. Өткізгіш шоқтарының арасында механикалық ұлпа орналасады. Жапырақтың ортаңғы бөлігінің қалған кеңістігін паренхималық клеткалар толтырып тұрады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Жапырақ қалай түседі? Оның биологиялық мәні неде?
   
2. 
   Жапырақтың қандай формациялары болады?
   
3. 
   Гетерофилия деген не?
   
4. 
   Жай жапырақ пен күрделі жапырақтан айырмашылығы неде?
   
5. 
   Қандай жапырақтарды қарапайым жапыраққа жатқызады?
   

1. 
   Агелеуов Е.А. «Ботаника», Алматы «Санат», 1998 ж.
   
2. 
   Әметов Ә.Ә. «Ботаника» Алматы «Ы.Алтынсарин атындағы Қазақстан білім академиясының Республикалық баспа кабинеті», 2000 ж.
   
3. 
   Васильев А.Е. и др. «Ботаника» Москва «Просвещение», 1988 г.
   
4. 
   Хржановский В.Г. «Основы ботаники», 1969 ж.
   
5. 
   Мұсақұлов Т.М. «Ботаника», 1975 ж.
   
6. 
   Кудрявцев А.В. и др. «Ботаника с основами экологии», 1979 ж.
   
7. 
   Генкель П.А. «Ботаника» Москва «Учебно-педагогическое издательство Министерства просвещения РСФСР», 1952 ж.
   

1. 
   Көбею туралы жалпы түсінік
   
2. 
   Вегетативтік жолмен көбею
   
3. 
   Жыныссыз көбею
   
4. 
   Жынысты көбею
   

Өсімдіктердің көбеюі Өсімдіктердің көбеюі туралы жалпы түсінік беру. Жынысты, жыныссыз, вегетативті жол мен кобею олардың бір-бірінен айырмашылығы. Спора, гамета туралы түсінік беру. Изогамия, гетерогамия, оогамия көбею жолдарын түсіндіру мысал келтіру. Вегетативті көбею жолдарын атап айтып түсіндіру. Жуашып, тамырсабақ, қалемше, көзше мұртша, түйнек арқылы көбею.

Көбею – тірі организмнің жеке санының артуы, өзінен кейін ұрпақ қалдырып, түрдің сақталып, табиғатта таралуын қамтамасыз ету қасиеті. Көбею барысында өсімдіктердің кейбір түрлерінде особь сандарының артып, өз ортасында кең таралып, жаңа кеңістіктерді қамтиды. Бұл прогрессивті түрлерге тән. Ал кейбіреулерінде особь саны тұрақты, олардың таралукеңістігі, ареалы көлемін ұлғайтады не кемітеді.

Көбеюдің үш кейпін ажыратады: жынысты көбею, жыныссыз көбею және вегетатитвті көбею. Жынысты көбею кезінде жаңа организм әр түрлі жыныс клеткаларының қосылуынан пайда болады. Жыныссыз көбеюде жаңа организм жыныс тұрғысынан жіктеле қоймаған бір клетканың өзінен жетіледі. Вегетативті көбеюде жаңа организмге бастаманы вегетативтік мүшелер, олардың бөліктері және түр өзгерістері (метаморфоз) береді.

Вегетативтік жолмен көбею

Вегетативтік көбею деп вегетативтік денеден тіршілікке қабілетті бөліктер бөліну арқылы түрдің жеке санының артуын айтамыз. Вегетативтік көбею алуан түрлі және өсімдіктердің барлық топтарында кең таралған. Бір клеткалы балдырлар мен бактерияларда вегетативтік көбею клеткаларының екіге бөлінуі арқылы жүзеге асады. Колониалды балдырларда, олардың клеткаларының вегетативтік көбеюінен жас колониялар пайда болады.

Көп клеткалы балдырларда вегетативтік көбею, олардың талломдарының кездейсоқ бөліктерге бөлінуі арқылы жүреді. Жіпшелі көк-жасыл балдырлардың кейбір түрлері (носток, анабена) гетероцисталары арқылы көп клеткалы гормонияларға бөлінеді. Көбеюдің мұндай қарапайым тәсілі тек төменгі сатыдағыларға ғана емес, суда тіршілік ететін кейбір гүлді өсімдіктерге (сужапырақ, мүйіз жапырақ, егеушөп) тән. Осылай көбею нәтижесінде ХIХ ғасырда Еуропаға енген Канада сужапырағы су қоймаларында кең таралғандықтан, жергілікті тұрғыдан «су чумасы» деп атаған.

Саңырауқұлақтарда вегетативтік көбеюдің қарапайым жолы мицелийдің жеке учаскелерге бөлінуі, бүршіктенуі (ашытқылар) арқылы жүзеге асады. Оидийлер мен хламидоспоралардың пайда болуы көбеюдің вегетативтік жолынан жыныссыз жолында өтпелі түрі ретінде қарастырылады.

Вегетативтік көбею кезінде аналық өсімдіктен пайда болған жас особьтар жиынтығы клон деп аталады. Гүлді өсімдіктерде клонда тамырсабақтың бұтақталған ескі бөліктерінің біртіндеп бұзылуынан, каудекс, кіндік тамырдың партикулдануынан, сол сияқты жер беті және жер асты столондарының ұшындағы түйнектер мен жуашықтардан жас өсімдіктер бастамасы ретінде жетіледі.

Жыныссыз көбею

Жыныссыз көбею споралары немесе зооспоралар арқылы жүзеге асады. Споралар құрлық өсімдіктеріне тән, олар өз бетінше қозғала алмайды, салмақтары өте жеңіл болғандықтан, ауа толқындары арқылы таралады. Зооспоралар суда, ылғалды қаныққан топырақта өсетін өсімдіктерге тән, бұлар талшықтармен жабдықталған, соның көмегімен өз ортасында қозғала алады. Споралар арқылы төменгі сатыдағы өсімдіктердің басым көпшілігі (балдырлар, саңырауқұлақтар), жоғарғы сатыдағы мүк тәрізділер мен папоротник тәрізділер көбейеді. Бұл кеійнгілерін тұқым арқылы көбейетіндерден ажырату үшін жоғарғы сатыдағы споралы өсімдіктер деп атайды. Өсімдіктерде споралардың пайда болуын споралану дейді.

Споралар – митоз немес мейоз жолымен пайда болатын арнаулы клеткалар. Митоз жолымен пайда болған спораларды митоспоралар, мейоз жолымен пайда болғандарын мейоспоралар деп атайды. Митоспоралар балдырларға ғана тән, ал мейоспораларға жоғарғы сатыдағы өсімдіктер жатады. Спора және зооспоралар бір клеткадан, сирек жағдайда екі клеткадан тұрады, пішіндері: шар, элипс немесе цилиндр тәріздес. Көпшілік жағдайда гаплоид ядролы, кейбір өсімдіктерде ғана диплоидты немес дикарионды. Споралар цитоплазмасы қоректік заттарға, әсіресе май мен витаминдерге бай.

Жынысты көбею

Жынысты көбею кезінде физиологиялық қасиеттері тұрғысынан айырмасы бар гаметалар қосылып, зигота пайда болады. Ядролардың қосылуынан жыныс процесінің негізгі кезеңі ұрықтану орындалады. Мұнда гаметалардың цитоплазмасы мен ядросы қосылады да хромосомдары қосылмай даралығын сақтап қалады. Зигота ядросы диплоид хромосомасына ие болады. Зигота ядросының диплоидты хромосомында генетикалық тұрғыдан алғанда әр түрлі ұрпақтың тұқым қуалаушы қасиеттері бірігеді. Пайда болған жас ұрпақтардың тіршілікке бейімділігі, ортаның қолайсыз әсерлеріне төзімділігі артады. Жынысты көбеюдің биологиялық мәні, көбеюдің басқа жолдарынан артықшылығы осында. Өсімдіктерге гаметалардың әр түрлі болуына байланысты, жыныстық көбеюдің қарапайым түрі – хологамия. Кейбір бір клеткалы қатты клетка қабықшалары болмайтын балдырларда тіршілігінің белгілі бір кезеңінде, бір клеткалы организмдер гаметаларының қызметін атқарып, өзара қосылады. Қосылған екі клетка сырт көрінісі бойынша бірдей.

Жынысты көбеюдің бір түрі – изогамия, мұнда қосылған гаметалар пішіні, көлемі жағынан бірдей, физиологиялық ерекшеліктері жағынан айырмасы бар. Аналық гаметалар «+», аталық гаметалар «-», таңбасымен белгіленеді. Изогамия балдырларда және кейбір саңырауқұлақтарда кездеседі.

Гетерогамия жынысты көбею кезінде қосылатын гаметалардың пішіні, көлемі жағынан әртүрлі. Аналық гамета аталықтан ірі болады және баяу қимылдайды.

Жынысты көбеюдің оогамия түрінде гаметалардың біреуінің көлемі үлкен, қор заты мол, қор заты мол, талшықсыз, қозғалмайтын болып келеді. Мұны жұмыртқа клеткасы немесе аналық гамета деп атайды. Екінші гаметаның көлемі кіші, талшықтары арқылы қозғалады, ядросы ірі, цитоплазма мөлшері шамалы болады. Бұл аталық гамета немесе сперматозоид. Тұқымды өсімдіктердің басым көпшілігінде эволюция барысында аталық гаметалары талшықтарын жоғалтқан, қозғалмайды. Олар спермия деп аталады.

Төменгі сатыдағы өсімдіктерде жұмыртқа клеткасы пайда болатын гаметангийлер оогинийлер деп, ал жоғарғы сатыдағыларда архегониялер деп аталады. Аталық гаметангийлер екеуінде де антеридий деп аталады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Жыныстық көбею мен жыныссыз көбеюдің басты айырмашылығы неде?
   
2. 
   Вегетативтік көбеюдің қандай жасанды жолдары бар?
   
3. 
   Жыныстық споралар мен жыныссыз споралардың принциптік айырмасы неде?
   
4. 
   Жыныстық процестердің қандай типтері болады?
   
5. 
   Олардың қайсысы қарапайым және қайсысы қазіргі уақытта сәйкес келеді?
   
6. 
   Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің өмірлік циклында жыныссыз және жыныстық көбеюлердің алмасып келіп отыруында қандай заңдылық бар?
   

1. 
   Агелеуов Е.А. «Ботаника», Алматы «Санат», 1998 ж.
   
2. 
   Әметов Ә.Ә. «Ботаника» Алматы «Ы.Алтынсарин атындағы Қазақстан білім академиясының Республикалық баспа кабинеті», 2000 ж.
   
3. 
   Васильев А.Е. и др. «Ботаника» Москва «Просвещение», 1988 г.
   
4. 
   Хржановский В.Г. «Основы ботаники», 1969 ж.
   
5. 
   Мұсақұлов Т.М. «Ботаника», 1975 ж.
   
6. 
   Кудрявцев А.В. и др. «Ботаника с основами экологии», 1979 ж.
   
7. 
   Генкель П.А. «Ботаника» Москва «Учебно-педагогическое издательство Министерства просвещения РСФСР», 1952 ж.
   

Дәріс №10

1. 
   Гүлдің құрылысы
   
2. 
   Гүл серігі
   
3. 
   Андроцей, гинецей
   
4. 
   Гүлдің формуласы мен диаграммасы
   

Гүл морфологиясы. Гүл мүшелері, актиноморфты, зигоморфты гүлдер, гүлсеріктері туралы жалпы түсінік беру микроспорогенез, мегоспорогенез ұрық қалтасының дамуы, тұқым бүршіктері олардың бір-бірінен айырмашылығы. Гүл жатыны, оның түрлері (жоғарғы, төменгі, ортанғы), оларға мысал келтіріп, түсіндіру. Гүл шоғыры, оның түрі, биологиялық мәні туралы айту.

Құрылысы. Гүлдің сабақтық бөлігі сағақтан және гүл тұғырынан тұрады. Гүл тұғырының формасы алуан түрлі болады. Конус тәріздіден жалпақ тақтаға, кейдк тіптен ойыс бокал тәрізді формаға дейін кездеседі. Гүл тұғырына түрі өзгерген жапырақтар орналасады: тостағанша жапырақшалар, күлте жапырақшалар, аталықтар, аналықтар. Көп жағдайда олар шеңбердің бойымен орналасады. Мұндай гүлдерді циклдық деп атайды. Циклдық гүлдер әдетте бес немесе төрт қатар шеңбер түзеді: бір қатар шеңберді тостағанша жапырақшалар, бір қатарды- аналықтар түзеді. Гүл жапырақшалары гүл тұғырына спиральдың бойымен орналасқан гүлдерді ациклдік гүлдер деп атайды. Гүл жапырақшаларының біреулері гүл тұғырына шеңбердің бойымен, ал екіншілері спиральдың бойымен орналасқан болса, онда мұндай гүлдерді аралық немесе гемициклдық гүлдер дап атайды.

Бұл гүлдің ұрықтануға қабілетсіз бөлігі. Ол қорғаныштық қызмет атқарады және сонымен бірге гүлді тозаңдандыратын насекомдарды өзіне еліктіріп, шақырып тұрады. Гүлсерігі түсінің бояуы әртүрлі болып келетін тостағанша және күлте жапырақшалардан тұратын болса, онда оны қосарланған гүл серігі деп атайды. Ал егер гүл серігі бір түске боялған болса, онда оны қарапайым гүлсерігіне жатқызады. Қарапайым гүл серігі не тостағанша жапырақшалардан, не болмаса күлте жапырақшалардан тұрады. Қарапайым тостағанша жапырақшалардантұратын гүл серігі әдетте жасыл, ал қарапайым күлте жапырақшалардан тұратын гүл серігі ашық түске боялған болып келеді. Гүлсерігі болмайтын гүлдерді жалаңаш гүлдер деп атайды. Бұларға тал мен шаған мысал бола алады.

Әдетте олар үлкен болмайтын жасыл жапырақшалардан тұрады. Кейде тостағанша жапырақшалар ашық түске боялған болып келеді. Бұл жағдайда олар күлте жапырақшалардың ролін арттырып, гүлді тозаңдандыратын насекомдарды өзіне көптеп еліктіреді. Көп жағдайда тостағанша жапырақшалар бір ғана шеңбер түзеді. Кейде тостағанша жапырақшалардың астында, тостағанша асты жапырақшалары болады. Тостағанша асты жапырақшалар жабындық жапырақшалардан немесе қосалқы жапырақтардан пайда болады. Тостағанша жапырақшалар бос орналасқан немесе түп жағы азды-көпті біріккен болып келеді.

Әдетте күлте жапырақшалар тостағанша жапырақшаларға қарағанда біршама үлкен және ашық түске боялған болып келеді. Күлте жапырақшалар бір-бірімен біріккен болуы мүмкін немесе бос күйінде қалып отырады. Соған байланысты күлте жапырақшалардың екі типі болады:жеке жапырақшалар және біріккен жапырақшалар. Күлте жапырақшалары жеке орналасқан гүлдерде, әрбір күлте жапырақша түбіне қарай, жапырақтың сағаққа жіңішкергені секілді, айқын жіңішкеретін болса, онда мұндай күлтелерді тұқыл күлтелер деп атайды. Ал егерде күлте жапырақшалардың түп жағы жалпақ болып келсе, онда мұндай күлтелерді отырмалы күлтелер деп атайды. Көп жағдайда күлтелердің аралық формалары кездеседі.

Біріккен күлте жапырақшаларды мынадай бөліктерге: күлтелерінің біріккен бөлігі- түтік, бірікпеген бөлігі- күлте алақаны және түтіктің күлте алақанына ауысатын жері деп ажыратылады.

Күлте жапырақшалар, тостағанша жапырақшалар секілді полисимметриялы (дұрыс, актиноморфты), моносимметриялы (бұрыс, зигоморфты) және ассимметриялы болып бөлінеді. Күлте жапырақшалары актиноморфты болып келгенде, күлтелер арқылы екі немесе одан да көп жазықтық симметрия жүргізуге болады, зигоморфты (моносимметриялы, бұрыс) болып келген жағдайда, күлтелер арқылы біреуден артық жазықтық симметрия жүргізуге болмайды, ал ассимметриялы болып келген жағдайда, күлтелер арқылы ешқандай да жазықтық симметрия жүргізуге болмайды.

Актиноморфты біріккен желекті күлтелерді, түтіктерінің ұзындығына, күлте алақанының формасына және мөлшеріне қарай классификацияланады:

доңғалақ тәрізді- түтігі кішкентай немесе жоқтың қасында болып келетін, ал күлте алақаны жайылып ашылатын;

воронка тәрізді- түтігі воронка тәрізді үлкен, күлте алақаны шамамен үлкен болмайтын;

қоңырау тәрізді- түтігі сфера тәрізді, тостағанша тәрізді, біртіндеп нашар байқалатын күлте алақанына айналатын;

түтік тәрізді- түтігі цилиндр тәрізді, күлте алақаны болмайтын немесе күлте алақаны қысқа болып келетін;

астау тәрізді- түтігі цилиндр тәрізді күлте алақаны жалпақ болып келетін;

қалпақша тәрізді- күлте жапырақшалары жоғары ұштары арқылы біріккен.

Зигоморфты біріккен жапырақшалы күлтелердің ішінен мыналарды жиі кездестіруге болады:

қос ерінді- күлте алақаны әртүрлі болып келетін екі еріннен тұрады: үстіңгі және астыңғы;

тілше гүл- түтіктен тіл тәріздес біріккен жапырақшалары кетеді;

тегеурін гүл- күлте жапырақшалары тегеурін деп аталатын іші қуыс өсінді түзеді.

Күлте жапырақшалары бос орналасқан гүлдердің ішінде де зигоморфты және актиноморфтылары да болады.