Жазудың қызметтері Маха Жазу
Қазақ тілін зерттеуде ХҮШ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасыр аралығында Ресей ғалымдары ұстанған бағыттар Аида
жүктеу/скачать 1,02 Mb.
|
Латын сессия
- Бұл бет үшін навигация:
- Орыс графикасына негізделген қазақ әліпбилері (19 ғасыр) Дариға
| Қазақ тілін зерттеуде ХҮШ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасыр аралығында Ресей ғалымдары ұстанған бағыттар Аида
Қазақ тілінің тарихы мен зерттеуі үшін ХІХ ғасыр аралығы критикалық маңызды кездесіп отыр. Бұл ғасырда Ресей ғалымдары орта азиялық халықтардың тілдерін, онымен қатар, Қазақ тіліні үйрену мен зерттеу жолында дауыс істеген. Мемлекеттік саласаттар мен ғалымдар қазақ тіліні жалпы орта азиялық қауымда танымалдыру мақсатында қолданды. ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ тілін зерттеу мен бағыттау жолдары қалыптасқан: Қазақ Тілінің Графикалық Жүйесі: Қазақ тілінің графикалық жүйесі мен кітаптары жарияланған.Жарияланған газеттер мен журналдарда қазақ тілінің жанрлары дамып өсіп отыр.Тілді Оқыту Және Жалпы Тілді Алғашқы Оқыту Дайындығы: Оқу-тілді арттыру жолында ғалымдар арасында зерттелген пәндерді, оқулықтарды жариялау жолдарын зерттеген. Қазақ Тілінің Синтаксистік Жүйесі: Тілді ойлау мен сөздік тіркесінің басым таңдауы мен күрделі үйлестігіні зерттеген. Тілді Қауымдылық, Тарихи Және Мәдени Жағдайында Зерттегені: Қазақ тілінің көшбасшылықпен өмір сүретуі мен басқа көптеген көрсеткіштерін зерттеген. Фразеологиялық Жағдайында Зерттеген: Жалпы азиялық тілдердің фразеологиясы мен ірі көмекшілерін зерттеген. Қазақ Тілінде Шығармашылық Қаржысында Зерттеген: Қазақ тілінің әдісі мен көмекшілерін қолдану жолында зерттеген. Казахское Училище в Омске: Омск қазақ университетінің ашылуы жайлы. Абай Құнанбайұлымен Көмекшілерімен Зерттеген: Қазақ жазушысы, поэттің жасауы жайлы зерттеген. Орыс графикасына негізделген қазақ әліпбилері (19 ғасыр) Дариға Ең бірінші кірген кезде басқаша болады, кейінірек өзгеріске ұшырап басқа әріпке ауысады. Ы.Алтынсариннің шәкірті А.Балғымбаевтың естеліктеріне қарағанда, ресми тҥрде орыстан ӛзге халықтар жазуын орыс графикасына кӛшіру туралы заң (положения) 1906 жылы 31 мартта шыққан тәрізді. Орыс графикасына негізделген ең алғашқы қазақ әліпбиі жобасын Н.И.Ильминский жасады. Н.И. Ильминский әліпбиіндегі қазақ тілінің ӛзіне тән дыбыс дауыстылардың таңбалары мынадай болды: ă –<ҽ>, ŏ- <ҿ>, у –< ү>, і – <і>, ы – <ы>, н – <ң>, к-<қ>, г – <ғ>. Сӛйтіп, зерттеуші он шақты қосымша белгі алғанымен, орыс әліпбиіндегі е, в, и, ф, ц, х, ч, щ, ъ, ь, э, ю, я таңбаларын (қазақ тілі дыбыстық құрамына тән емес дыбыс таңбаларын) қолданбады. Оқымысты тарапынан осындай сынға Ұшырағанмен Н.Ильминскийдің орыс графикасымен берген қазақ әліпбиінің қазақ тілі дыбыстар жҥйесін белгілеуде бірнеше артықшылығы бар. Ғалым тҥзген графикада е графемасы сӛз басындағы дифтонг реңкін [je], жіңішке [é] дыбысын және жуан [e]-ні таңбалайды. Және І-буындағы еріндіктен кейін [ӛ]-ні білдіреді: [тўсöр]. Н.Ильминский ҽ әрпі (ä) тек араб, парсы және Бәке, әтеке сияқты тӛл сӛздерде қолданылатынын айта келіп, тілде жіңішкеру бағытының кҥшейгенін ескертеді. Ғалым <а>, <о>, <ҧ>- дан кейін <ә>, <е>, <і> келсе, алдыңғылары велярланады 43 дейді: [сöjерде], [сöідеіді], [бÿітéді]. Сондай-ақ <й> дыбысының да сӛзді ж Сонда автор әліпбиіндегі дауыстылардың әріп-дыбыс қатынасы тӛмендегідей: а [а] [ә], е [э] бер, [é] неге, [ӛ] төсек, [је] егер; о [о], [уо], [ӛ] сойдеді; ы [ы], [і]; у [ҧ], [ҥ]; а[ә], і[і], ǒ[ӛ]. Жіңішкертетін қасиетін кӛрсетеді: бÿjум, біідаі, бÿіда, оілäды, баіліқ. Ы.Алтынсарин әліпбиінде <і>-<й>, <у>-<ҥ> фонемалары жеткілікті дифференциацияланып, графикалана алмағанын кӛреміз. Хрестоматияда ерін ҥндестігі жҥйелі 44 таңбаланып отырады: болду, оку, окуулук, току, кÿннöн-кÿнгö, дÿнйö, кöңÿлгö, öнöр, бÿйрöгÿмö, ÿйдöгүмö. І-буындағы екі ашық езулік буын арасында қысаң езуліктер жҥйелі тҥсіріліп отырады: тлек, кобланды, даншпан, ыклас, мнау, домбра, пскенде, брак, бреу, кші, ксі; сӛз аяғында б қолданылады: талаб, көб. жүктеу/скачать 1,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|