»  медресесіне түседі. Бәкіжан бір жыл тұрып, қайтып кетеді.  Үйіне қыз хатты өлеңмен жазады. Жастарды оқ уға

Сол сөзді қатып қалған ұстап берік...
Бес жүздей медреседе қыз шәкірттер,
Бұл шаһар оқушымен толған тамам.
Ұл мен қыз басқа жұртқа бәрі бірдей,
Қызды қыз деп кеміткен қазақ һәмән.
Осындай жердің
жүзі оянған деп,
Айтыңыз ағайынға, келсе шамаң.
Байтал шауып бәйгі алмас деп айтса да,
Сиыр 
–
 
пұл, қатынды би қылды заман...—
деген тәрізді, өсиет
-
үгіт сөздерді жолдайды. Романның тең 
жартысы өлеңмен жазылған.
Ғайникәмал медресені 5 жылда бітіріп, мақтау қағаз алып 
қайтады. Бойжеткен
қыз үйіне келген кезде, Арғыннан Әділхан 
Қуандық ұлы, Найманнан Мұқаш Иманбай ұлы, Қерейден 
Сейтхан Атығай ұлы –үш мырза, өздері бай, қыз таңдап
жүр 
екен. Арғынның Әділханы 12–13 кісі жолдас ертіп келіп, 
Ғайсаның үйіне түседі, соңынан аналар да келеді. Осы үшеуіне 
де қыздың тигісі келмейді, бірақ құтылу қиын болады, Ғайса ел 
ішінде кірме ғой, сондықтан қыз оларға: «Дүниеде адам 
көрмеген сыйлық алып келіңдер, мен сол кісіге тием»,
–
дейді.
Үшеуі жүріп кетеді: Әділхан –
іңгліш (ағылшын), Мұқаш –
герман, Сейтхан француз патшалығына тартады. Әділхан
–
Лондон базарында фонарь
–
«Саһап» сатып алады. Бұл 
«Саһапқа» мініп ұшсаңыз, бір сағатта қалаған же ріңізге барады 
екенсіз». Мұқаш –
үш мың сомға Берлин базарынан «түрікпенді» 
сатып алады. Дүрбі тәрізді нәрсе екен. Ішіне үңіліп қарап, 
Ғайникәмалды көреді..., Керей Сейтхан Парижде жүріп, бір 
ұзын, іші қуыс сыбызғы –
резеңке сатып алады, кімде
-
кім өлсе, 
топыраққа көмбестен бұрын осы сыбызғы
-
резеңкемен аузына 
үрлесе, сол адам тіріліп дүниеге келеді екен». Сейтхан сол 
сыбызғы
-
резеңкеге қатты қуанады. Ғайникәмалды өзі ала
- 
тындай қуанады.
Уәделесіп аттанған үшеуі енді Омскіде қайта кездесіп, 
«түрікпенмен» қараса, Ғайникәмал өліп оң жақта жатыр
екен, 
«саһапқа» отырып жетіп келеді. 
101
 

Резеңкені салып тірілтеді. Сол жерде үшеуі таласқа түседі.
Уәдесін орындап, адам көрмеген нәрсе әкелген үшеуінің қайсысына 
тиюді қыз білмейді. Халық тұрып; «қайсыңызды сүйсе қыз соған тисін, 
басқаларың ұлықсат беріңдер» деседі. Қызға таңдауды үшеуі де бергісі 
келмейді, «егер қыз бірімізге тисе, екеуіміз босқа қаламыз» деп ойлайды. 
Қыз бұларға: «Таласпаңыздар, мен бәріңізді де бірдей көрем. Мен тек 
білімі, ғылымы өзіммен бірдей болса, соған тием. Сіздерде білім жок, 
сіздермен күндіз тамақ ішіп, түнде ұйықтап, төрт аяқты хайуан секілді 
өмір өткізуім өзіме зор қиянат емес пе?»
–
дейді. Үшеуі де қызға қастық 
қылмақ болады.
Сол кезде Семипалат шаһарында тұратын бір Тарамбай
деген 
нашарлау адамның баласы –
Мұхаметғали іздеп келіп, қызды сол алатын 
болады. Бұл Уфа шаһарындағы «Дәрілмұғалимат» медресесін бітіріп 
қайтқан жігіт.
Соған берген соң, бір түнде жүріп кетеді.
«Мұхаметғали еркек балаларды, Ғайникәмал қыз балаларды оқытып, 
екеуі халыққа пайдалы адам болып, өмір сүріп тұра бастады»,
–
дейді 
Тайыр Жомартбаев. «Бағана жоғарыда айтылған қыз таңдаған мырзалар 
ғылымсыз надандық себепті Ғайникәмалды ала алмай, босқа қалды. 
Жүрген жүріс, қылған еңбек құр далаға кетті. Үш мырза бұл қызды 
біріне
-
бірі қимай, ақырында үшеуі де кұр қалды. Тәңрі қоспаған іске не 
шара бар? «Асыққан жетпес, бұйырған жетер деген осы» –
деп, өздерінің 
надандығынан көрмей, құдайға кінәсін артты». «Басында мыйы, 
көкірегінде ой
-
санасы бар біреуді біреу күштемейді»,
–
деп, мизам –
канон жасап қойды. Осыны ойлап талапты қыздар теңін іздейді... 
Көкірек саңылауы жұмыртқа секілді бітеу қыздарға, «соқыр тауыққа бәрі 
бидай» деген секілді, оған еркек болса болады, әке
-
шешесі, иә болмаса, 
туған
-
туысқаны бес тиын қалашқа сатса да ырза».
«Бағызы бір жаңа піскен алма секілді, ойлы, сөзі де
102
 

орынды, дүние хикметтерін көре
-
біле тұрып, бейшара лажсыздан 
зорлықпен сатылып жүрген сорлы қыздар өзінің сүйгеніне бара алмаса, 
көз жасы, мұрнының боғы екі дүниеде обалы әкесіне», –
деп автор сөзін 
бітіреді.
Автордың ойынша, Ғайникәмалдың арманы халыққа қызмет ету, 
қорлықта, күңдікте жүрген апа
-
сіңлілерін ұйқыдан оятып, солардың 
көзін ашу, Сол үшін мұғалім болып, қызметімен жәрдемдеспек. Заты, 
осы тақырып, сол кездегі демократ жазушылардың күллісінің алдына қо
- 
йылған ортақ тақырып тәрізді. Халықты сауатсыздық түнегінен шығару 
–
саналы қауымның асыл арманы болғаны көрінеді.
Бұл романда оқиға көрінісі шағын ғана. Осыдан бір жыл кейін шыққан 
«Қалың мал» романының өрмегі бұдан көрі күрделірек. Мысалы: 
Итбайдың екі жүз елу сом алып, базарға барғаны (бұл оның қызын 
шалға сатып, алған ақшасы ғой), сонда: «менімен сауда жасайтын дүкен 
бар ма?»
–
деп күпілдеуі таныс мінездің нанымды көрінісі, өмір 
шындығы. Шілдесінде шық көрмеген сорлы Итбай екі жүз елу сомды 
бұл жалғандағы көп ақша деп ұғынады.
«Қыз көрелік» романы екі баспа табақ, «Қалың мал» үш жарым баспа 
табақ қағазға басылған. Әрине, романның өлшемі көлемі емес екені 
белгілі. Ішкі қасиеттері жағынан да бұлар, әлі романның болған түрі 
емес болам деген түрі екенін жоғарыда айттық. Бұлар түглі, сонау эллин 
(грек) елінде туған, дүние жүзілік маңызы ірі болған атақты трагедиялар 
мен комедияларды қазір оқысаң, қарның ашады, 5 перделі, 4 перделі 
пьесада айтатын ойлары өте аз болып шығады. Көркемдеу тәсілдері де 
көнерген. Ендеше, замана өсіп ержеткен сайын, шығармаға көзқарас та, 
талғам да өзгеріп, екшеліп, іріктеліп отырады; есейіп ержете береді.
Әрбір тарихи шығарма әуелі өз кезінің таразысымен өлшеніп танылу 
керек, сонсоң бүгінгінің биігінен қарай бер. Жоғарыда «Иван Выжигин» 
романын пайда болу
103
 

жағынан орыстың
тұңғыш романы деп санайтыны айтылған. Прогресшіл, 
бұқарашыл идеясы жағынан да, көркемдік сапасы жағынан да «Иван 
Выжигин» романынан анағұрлым жоғары тұрған және оған қарама
-
қарсы 
бағытта туған «Қыз көрелік» қазақтың тұңғыш романы деуге әбден 
татиды. «Қыз көреліктің» пікірі де, сөзі де терең жатыр. Бұл 
адамгершілікке баулиды. Адамгершілік ұранын жоғары бағалап, қадір 
тұтады. Теңдікті жырлайды, соның ішінде әйел теңдігіне алғашқы көркем 
ұран тастайды.
Қазақтың сол бір түн заманындағы түнек салтын білетіндерге бұл 
романның маңызы зор. Сол кезеңде Ғайсаның қыз баласын оқыту үшін 
мектеп ашуы, оны ауылдағы кедей балаларымен бірге оқытуы, оның 
үстіне қызын үйден шығарып, шет жерге ғылым іздеуге жіберуі,
–
шығынға ұшырауы, қызға сүйгенін өзіне қалатып, бас бостандығын беруі 
–
міне, осының бәрі өз кезінде қазақ өмірінде көз көріп, құлақ естімеген 
жаңалык; жаңалық қана емес, адам
айтқысыз ерлік.
«Қыз көрелік» романының авторы Тайыр Жомартбаевтың Абай жолын 
қуып, оны өзіне ұстаз тұтып, өнеріне өнеге еткені көрініп тұр. Абай егіні 
қылтанақсыз қалған жоқ. Абайдан нәр алып тебіндеп көктеген егіннің 
піскен дәні секілді «Қыз көрелік».
Жомартбаев Тайыр орысша жақсы біледі. «Пароход, число, воздушный 
шар, канон» сияқты сөздерді келтіреді. Ағылшынды –
«іңгліш» деуі де 
қызық, нақа кұралақан кісі емес. Дүние жүзілік
картаны да біледі. Елдер 
аттарын, қалалар аттарын
дұрыс көрсетеді. Арабшаны жақсы білетіні 
көрініп
-
ақ тұр. Өйткені «Әттлубіл ғилім во лаукано булисин» –
деп 
арабша жазып, оны: «Ғылым ізде Қытай шаһарынан болса да!»
–
деп, дәл 
аударуы тегін емес.
Ал осы романның негізі қайдан шықты –
оны зерттеу қажет. Автор ең 
әуелі ауыл өмірінен бастайды. Ғайсаның үйін суреттеп өтеді, артынаи 
ертегіге түсіп кетеді. Ал
осы
ертегі қайдан келді?
104 

Қазақта осындай ертегілер бар, соны алды ма екен? Немесе бізге жетіп 
жүрген ертегілер осыдан шықты ма? Немесе, мүмкін, бұл автор
Шығыс 
ертегілерінен, тіпті болмаса Батыс әдебиетінен нәр алды ма екен? 
Әйтеуір әлгі үш жігіттің үш мемлекеттен үш жоқты алып келуі 
хиялнамайы оқиға. Жар таңдаған қыздың сынаған жігітің қиынға 
айдайтыны қазақ ертектерінде де, басқа халықтар ертектерінде де бар 
сюжет. Тек дәл төркіні қай ертек екенін табу арнайы зерттеуді керек 
етеді.
Әдебиетіміздің үлкен саласы –
романдар тарихын айтқанда, «тырнақ 
алдымыз», тұңғыш романымыз –
«Қыз көрелік». Айтпақшы, мүмкін, 
осының авторы, мәдениетті мұғалім, Шекспирдің «Венеция көпесі» атты 
пьесасын оқыған да болар. Сонда кездесетін Порцияның «үш 
сандығынан» келтіріп тұр ма? Әрине, бұл зерттеушілердің міндеті.
Тайыр Жомартбаев –
революцияның алғашқы жылдарында Семейде 
мұғалім болып жүріп, өз ажалынан өлген кісі.
Бір заманда қазақтың жергілікті бай
-
жуандары Семейдегі патша 
жендеттері арқылы осы романы, тағы бір пьесасы үшін Өскемен–
Зайсанға жер аудартқан халық мұғалімі –
осы Жомартбаев Тайыр 
болатын.
Жоғарыда да айттық, тағы айтамыз: «Қыз көрелік» романы өзінен кейін 
шыққан «Қалың малдан» көп жағы
- 
нан төмен. Дегенмен көркемдігі кем 
соқпайды. Жомартбаев өз әлінше ақындығы бар суреткер. Ол Қүшікбай 
бұлағының басында тұрып: «шалға тиген жас қыздың көз жасындай 
мөлдіреп аққан бұлақ екен», –
деп әдемі суреттейді. Салыстыру,
теңеуі –
құр көбік, көпірме сөз емес. Мағыналы, идеялы, суретті сөздер. Тағы сол 
жерінде:
Қу ағаш қабысар ма жас ағашпен
Жас қыз өмір сүрер ме шалменен тең?
Кемпірді жас жігіттер неге алмайды,
Кәріні жас құшақтау мін болмаса...
деп, оқыс ой, тың тапқырлық
айтып, өткір мысқылдайды.
105 

Әлбетте осы күнгі өскелең көркем ойымыздың биік талғамына бұл 
роман сай келе алмайды. «Қыз көрелік»
–
желегі жарасқан, жайнаған үлгі 
емес, көнерген ескерткіш, ескі мұра. Қазақ әдебиетінің жас жанрының
тұңғышы, бүгінгі шүйделі романдардың шүйкедей бастапқысы. Біз үшін 
де, ұрпақтар үшін де оның мәңгі құндылығы осында.

жүктеу/скачать 2,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: