Жертөледегі жазу

... Ақынды екi рет көшеде бетпе-бет жолықтырғаны бар. Тұла бойынан әлдебiр сиқырлы ұшқын шашырайтындай арбалып көз айыра алмай қалған. Такаббар тұлғасын тiк ұстап, жан-жағынан самсаған жанарлардың сұғын жарып өтiп, әлде бiр қалың ойдың құшағында буырқанып кетiп бара жатты. Жақындауға бата алмай, қалып та қоймай, қашан екi-үш орам айналып қара үзгенше соңынан ерiп жүрдi де отырды.

Ол туралы теледидардан берген хабарларды қалт жiберген емес. Әр көрген сайын көзi де, көңiлi де тоятын, барлық жоғының орны толғандай байып қалатын.

Көптеген ұлы таланттардың бойында кiсi тәнтi болар қасиеттiң бiрi болса, бiрi болмаған. Мәселенки, Байрон ақсақ. Пушкин аласа бойлы, маймыл сияқты ұсқынсыз болған. Лермонтов та аяғын сылтып басқан, патша сарайында ханымдармен билеуге қорынады екен. Ал Чайковский мен Гоголь әйел жынысы десе ат-тонын ала қашып, бiрi кiшкентай ер баламен әуейiленiп, екiншiсi кебiстен ләззәт алатын делқұлы болған деседi... Осыған қарап кейде «неге бұлар өлмес туындыларды дүниеге әкелдi? Өнерпаздық адам табиғатындағы эгоизмнiң жемiсi ме? Бәлки, олар өз бойындағы жоқтың, кемiстiктiң орнын толтыру үшiн жанын жалдап еңбектену арқылы осындай биiкке көтерiлген шығар» деп ойлайтын.

Ал, Олжас ақында бәрi де бар: талант та, тұлға да, өрлiк пен ерлiк те, дауыс та – жомарт табиғат пейiлi түсiп бәрiн үйiп-төгiп бере салған бiр басына. Ақын десең – ақының, батыр десең – батырың. Оған нағыз ақынның, нағыз жiгiттiң бейнесi Олжас сияқты боп елестейтiн. Хас шебердiң қолынан шыққандай мiнсiз тұлғасын тас тұғырға тұрғыза салса, Ақындық пен Ерлiкке қойған ескерткiш боп шыға келер едi...

Шiркiн, осындай перзентi бар халықты бақытсыз деуге болар ма. Бақытсыздығы тек басындағы бақытын бағалай алмай жүргенiнде шығар. Иә, жақсымен алысу – қазақтың бiрге жасасып келе жатқан қасыретi. «Өсер елдiң баласы бiрiн бiрi батыр дер; өшер елдiң баласы бiрiн бiрi қатын дер!..» Алла-ай, қандай керемет-керемет мәтел-мақалдар шығарған, бiрақ соны орындауға келгенде неге табандары тайғанақ? Өзгенiң жабысын – тұлпар, қарғасын – сұңқар

Москвада такси айдайтын әзербайжан жiгiтi қара базардан «АЗ и Я»-ны iздейдi:

– «Тауып берiңдершi, мың сомға аламын!» дейдi.

– «Оны қайтесiң?»

– «Оқимын. Менiң халықтарымның тiлi мен тарихы туралы жазылған кiтапты неге оқымаймын? Баламның баласына оқы деп төрiме қоямын!»

– «Iнжiл ме едi ол соншама?»

– «Мен үшiн Iнжiлден де қымбат!»

Тағы да Москвада қазақтың бiр топ ығайы мен сығайы башқұрттың әйгiлi жазушысын көрiп сәлемдесуге жамырай ұмтылады. Жазушы олардың ұсынған қолдарын қағып жiбередi:

– «Мен жаман қазақтардың сәлемiн алмаймын!»

– «Ойбай, ағасы, не жаздық, неге жаман дейсiз?»

– «Жақсысын тани бiлмесе, асылын қадырлеп көзiне iлмесе – жаман емей немене? Әне, Олжастың үстiнен жазған арыздарыңды бүкiл академия жабылып оқып бiтiре алмай жатыр!»

Қазақ өзiн космосқа көтерген Құдыреттiң қадырын бiлген жоқ, бақытын басқа тептi. Өркениеттi өзге елдiң қаратаяғынан қарашасына дейiн аңыз ғып «АЗ и Я»-ны iздедi, ердiң құнын сұраса да тартынбайтын. Ал, бұл кезде Қазақстанда кiтапханалар мен тұтынушылар қоғамының аулаларында «АЗ и Я» жалыны көктi шарпып өртенiп жатты. Қазақ жерiнде күн көзiн қара түтiн жапты.

Күз. Салбыраған сұрғылт аспан толассыз сiркiреп жылаудан көз ашпайды. Жалыны өшкен сыз қабақ әлем. Ақын көкiрегi одан да күңгiрт. Табан астында жататын қор, шiрiктер бақайынан шалып омақастырды. Ендi бұл дүниеде өмiр сүрудiң не мәнi қалды? Төбеңде тоқпақ, аузыңда қақпақ. Ойыңдағыны айтқызбайды, өтiрiктi айта алмайды. Ойы да, бойы да қортық қорлардың қатарына қосылғанша, құсадан өлгенi артық.

Түтiнге қақалған тар бөлмеге сыймай шиыршық атып сыртқа шықты. Ымырт қараңғысында бұлыңғыр тұман арасынан сыздықтаған анандайдағы ресторан маңдайшасындағы жасыл жарық, ашық теңiзде адасқан кеменiң алдынан көрiнген жалғыз шырақтай, алыстан көзiн арбап өзiне тартты.

Шүпiлдете құйып, екi фужер арақты iзiн суытпай бiрiнен кейiн бiрiн тартып-тартып жiберген. Ып-ыстық толқын тамыр-тамырын қуалап, тұла бойына шымырлай жайылып барады. Бусанып, көкiрегiн буған көк сiреу мұздың көбесi сөгiле бастағандай. Бос фужердi саусақ ұшына қондырып арлы-берлi дөңгелетiп едi, түбiндегi жалғыз тамшы көз жасындай мөлт-мөлт етiп шам жарығымен ойнады. Ең асыл, ең тазамын деп арбайды әзәзiл. Бүлк етiп жоғары серпiлген оң жақ езуiне кекесiн ұялап күрсiне күбiрледi:

«Ех, орыстың арағы,

Құтқарушым өзiңсiң.

Жүректi шаққан жаралы,

Қара бүйi көз iлсiн.

Дүние бiр сәт жадырап

Ұжымақтай сезiлсiн!..»

Маңдайына түскен толқынды қара шашын артқа серпiдi де, даяшыны ымдап шақырып:

– Тағы да әкел, – дедi. – Бiр шөлмегiн...

Сол күннен бастап үй мен ресторан арасы айдау жолға айналды.

Сол күннен бастап, бұрын өңi түгiлi түсiнде көрмеген қазақтың өзi құралпы екi жiгiтi қасынан бiр елi айрылмайтын болды. Қашан болса да қыбын тауып жабыса кетедi. Сiлекейi ағып серейiп түскенше сiлтейтiн арақкештердiң сортынан емес, әйтсе де сол ауылға қарай жаңадан ат басын бұрғандар болса керек. Екеуi де бiлiмдi, сұңғыла, интеллигент. Бұның творчествосына қатты тәнтi екен, көптеген өлеңдерiн жадқа соғады. Ақынның арызқой жауларын бұлар да жек көретiн болып шықты. «Дарынсыз ала аяқ, боқ домалатқан сасық қоңыз!» деп ит терiсiн басына қаптағанға Ақын құлап түстi. «Құйрығына шала байланған ұлтшыл, күйесi жұғып кетпесiн» дей ме, сыралғы деген достарына дейiн сырғақсып, жалғыздықтан құлазып, жүдеп жүргенде қолтығынан демегендей iшi жылып қалған.

Кей күнi бұл «қайда кетiп барам, ес жияйын» деп тартынса да ана екеуi есiк қағып, не телефон шалып қиылып тұрып алады. Амалсыз көңiлдерiн қимайды. Қалталары буда-буда ақша. Шашылып-шабылып сыйлап жататын көбiнесе солар. Шағын денелi, қысық көз қарасы ұрыншақ, жүз грамм iшсе, екi жүз грамм мас болатын ұшқалақтың өзi, сәл iшкеннен кейiн көрiнгенге соқтығып iлiнiсе кетедi. Ақын одан да қызба. Арашаға түсем деп жүрiп, бозбала кезде талайдың тұмсығын бұзған жұдырығын оңды-солды сiлтеп-сiлтеп жiбередi. Бiр ғажабы, жанжал қыза бастағанда ана екеуi қасында болмай шығады. Таяққа жығылатын да, милицияның қолына түсетiн де жалғыз бұл. Ертеңiнде тағы келедi екеуi жылмаңдап. Бұның қатулы қабағын көрiп, құйрығы болса былғап-былғап жiберердей қипақ қағады: «Қашып кеткенiмiз рас, бiрақ түсiнiңiз. Сiз – әйгiлi адамсыз, Сiзге түк iстей алмайды. Көп болса үйiңiзге апарып тастайды. Ал, менттердiң қолына бiз түсейiкшi – тепкiлеп-тепкiлеп тезегiмiздi шығарып, түрменiң түбiне бiр-ақ лақтырсын... Сосын амал жоқ, батырға да жан керек...» «Е, бұлардiкi де жөн-ау!» дейдi көп сөзге келмей Ақын сылқ етiп. Тағы да ресторан, тағы да екi достың таусылмайтын сый-сияпаты... Бiрде шырт ұйқыдан оянып, өзi қатты қадырлейтiн бiр аяулы бойжеткеннiң сол күнi туған күнi екенi сарт етiп есiне түседi. Апыл-ғұпыл шайқалақтап сыртқа шығады. Қараңғыда қаланың бiр шетiндегi үйге қалай жеткенi белгiсiз. Таныс есiктi ашып қалғанда, абыройын жапқан лыпасы ғана бар, жалаң мойнына галстук тағып, жалғыз тал райхан гүлiн ұстаған Ақынды көрiп тойға жиналған топ сiлейiп тiл-ауыздан айрылыпты...

Ол сүрiнген сайын кейбiр үйдiң төрiнде күмп-күмп шампан атылып тойланып жатты. «Мiне, әспеттеп төбемiзге көтерген Ақынның сиқы осындай» деп, өтiрiктi шындай, шынды құдай ұрғандай ғып жазылған домалақ арыздар мен «дәлел» ретiнде түсiрiлген суреттер Орталық комитетке қарша борады.

Шыңыраудың шетiн көргенде асау арғымақ тiк шапшып мойнынан дедектетiп тартқан бұғалықты бырт еткiзiп бiр-ақ үздi – қайда бара жатқанын бағамдаған Ақын тiзгiн тартып, тез ес жиған. Екi «досы» жалынып-жалпайып, есiк тырналап жатып алса да жiбiген жоқ. Тiптi ығыр қылған соң, құйрықтарынан қайқайта теуiп, ендi қайтып келместей тура жолдарына салып жiберген.

Ақиық қыран қайқаң етiп көкке көтерiлгенде «мына пәле қайдан келдi» дегендей, боқ шоқыған қалың қарға шулап қоя бердi. Қанаттары жалпылдап соңынан ұшты. Әттең, жеткiзбейдi-ау, жетсе, желкесiн қиып жерге түсiрiп, көк аспанның қожасы өздерi болып қалар едi.

Жердегiлер аспанның биiктiгiн қыран арқылы бiлмек. Қыран болмаса, қарғаны да биiкте ұшып жүр деп ойлар едi.

Ақынның бұғалықтан бұлқынып шығып кеткенiне жымысқы жау қатты күйiндi. Жүректерiне қан қатып ендi аямасқа бекiген. Бұл жолы көзiн бiр жолата жойып, әйтпесе, жанымен қайғы боп жүретiн мүгедек, шалажансар ғып тастауды ойлаған.

Ақын таяу арада тiкелей эфир арқылы Орталық теледидардан сөйлеуi керек болатын. Уақыты көрсетiлiп, программаға енгiзiлiп те қойған едi. Қалт жiбермей қадағалаған иiсшiл жау әбжiл қимылдады, алдын орау керек деп жанталасты. Эфирге шығуға екi күн қалғанда, араларында бiр қыз бар, төрт жiгiт iңiр қараңғысында аңдып тұрып таяққа жықты. Шамы сөндiрiлген қараңғы подъезге алаңсыз кiре бергенде қара құсынан қорғасынмен ұрып құлатып, тепкiлеп-тепкiлеп тұра безген.

Ақын сыз бетонның үстiнде қансырап, өлiм мен өмiрдiң арасында арпалысып жатты.

Қысқы таң тұнжырап атты. Алатаудың шыңдары мұнар арасынан мелшие қарап мұңайып тұр. Тек қарғалар ғана жаңа күндi жарқын қуанышпен қарсы алғандай, әр ағаштың басына бiр қонып, қарқылдай шулап, жан-жақтан жамыраса табысып, көк аспанда қара бұлттай шарқ үйiрiлiп жүрдi.

...Әзиз-Сұлтан Ақынмен қиялы арқылы қауышып қанша тұрғаны белгiсiз. Айналасындағы толқындай буырқанған жұрттың шуылын да естiген жоқ. Екi көзi аспанда. Салбыраған қара бұлтты найзағай оты орып түсер деген. Бiрақ, Ақын ол қараған биiктен көрiнбедi. Бағанағы айдынды ақшаңқан үй де түсi оңып сұрғылт тартқан, еңсесi түсiп, шөгiп, кiр басқан сұрықсыз әлемнiң ажырамас бiр бөлшегiне айналып бара жатқандай. Мұнша үнсiз мелшигенге iште ешкiм жоқ-ау деп ойлаған. Жо-жоқ, күңгiрт терезелердiң шынысына бiр-бiр жалпақ бет шапталып тұр. Сырттан тамашалағанға болмаса, тәуекелге дәтi жоқ жiгерсiз, жалтақ жүздер. Терезенiң қырауын ерiтуге де қауқары жетпейтiн жалынсыз.

Кенет төмендегi, iндiкештiң аузындай, қоңыр есiк шалқалай ашылып, iштен бiр кiп-кiшкентай винипух шал домаланып шыға келдi. Екi қолы ұзын, тiзесiнен төмен түседi, саусақтарының сыртына дейiн қап-қара жүн өскен ұйысып. Алдыңғы екi аяғын жақында ғана жерден көтерген аты белгiсiз мақұлық сияқты. Салған беттен түкiрiгiн шашып, зiркiлдей жөнелдi:

– Иiрiлiп неғып тұрсыңдар, өңкей шуылдақ! Тараңдар, қане, боқ жемей. Кiмнiң айтағына ерiп, елiрiп жүргендерiңдi бiлемiз. Жетедi олардың осы былықтырғаны. Немене, партияның шешiмiне қарсысыңдар ма? Мен осы күндi жиырма бес жыл бойы күткенмiн. Мiне, ақыры келдi сол күн! Ендi әдiлдiк орнайды, былық пен шылықтан арыламыз. Қуанудың орнына қарашы iстеп жүргендерiн жетесiздердiң. Жоғалыңдар қане!..

Қолдайды, ақыл қосады деген ақсақалынан бұл сөздi естiген қалың топ маңдайын тасқа соққандай есеңгiреп тұр.

Бұл домалақ шалды Әзиз-Сұлтан сыртынан бiлетiн. Осы күзде Қосымхан екеуi Секен деген жазушымен бiрге орталық гүлзарда отырған. Секең Қосымхан жылпостың жерлесi екен. Ашық мiнез, әңгiмешiл. Ананы-мынаны айтып отырып бiр кезде екi қолын артына ұстап, қауға басы салбырап анандайда тыпың-тыпың кетiп бара жатқан домалақ шалды иегiмен нұсқап:

– Әнеу мәстектi көрдiңдер ме, жақсылап қарап алыңдар! – дедi дауысы ызбарланып. – Жарлыбай деген жердiң құрты бұл. Кезiнде талай жақсының басын жұтқан жалмауыз. Үндеместiң салпаң құлақ тыңшысы болған!

Сол Жарлыбай – мына тұрған домалақ шал, әйгiлi Iлияс Жансүгiровтiң ауылдасы, Алматыға оқуға келгенде iнiсi сияқты араласып бiраз уақыт қолында тұрыпты. Кейiн ақын тұтқындалғанда көп куәгердiң бiрi болып үстiнен арыз жазған. Тергеушi шағымдармен таныстырып мойындайсың ба дегенде, Iлияс:

– «Басқалар жазса, жазған шығар, дәл Жарлыбайдың жазғанына сенбеймiн, беттестiрiңдер!» деп тұрып алады. Сенбесең, мiне, өз аузынан естi деп Жарлыбайды алып келедi. Бығырайып кiрген бойда ақынның бетiне безере қарап:

– «Сенiң халық жауы екенiң рас, пәлен уақытта пәлен дегенсiң, түген жерде түген дегенсiң» деп, сарнап қоя бередi. Ақын өң-түссiз бозарып бiраз үнсiз тұрады да:

– «Е, қарағым, қайбiр жетiскеннен айтайын деп айтып тұрсың, айтқызып тұр ғой. Қолымда өскен iнiмдей едiң. Келшi, ең болмаса соңғы рет маңдайыңнан бiр иiскейiн», дейдi. Тергеушiге қарап, үндемеген соң, бiр қырындап жақындай бергенде: «Өй, әкеңнiң аузы... сенi де бiр қатын бала таптым деп қалжа жедi-ау! Кiсiден ит туған неме!» деп, ақын астындағы орындығын жұлып алып, жiберiп қалыпты.

Сол жолы Секең: «бажайлап қарасаң, оң жақ шекесiнде екi елiдей көлденең тыртық бар» деген. Осы сөз рас па екен деген әуестiк Әзиз-Сұлтанның көңiлiн билеп-ақ тұр. Бiрақ шал басындағы милықтата қонжиған құндыз құлақшын «қара жәшiктей» құпиясын сыртқа шашар емес.

Топтың ортасынан бiрнеше дауыс қатарласа шықты:

– Бiзге Олжас аға керек! Олжас!

– Ол жоқ мұнда, – дедi домалақ шал. – Сендердiң кесiрлерiң оған да тидi... Жоғалыңдар! Пәлелерiңнен аулақ!.. – Ентелеген жұрт лықсып таяй берiп едi, көзi бақырайып iшке зып берген. Безiп бара жатып айғайлап барады: – Төлеужан-ай, қайдасың? Жап тез есiктi. Милиция шақыр! Басып кiрiп, қиратып жатыр де!..

Ендi қайттiк деп тұрғанда, қалың шынылы үлкен көзiлдiрiк жарты бетiн жасырған бiреу көлденеңдей кеттi. Бұтында көк джинсы, жеңiл қара пальтоның жағасын тiк шаншып сымдай тартылған сұлу денелi жiгiт. Балет бишiсi әрi орысша жазатын ақын екен.

– Бауырларым, бекер тұрсыңдар. Дауылды күнi қарғалар ұшпайды! – дедi тұнжыраған терезелердi көзiлдiрiгiмен сипай шолып. – Олжас ағаларың болса, баяғыда-ақ атып шықпас па едi. Ол кiсi үйiнде. Жаңа ғана сол жаққа барып келе жатырмын. Есiгінің алдында күзет тұр. Ешкiмдi кiргiзбейдi де, шығармайды да. Балконнан тiл қатыстық. «Балқанға ұшып, балконға қондық» дедi қол бұлғап... Түсiнесiңдер ғой...

ОН сегізінші ТАРАУ

ҚАБЫРҒАНЫҢ ДА ҚҰЛАҒЫ БАР

Кенет есiк естiлер-естiлмес тықылдағандай болды да, «бұл кiм?» дегенше болмай сықырсыз ашып, сыбдырсыз басып бiр қара көлеңке сып етiп iшке кiрiп келдi. Сәбираның көзiне шайдай ашық күнi Құзғындының желкесiнен ойнап шыға келiп айналаны қараңғылап түйiлiп тұрып алатын қара бұлт елестедi. Иә, иә, кiсi бойы қара көлеңке! Қара құлақшын, қара пальто, қара папка, қара бәтеңке сыбдырсыз сырғып ауада қалықтап келедi. Төрге өрлеп, шамға жақындаған сайын көлеңкесi зорайып, қараңғылық баспалап iзiнен iлесiп келедi. Бөлменiң қақ ортасына жете бере қазықтай қалшиып тұра қалды. Құлақшын астындағы қан-сөлсiз шөлмектей сазарған бiр уыс бетке қарап орыс па, қазақ па, жас па, кәрi ме – айыруың қиын. Баса-көктеп кiрiп келген бұл кiм деп үрпиiсiп, орын-орнында сiлейiп қимылсыз қалған топ қыздың iшiнде батылданып бiрiншi тiл қатқан Зухра:

– Сiзге кiм керек едi?

Қара көлеңке екi бүктелдi – беймезгiл мазалағанына кешiрiм өтiнiп иiлiп-бүгiлдi де, төс қалтасынан жарқ еткiзiп қызыл тысты куәлiгiн суырып алды:

– Органнанмын.

Бөлме iшiн ызғар есiп өткендей Зухраның тұла бойы тiтiреп кеттi. «Қандай иiсшiл десеңшi! Қанның иiсiн күндiк жерден сезiп қанаты жалпылдап жетiп келетiн құзғын секiлдi. Олардың көзi кез-келген есiк пен тесiктен сығалап, құлағы кез-келген бұрыш-қалтарыста жабысып тұрады. Жасырғаныңды көрiп, сыбырлағаныңды естiп қояды. Әлгiнде есiктiң аузындағы ескi киiмнiң үйiндiсiндей боп қабат-қабат қымтанып-шымқанған кезекшi кемпiр бұлар кiргенде мән бермегенсiп қолындағы бiзi жылт-жылт етiп шұлқасын тоқып отыра бергенмен көзiнiң бiр қиығы осы жақта екенiн байқап қалып едi. Сол қақбас шығар қырағылық танытқан!»

Бейтаныс адам қайда отырсам екен дегендей сипалақтап жан-жағына қаранған. Көп ойланбастан терезе алдындағы көлденең қойылған жiңiшке ас столының үстiне сарт еткiзiп папкасын тастай салды. Пальтосын шешiп, орындықтың арқалығына көлденең асты, үстiне шошайтып құлақшынын қойды. Өзi екiншi орындықты жақындатып, столды өңгере «отырайын он ай» деп жалп ете түстi. Баптанып ұзаққа жайғасқан адамның сыңайы. Жан-жаққа шашыраған қысқа сарғыш шашын сапырып асықпай таранды, асықпай галстугiн түзеп, өңiрiн қаққыштады. Iш пыстырар қимылмен томпиған папкасын ашып, қағаз-қаламын сайлады да, қыздарға қарап иегiн көтердi:

– Иә, бойжеткендер, сөйтiп Алаңдағы бүлiкке қатысып кеп отырсыңдар ғой?

«Жоқ!» деп шу ете қалды, Сәбирадан басқасы.

– Онда қай «майданға» барып жарақаттанып жүрсiңдер? – езуiн жымысқы күлкi түртiп, Сәбираға қасын серпе қарап қойды. Қыздар «аш пәледен қаш пәле» деп, бiрi екiншi сменадағы жұмысынан, бiрi қонақтан келе жатып бiр-бiрiмен қалай жолыққандарын жамырай айтып, әр қайсысы өз басын арашалап, шыр-пыр. Қара киiмдi мән-жайға қаныққан соң аты-жөндерiн, қайда iстеп, қайда оқитындарын тәптiштеп жазып алды да, сыртқа шыға тұруларын өтiнiп, Сәбира екеуi оңаша қалды.

– Берi жақын кеп отырыңыз, – дедi қара киiмдi қасындағы бос орындықты иегiмен нұсқай.

– Тұра алмаймын.

«Бұл не кергу» деп жаман көзiмен жалт қарады да, тамға арқасын шаптап меңiрейген қыздың қан-сөлсiз жүзiн көрiп, кеңiрдегiне ойнап келген ашуды қайта жұтты. Мұндайда құс көлге қарай емес, көл құсқа қарай ұшады – столды көтерiп әкеп, қыздың қарсы алдына жайғасты.

Әке-шеше, үрiм-бұтағының аты-жөнiн, ес бiлгеннен бергi өмiр тарихын көзiнен тiзiп хатқа түртiп алды да:

– Алаңға не мақсатпен бардың, бiреу үгiттедi ме? – дедi.

– Ешкiм үгiттеген жоқ. Ел көтерiлiске шығып жатыр деген соң жай көрейiн деп бардым.

– Не көрдiң?

– Ештеңе де. Жете бергенде қалың солдат ит қосып, машинамен су шашып, ұрып-соғып қуды. Көппен бiрге мен де қаштым.

– Алаңға барып бүлiк салып жатқандардың басым көпшiлiгi наркотикпен уланған, маскүнем, азғын элементтер екенiн бiлесiң бе? Мiне, радио айтып жатыр. – Сыбырлап тұрған қабылдағыштың құлағын түрегеп барып бұрап қалып едi, еркектiң шыңылтыр, зiлдi дауысы күндей күркiреп қоя бердi: «... Көшелер мен алаңдарда қоғамдық тәртiп өрескелдiкпен бұзылуда. Ұлтшыл топтардың айтағына ерiп есiрген маскүнем, нашақор бұзақылар бейкүнә жандарды қорлап, зорлық-зомбылық жасап, айналадағының бәрiн қиратып, тонап, өртеуде...»

Сәбира аң-таң. Бұнысы не сандырақ. Көзiмен көрiп куә болмаса, «е, солай екен» деп шүбәсiз құлап түсерi хақ, өйткенi радио айтып тұр ғой! Осы күнге дейiн газет жазды, радио айтты, телевизор көрсеттi – бiттi, имандай ұйыйтын. Сөйтсе, олардың да байбаламшыл, өсекшi әйелден жаман, жаптым – жала, жақтым күйенi аузы-басы қисаймай сандырақтай беретiнiне, мiне, алғаш рет көзi жетiп, түршiгiп кеттi. «Неткен аярлық. Бiр адам, екi адамға сыбырлайтын өсекшiнiң аузы емес, мыңдарға, миллиондарға, бүкiл әлемге бүйтiп өтiрiк айтуға бола ма?!!» Жымсия қараған қара киiмдiге көзiн тiктеп: – Өтiрiк! – дедi. – Бәрi жала. Ондай бiр адамды көрсем, көзiм ақсын!

– Әрине, көрмейсiң. Өйткенi өзiң де сондайсың. Қара қағаздың бетiндегi қара нүкте көрiне ме? Көрiнбейдi. Ақыл-есi дұрыс, сау адам ол жаққа аттап басар ма? – Қара киiмдi танауы делдиiп иiс тартты. – Мiне, сен де iшiп алғансың. Аузыңнан арақ мүңкiп тұр.

– Бүгiн у болса да iшемiн! – дедi қыз ширығып.

– Та-ак, арақ iшiп, Алаңға барғаныңды мойындайсың ғой. Солай деп жазып қояйық... Сонымен, қалай соққыға жығылдың?

– Соққыға жығылғам жоқ... Қорлады.

– Кiм?

Көзi шыныланып тас мүсiндей меңiрейген қыз өзiне түк қатысы жоқ, бөтен бiреудiң басынан өткен уақиғаны әңгiмелегендей, не болып, не қойғанын еш толқусыз, қиналыссыз тақ-тұқ айтып шыққан. Ауыздан шыққан сөздi қағып алып ақ қағаздың бетiмен қайқаңдай жортқан қара қалам әлденеше парақты аударып барып екi өкпесiн соғып шаршағандай, сiрескен құмырсқа көш әрiптердiң етегiне сылқ етiп көлденең құлай кеткен.

– Сен совет жауынгерлерiне жала жауып отырсың! – дедi дауысы зiлденiп. – Олар ондай айуандыққа баруға тиiстi емес. Сен массың. Кiмнiң қорлағанын бiлмейсiң. Менiңше, ана Алаңға барған бұзақылар сенi мұндай күйге душар еткен. Олардан бәрiн күтуге болады!

– Жоқ олар емес. Солдаттар. Әскери киiм киген үш жiгiт...

– Киiм деген сөз бе екен, тәйiрi. Солдаттарды ұрып- жығып тартып алған шығар, не әскерден киiп келген киiмдерi болуы мүмкiн. Совет солдатына кiр келтiрiп, «әне сөйтiп жатыр!» деп байбалам салу үшiн әдейi солдатша киiнiп, солай iстеп жүр. Үлкен саяси астар бар мұнда. Соңғы екi күнде бұл секiлдi арандату әрекетiнiң талайы мәлiм боп отыр. Бәлкiм өзiңмен бiрге iшкендер шығар арсыздық жасаған!

– Сiз менi мүлдем маскүнем ғып шығардыңыз ғой. Iшсем, жаңа iштiм. Қыздардан сұраңыз.

– Жаңа iштiм деген ақталу емес. Мас болғансың. Кiмнiң не iстеп, не қойғанына бiлмейсiң.

– Сiзге керегi шындық па, әлде бiреудi қаралау ма?

– Бiздiң мақсатымыз – Алаңға барып бүлiк салған бұзақылардың қылмысты әрекеттерiн әшкерелеу.

– Жәбiрлеген олар емес.

– Қасарыспа. Жасырып тұрсың. Артыңда айтағың бары белгiлi. Бұзақылардың қылмысын солдаттарға жаппақсың.

Тәжiкелесiп барқадар таппасын бiлген қыз осы бiр сiлекейдей созылған сүйкiмсiз әңгiмеден тезiрек құтылғысы келiп:

– Сонда, сiздiңше, мен не айтуым керек өзi? – дедi. Қара киiмдi жемтiк көрген құзғындай қопаң ете түстi:

– Ойлан. Жақсылап ойлан. Ет қызуымен көп нәрсенi түсiнбей отырсың. Шындық осы деп қасарыса берсең, ертең басың қандай шырғалаңға түсерiн бiлесiң бе?

– Маған бәрiбiр! – дедi Сәбира не болса, о болсын деген енжар көңiлмен.

– Бәрiбiр емес, өз тағдырыңды өзiң шешуiң керек. Егер пәленi бұзақыларға қарай аудара салсаң, iстiң жарасы жеңiл. Бұл жерде сен нақты бiреуге жала жапқалы отырған жоқсың ғой, қиянат болады-ау деп қиналатын түк жоқ. Дүрмекке ерiп, балалықпен жай қызық көрiп Алаңға барғанда белгiсiз бұзақылардан зәбiр шеккен адам боп есептелесiң, яғни заң бұзушы емес, заң бұзушы қарақшылардан қорлық көрген кiсi боп шыға келесiң. – Тергеушi алды-артын орап, өзi құрған қақпанға қарай қақпайлап әкеле жатыр. – Ал пiкiрiңнен айнымасаң, әңгiме басқаша: үкiметке қарсы шеруге қатынасқаның үшiн бiр, солдаттарға жала жапқаның үшiн екi айыпталасың. Оның үстiне арақ iшкенiң тағы бар. Ата-анаңа хабарланады, оқыған мектебiңе, жұмыс орныңа тәртiбiң туралы сұрау салынады. Ел-жұртқа әшкере боласың...

Қыздың тұманға малтыққан марғау санасы селк еттi. Тамға жабысқан жаурынан көзге көрiнбейтiн әлдебiр әлеуеттi қол итерiп қалғандай оқыс серпiлiп, бойын тiктеп алды. Бұған өмiрдiң көк тиындық құны жоқ едi. Бiреу қара қаныңды iшем деп айбалтасын көтерсе, селт етпестен қылша мойнын жаңғырыққа төсеуге пейiл. Бiрақ қырсығы өз басымен кетпей айналасын шарпиды екен. Мына масқараны естiсе, көкесi мен апасы тiрiдей жерге кiрмей ме! Ел бетiне қарай алмай қорланып, бiр-ақ түнде шаштары ағарып шыға келетiн шығар. Жо-жоқ, өзi күйген отқа оларды түсiруге хақысы жоқ!

– Не айтсаңыздар да көнейiн, тек ата-анама хабарлай көрмеңiздер! – дедi қыз дауысы қалтырап. «Қанды басың берi тарт» деп қылпылдап отырған қара киiмдi миығынан жымиды:

–Мiне, ендi ақылға келдiң! – қаңтарылған қаламы қаздаңдай жорғалап, ашық тұрған жарты беттi толтырып барып тоқтады. – Ендеше мына жерге қолыңды қой.

Сәбира бұл не деп ойланбастан тырнағымен түрткен тұсқа шиырып аты-жөнiн сүйкей салды.