Жетісу дүлділдері Молықбай қобызшы мен Ілияс ақынды байланыстырған өмір өткелдері Кіріспе Жұмыстың жалпы сипаттамасы

Ілиястың әдеби ортасы дегенде белгілі бір тұлғаның ақындық жолына өз әсерін тигізген, рухани жетілуіне темірқазық бағдар бола білген ақын-жырауларды, би-шешендерді, кейіннен нағыз ақындық кемеліне жеткен сөз зергерінің әдебиеттегі дәстүрін жалғастырған ақын шәкірттерін, оның мұрасын халыққа насихаттаған өнерпаз буынды айтамыз.

Әдеби орта ұғымын мейілінше кең тұрғыда алу да бар. Ол өлшемге салсақ, ақынға әсер еткен рухани қайнар көздерге ұласатын алғышарттарды, рухани қайнар көздерді есепке аламыз.

Осылайша, әдеби ортаның құлашын кеңейтіп, ақын сусындаған әдеби дереккөздерге қатыстылығын ескерсек, Ілиястың өскен ортамен бөлінбес бірлікте екенін аңғару қиын емес.. Шартты түрде осындай кең ауқымды қамтитын Ілиястың әдеби ортасын біз ғылыми жұмыста нақтылап, ақынның айналасы, яғни Ілияспен тікелей қарым-қатынаста болған қазақтың қобызшысы Молықбаймен байланысын шектеп, шеңберлеп қарастыруды мақсат еттік. Әуезовтің сөзімен айтқанда «бергілер және дәл айналасы» зерттеу жұмысымыздың негізгі нысаны болып табылмақ.

            - Ілиястың әдеби ортасы тақырыбының зерттелу жолын ғылыми тұрғыдан саралап, Молықбай қобызшымен арасындағы қарым – қатынас пен әдебиетке қосқан үлесін ашу;

«Ілиястың кіндік әкесі», «Ілиястың Молықбаймен қарым - қатынасы», «Молықпайдың ықпалы», «Ақынның маңына топтасқан өнер иелері» деген сияқты өзара бауырлас ұғымдардарға түсінік беру;

- Ілиястың кіндік әкесі Молықбайдың өмірі мен шығармашылық жолын зерттеу нысанына алып, ақын айналасындағы өнердің өзіндік сыр-сипатын ашу;

            Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ілиястың әдеби айналасы, ақынмен тікелей қарым-қатынаста болған әдеби орта өкілдері, олармен арадағы рухани байланыс көздері алғаш рет жаңаша пайымдаулар тұрғысынан зерттеу нысанына алынды.

            - Ілиясқа әсер еткен әдеби ортаның, соның ішінде Молықбайдың ықпалы айқындалды.,Ілияс пен Молықбай арасындағы рухани жақындық көздері айқындалды;

            - Ілиястың әдеби ортасын құрайтын Молықбайдың өмірі мен   шығармашылық мұрасы зерттеу нысанына алынып, олардың адами және рухани қарым – қатынастары ашылады.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесі бойынша мынандай тұжырымдар ұсынылды:

- Ілиястың әдеби ортасын ақынға әсер еткен рухани көздердің аясында кең мағынада және ақынның тікелей Молықбаймен қарым-қатынаста болған айналасымен шектеп нақты мағынада алуға болады;

- Ақынға ықпал еткен Молықбайдың рухани мұралары. Ақынды туғаннан қолына алып, тілеуін тілеген Молықпай өнер жолына белгілі бір дәрежеде бағыт-бағдар, үлгі-өнеге болды;

- Ілияс айналасы тек ақындармен шектелмей, халық арасынан шыққан түрлі өнердің иелері – күйші, ертегіші мен қобызшы, балуан мен құсбегі сияқты ынталы жастар бас қосқан өнер ортасына айналды.

 

Ілиястың кіндік әкесі

– Балам! Атыңды Молықбай деп қойған екен. Елге молшылық әкелсін деп ниет біл­дірген ғой. Әкең Байсақ пен атаң Бұғы­байды танимын. Ақын Сара қарындасың. Текті әулеттің түлегісің. Ұлы бабаң – ер Тоқ­­тан­бет. Елің Сақай. Біз де тегін емеспіз. Сма­­ғұл қажының өзі неге тұрады. Жаңа өмір­­ге келген немеремнің есімін өзің қой! – депті.

Көкшіл көзді, өңі нұрлы, ер мінезді Молықбай сөзге келмей жас нәрестеге Ілияс пайғамбардың есімін беріпті.

Бұл әңгімені жазушы ағамыз Серік Жанабіл Ілиястың туған інісі Қызырбек Жансүгіров атайдың өз аузынан өз аузынан хазып алған екен. Серік ағаның айтуы бойынша, бұл әңгімеге Ілияс­тың ағасы Бимағзұмның баласы Кәп­пай куә болыпты. Ферману жеңгей шай құ­йып беріп отырды. Үйде Қосан, Айт, Ны­ғы­мет, Қалиасқар, Бөрібек, Сейітжан, Байғор­жын, Жұматай есімді ауыл адамдары болған екен.

Бұл аты аталған кісілердің барлығының да Молықбай мен Ілияс атамызға тікелей қатысы бар жандар. Бірі аталас туыс болса, енді бірі ауылдас, сол ауылдың ықпалды адамдары болған.

Молықбай атамыздың көзін көрген кісілердің сөзі бойынша, Молықбай-келбетті, сүйегі сұлу, бойлы, бітімі тік, сақалды, қысқа мұртты, беті сары-шұбар сепкілді, өңі сары, екі көзінің ақшылы бар, бүркіт мұрын, оң жақ шекесінде алақандай қалы бар, жар қабақ, арсақай, дауысы жуан, қалқы құлақ, өзің мұқият таза ұстаған, кірпияз жан болған. Басына зер тақия мен бөрік, жас кезінде бөркіне үкі таққан, үстіне желбегей шәйіден шапан, аяғына саптама етік киген екен.

Құлагер ақын Ілияс Жансүгірұлының құлағына азан шақырып, «Қызырілияс» деп есімін қойып, кіндік әкесі саналған, қобызшы Байсақұлы Молықбай, Жетісудің жорғасы маймаңдаған бақайшағы, заманының ықылым өнерпазы, бармағынан бал тамған қобызшы, күйші, ақын, өлеңші, бақсы-балгер, құмалақшы, сал-сері Молықбай Байсақұлы 1857 жылы туған. Абзал халқына киелі қара қобызы және шипагерлік қасиеті арқылы қамқор болғандықтан «қобызшы Молықбай» деп атанады.

Бақ қонып, қасиет дарыған Байсақ «Желді қарағай» деген асуда өсіп тұрған қос қарағайдың жоғарылау тұрғаны жел соққанында үн шығаратынын тыңдап біліп, қобыз жасатуға сол қарағайды әкесі Бұғыбайға кестіртіп алады. Қобызды туысы Бектөлеге шаптырып жасатады. Қобызды күміспен күптеп, алтынмен аптаған, аталас туысы, зергер шебері Естібай Мырзағұлұлы. Қобыздың ішегі мен шанағына әмісе жүйрік аттың қылын қолданып отырған. Байсақ қобызын арғын елінде ат бәйгесіне қосып, кие кісілері арқылы аламанда бірінші келтіріпті. Соған байланысты ел-жұрты Байсақты «Дәупірім» деп атапты.

«Оңтүстік Қазақсатан» газетіне шыққан, «Азамат ақын» атаулы естелігінде Орал Мекембаева: «Молықбай қартты біздің Үлгілі ауылының бар баласы жақсы білген. Оның қара қобызы сәл желдің лебінен дем алғандай өз-өзінен сыңсып тұратын. Менің ойымша, сол қобыздың жаны бар секілді. Тіпті ауылдағы адамдар «Ұлы Отан соғысы жылдары осы қара қобыз халықпен бірге қайғырып, неше бір мұңды сазды тартты»,-деп жазады.

Қобыздың мойынының морт сынғаны мен жаңқа орнының тесігі қалған. Байсақ кіре беріс босағадағы босанған әйелдің жолдасы көмілген, бет топырағы бос жатқан, шұңқырға аяғын тығып алып, оқыс құлап, тобығы мен жіліңшегін сындырады. Сонда Байсақтың үйінің төрінде ілулі тұрған қара қобыз өздігінен жерге құлап, мойынынан морт сынып, бір жағындағы жаңқасы орнынан тайып шығып, орны үлкен тесік болып қалады. Осы салдардан киелі үлкен қара қобызды ел-жұрт «жарық қара қобыз» деп атапты.

Киелі жарық қара қобыз 1930 жылдан, 1984 жылы Талдықорғандағы Ілияс Жансүгіров мұражайына өткізілгенше, Молықбайдың келіні, Адасқанапаның үйінде сақталып келген екен. 1978 жылы Адасқан апаның үйі дымы қалмай өртенгенде, сандықтағы қара жарық қобыз өрттен дін аман қалады. Бұл әлі шешуі табылмаған тылсым оқиға. Қобызды кие, қасиет сақтады десе болады. Молықбайдың әкесі Байсақтан кейін қара қобыз сегіз жыл иесіз үй төрінде ілулі тұрып қалады. Бір күні Молықбайды, Садақтыда тары орып, баулап жүргенінде, әкесінің бір қаршыға бастаған жүз кісілік пір киесі көзіне көрініп, кие қысып, ие буып тастаған жерінен көпшілік ес-түссіз күйінде оны үйіне жеткізеді. «Ақсарбас» атап сойылып, Молықбайға әкесінің қасиеті қонып, үлкен нағашысы Қылышты (Қосымбайдың) бақсының дәріпі дарып, қобызды ойнап, бақсы-балгер, емші болып, жадынан өлең шығарып, қобыз сарынана қосып ән, жыр айтып, үш ішекті, төрт бұрышты домбырада күй шертіп, халық қолдауымен сал-серілік ғұмыр кешеді. «Бозінген» әлқиссасында І.Жансүгіров:

«Жар қабақ, сида, арсақай, сар шұбар шал,

Көзінің жаңылмасам ақшылы бар.

Шайыдан шапан киіп, үкі тағып,

Бұлғақтап, болған десед сері де сал» - деп жазады.

Дәмелі Имашқызы мен Қалпендеұлы Орысбайдың қалдырған деректері бойынша, Молықбайдың түр сипаты: «Келбетті, ұзын бойлы, сүйегі сұлу, бітімі тік, сақалды, мұртты, бетінің сары шұбар секпілі бар, өңі сары, бүркіт мұрын, оң жақ шекесінде алақандай қалы бар, жар қабақ, арсақай, дауысы жуан», - делінеді. Бұл Ілияс Жансүгірұлының «Күй» поэмасындағы «жар қабақ, сида,арсақай, сар шұбар шал» деген қобызшы Молықбайдың суреттемесімен дәл келеді. «Молықбай қысы-жазы басынан елтіріден тігілген бөрік пен зер тақиясын тастамай, үстіне жазда желбегей шайы шапан, қыста елтірі тон, аяғына саптама етік киіп, өзін өте мұқият таза ұстаған, кірпияз жан еді» - деп деректейді Елубай мен Досбайдың Жанатбектері.

1927 жылы Ілияс Жансүгіров пен Мұхтар Әуезов қобызшы Молықбайды арнайы іздеп барып, Амантекше жайлауында кезігіп, тартқан күйлерін тыңдайды. Сол сапардан Ілияс Жансүгіров «Күй» поэмасын жазып, «Жаңа мәдениет» журналына 1929 жылы бастырып шығарады. Ілиястың «Күй» поэмасын Сұлтанбек Қожанов: «Өте жоғары деңгейлі шығарма»,-деп бағалайды. «Аққу», «Құдіреттің құсы», «Ақ көбік-көк» күйлері туралы Молықбай атаның өз аузынан әңгімесін естіген Мұхтар Әуезов 1927 жылы очерктер жазады.

Ілияс Жансүгіров 1927 жылы жазған «Қазақ күйлері жиналсын» деген мақаласында: «Жетісудің Талдықорған уезінде Ақсу болысындағы домбырашылардың (Нұрсапа, Егеубай, Молықбай, т.б) тартатын күйлері мыналар: «Мәдіген шора», «Барақ», «Жошы хан», «Бес төре», «Ақмеди», «Әуре-сарсаң сандал көк», «Түрікпен», «Әрине-ау», «Түйек қалды», «Борлы қыз», «Қос келіншек», «Қарқара-ау», «Қос мерген», «Терісқақпай», «Қорқыт», «Шыңғысбай қоңыры», «Саркідір»,-деп атап жазады. Молықбайдың бұдан басқа ел есінде сақталып қалған күйлері: «Құлақ күй», «Тоғыз толғау», «Жез киік», «Жарбол», «Аққу», «Құдіреттің құсы», «Он сан мен Орманбеттің айырылғаны», «Қазан», «Қорамжан», «Бозінген», «Ер Әлінің дүлдүлі», «Ерден», «Ықылас», «Қара жорға», «Сылқылдақ», деп аталады.

Молықбайдың суырып салма ақындығы мен өлеңдері терең ойлы, философиялық мағынаға өте бай, қанықты болып келеді. Мысалы:

«Жанды нәрсе өледі,

Қыл ырыздық қанағат,

Қайта бәрі өнеді.

Жаңа нәрсе тозады,

Адал болған азамат,

Қай күнде де озады.

Босқа жүрме алқынып,

Еңбек ет адал талпынып.

Байқайсыңдар ма халқым,

Жақсы өмір тұр шақырып».

Ілияс Жансүгіров 1920 жылы асыл жары, елі тасыбай, Берентайқызы Аманшаға үйленеді. Тойға қобызшы Молықбай келіп, өлең-күймен думан жасап, отау құрған екі жасқа ақ батасын береді. Молықбай: «Айналайын Ілиястай! Қызын алдың Берентай. Қосағыңмен тату бол, берер сыйым міне тай!» - деп, тойына бір тайды тарту етіпті.

Молықбай бақсылық ем-домды кім көрінгенге жасамапты. Өзінің ішкі сезімімен сезіп, ем-домы қонатынына көзі жетсе ғана адамды емдеуге келіскен екен. Ақы сұрамаған, елдің бергенін ризық тұтып жүрген. Тұйғын ақын Қуат Терібаевтің «Күнсағила» деген поэмасы бар. Сол Күнсағиланы талма ауыруынан, жаз айында жайлауда, Молықбай жазыпты. Қаниса деген әйел бір аяғынан ақсап, баса алмай таяққа сүйеніп келсе, Молықбай аяғының шыққан жерінен оқыс теуіп шыққанын салып, ол әйел үйіне сау қайтыпты. Елі емелелі, 1910 жылы туған, Мұсанов Қанабек ақсақалдың анасы Қалипан, ағайы Шәкербай екеуін үлкен «құлғана мерез» дертіне шалдыққанын 1917 жылы жазыпты.

Молықбай – цирк ойындарын көрсеткенде, жиналған ел оның денесіне жарақат түспес үшін, «дақ салма» деп адақтап тұратын болған, сол салдардан Молықбайдың елге көрсеткен ойындары «Дақ салма» деп аталады.

Ақын Сараның Жиенқұлдан қайтып азат болудың амалын таппай, талай тарыққаны өлеңдерінде келтіріледі. Ақын Сара түс көріп, түсін аталас туысы Байсаққа жорытады. Сараға Байсақ:-«Бостандық аласың! Мұңыңды өз еліңе айт! Содан соң сыңарыңды дұрыс тап!»-деп жориды. Жоруы дәл келген. Түсіне кірген Ақын Сараның «Аққу» өлеңі осылай шығады.

Елі бөрте Бисеке мырза: «Молықбайдың тартқан қобызының сарынына тоймадым. Өмірден өтерімде сол сарынды бір естіп өлсем, арманым болмас еді?»-депті. Бисеке сақай, тастемір Арнай болыстың ауылына келгенде аяқ асты ауырып, емдеуге Молықбайды Арнай алдыртады. Бисеке Молықбайдың қобыз сарының естіп жатып көз жұмыпты.

Қапал мен Лепсі уезінің ояздары Молықбайдың өнерін жоғары бағалап, Шұбарағаш-Ойжайлауда үш жылда бір өтетін съезге өнерін көрсетуге Молықбайды арнайы алдыртып отырыпты. Халық «тоқсан күй қобызында Молықбайдың» деп өнерін пір тұтады. Ақынжан молда мен Сүлей қажының деректерінде: «Қобызшы Молықбай құран сүрелері мен аяттарын қобыз сарынына дауысын қосып, өлең қылып айтқан», - делінеді.

Молықбайдың әкесі Байсақтың қобызына 77 жылдан кейін Қанат Дотаұлы Қазақбаевтың қолымен Астана қаласында реставрация жасалып, Талдықорғандағы Ілияс Жансүгіров атындағы Мәдениет сарайының сахнасында 16 мамыр күні, Астаналық «Тілеп» қыл қобызшылар квартетінің жеткшісі Әлқуат Дотаұлы Қазақбаев Молықбайдың қобызымен екі күй орындады. ҚазҰМА профессоры, қобызшы Раушан Мұсақожаева: «Молықбай – қобызшы Қорқыттың артына қалған өлмес мұрасын жалғастырушысы. Біз оның ұмытылған күйлерін қалпына келтіруіміз керек. Молықбай ол Паганини сияқты дүлдүл, дарын иесі», - деп 2007 жылы, 15 мамырда Талдықорған қаласында өткен қобызшы Молықбайдың 150 жылдығына арналған танымдық конференциядағы баяндамасында бағалады.

Молықбай – кеңес өкіметі белсенділерінің астамшыл істерінің қуғын-сүргінінің құрбаны болған. Молықбай Құрақбайдың келіні елі ноғас Имашқызы Дәмелінің төркіні мінгізген тор атқа ықыласы ауыл, Құрақбайдан қалап сұрап алады. Молықбайдың аталас інісі Нөкербек, партячейка қызметінде жүріп, тор жорға атты Моқаңнан сұрап алып, кеңес өкіметі жасаған талай тойдағы жорға жарысына қосады. Ат басқа аттарға дес бермей, бас жүлдені әперіп отырады. Газет беттеріне тор жорға атқа кеңес белсенділерінің көңілі артып, әсіресе қызылдар белсендісі Күнтуов Құндақбайдың талабы ызғарлы болды. Қалау тілектері орындалмаған кеңес белсенділері Молықбайдың ісін дік, кек көріп, 1928 жылы екі жүз пұт бидай астық «продналог» деп салым салады. Молықбай бар мал мен қаражатын жиыстырып, салымды өтейді. 1929 жылы қызыл белсенділері Молықбайға үш жүз пұт бидай астық салымын тағы салады. Оны өтеуге мұршасы жетпеген Молықбайды белсенділер «халық жауы» деген желеумен қобызы мен өзін қамауға алып, тор атын, күміс ерін, үй мүлкін «тәрік» деп тәркілейді. «Халықтың Молықбайын ұстадыңдар, қарау ниет, жүзі қаралар» деп, қайнар Торыбай Молықбаймен бірге Алматыға айдалып, Көкесек түрмесіндегі абақтыға екеуі қамалады. Түрмеде Молықбаймен уақытша ұсталған ақын Кенен Әзірбаевтің да жолдары ұштасыпты.

Молықбайдың түрмеде қобызбен орындаған күйлеріне, өнеріне тәнті болған түрме бастығы мен колонна басшысы Молықбайды үш күнге астыртын өз үйлеріне босатып апарып, қобыз сарынына дауысын қосып тартқан күйлерін үн таспаға, одан пластинкаға жазып алады. Колонна басшысы Молықбайға түрмеден бостандыққа шығуға көмектесіп, «Молықбайды келіп, алып кетіңдер» деген үй ішіне телеграмма хабар жібертеді.

Молықбайдың әйелі мен баласы өгіз арбамен бір ай мерзім шамасындай жол жүріп, Алматы маңындағы Көкесік түрмесіне жеткенше, Молықбай іш ауруынан 1930 жылы, көкек айының 30-да, 73 мүшел жасында қайтыс болып кетеді. Амалы құрыған әйелі мен баласы киелі қара жарық қобызды алып, кері елге оралады.

Қобызшы Молықбай туралы «Күй» поэмасында Ілияс Жансүгірұлы: «Әлемнің әуеніне бермес ем-ау, қазақтың мұны тартқан күйші шалын» - десе, жазушы Серік Жанәбіл: «Қорқыт исі түркі еліне ортақ болса, Молықбай қазақтың қобызшысы», - деп ардақ қылады.

Ілияс Жансүгіровтың "Күй" поэмасы
 Қазақ поэзиясында бүгінге дейін өнер жайында көп жазған және көркемдіктің шыңына жеткізе жазған І.Жансүгіров пен теңдесер қаламгер жоқ. Сонау 20-жылдардың бас кезінде өмірге келген "Әнші" өлеңінен басталған бұл тақырып тек қазақ әдебиетінде ғана емес, қазіргі әлемдік поэзиядағы айтулы туындылар санатындағы "Күй" мен "Құлагер" сияқты классикалық поэмаларға ұласты. Акынның осы екі аралықтағы шағын көлемді, бірақ керемет суретті, екпіндеп ескен желдегі көтеріңкі лепті туындылары жоғарыда талданды.

Ілиясты ылғи да ән-күйдің әсерінен туған, өзіне ғана мағлұм күшті сезімдер булықтырып жүретін болса керек. Ол соларды сарқа, ақтарыла бір, құйқылжыта, нөсерлете бір жырлауға біртіндеп жақындай берген тәрізді. Осы жолдағы оның асқан бір айтулы белесі - өзінің қазақ күйлерін жетік білетінін, олардың сыры мен сипатын нәзік сезініп, оларды өздеріне лайық көп бояқты құлпырған тілмен суреттеп бере алатын ерекше талант екенін танытты. Поэманың басты кейіпкерін:

  Қобызшы Малқыбай шал Матайдағы

Қазақта қобызшының қалғаны сол,

Жорға еді маймаңдаған бақайшағы, -

  деп таныстыруынан-ақ күй құдіретіне елтіп, шарықтаған   шабыттың екпіні сезіледі. Осы "жарықшақ үні тозған қаңсыған", "еңкейіп екіндідей күні кеткен" шалыңыз кім десеңіз:                                                            

Боздатып "бозінгенді" күңіренткен.

   Малқыбай қобызшыдан ақынның бала кезде тыңдаған "Бозінген" күйінің әсері шер-күйік боп жүрегіне байланып  қалғанын сол күй жайындағы поэмада суреттелген аңыздан анық байқаймыз.

«Ілиястың  сарқылмас  өлең-жырларымен  бірге, – дейді  автор — әсем  әні  шебер  қалжыңдары болды. Желдіқара  Арқарлы  адырлары  мен Іле  құмындағы  елдерге  қонып, Алматы  аяғындағы Жәлік  ауылдарына   түнесек  те  Ілияс  не  түрлі  қиса-дастандар  мен  қызықты  әңгімелерге  жұртты  қарық  қылды  да  отырды. Ілиястың  білгенін  сол  кезде  тіпті, өзі  тұрғы, оқыған  адамдардың  біле  қоюы  неғайбыл”.

Мұның  да  себебі  бар-ды. Ілияс  жастайынан  халқымыздың  өмірін, күнделікті  тұрмысын, салтын  жетік  білді. Оның   өнерін  үйреніп   өмірінің  рухани  азығына  ақындық  шабытының   қайнар  көзіне  айналдырды.  Ақындық  таланты  мен  музыкалық  қабілетін  шебер  ұштастырып, творчестволық  биікке  көтерді.

Сәби  күнінен  Әсеттің   «Хисмет”,  «Ырғақты”,  «Үлкен  Ардақ”,  «Еркем-ай”,  «Інжу-маржан”,  «Қаракөз”,  «Шама”,  «Қайшақбай”  «Әсет”   әндерін  үйреніп  оларды домбыраға  қосты. Қос  тиектің  екпінді үнінен – батырлық  қуатты, қоңыр  сазынан – кен  даланың  тынысын, нәзіктігінен — әсемдікті, зарынан – халықтың  мұңын,  ойнақылығынан  көптің  қуанышты  көңіл-күйін  сезді.  Ең  бастысы  ән  мен  күйді  халқымыз  басынан  өткізген  рулық  бектік  капиталистік, советтік  кезеңдерімен, яғни  еліміздің  тарихи  тағдырымен  ұштастыра  байланыстыра  қарап, оның  астарындағы  шындықты  саралай  ашты, ақындық  шабытпен  тамаша  жырлады. Сөйтіп  музыканы – поэзияға  айналдырды, үнді  өлең  жолына  түсірді.

Ақынның  музыкалық  қабілетін  тәрбиелеуге  оны  тиянақты  зерттеп,  құдіріті  мен  мән-мағнасын  түсінуге  таптық  сипатын  ашуға А.В.Затаевич  елеулі  ықпал  жасады.  Себебі, Александр  Викторович  арнаулы  экспедицияға  шыққанда  оны  қазақ  халқы  құшақ  жайып, қуана  қарсы  алды.  Елімен  таныстырды, жерін  аралатты. Өздері  білетін  әншілер  мен  күйшілердің, салдардың  атақты  бақсылардың  аты-жөнін  үнемі  хабарлап  отырды. Жолбасшылық  жасап,  халқымыздың  жоралғысы  ретінде  өнеріміздің  озық  үлгісі — әні  мен  күйімізді  нотаға  жаздырды.

Осы  жерде  қазақ  музыкасының  тарихын  зерттеуші  өнер  ғылымының  кандидаты  Алма Темірбекованың  «Жұлдыз”  журналының  1965  жылғы  он  екінші  кітабында  жарияланған  «Жетісу  әндері”  мақаласындағы : «Затаевич  Қазақ  ССР  Ғылым   академиясының  қолжазба  қорында  жатқан, баспадан  шықпаған  төрт  жүзге  жуық  қазақ  әндері  ноталарының  ішінде  жүз  шамалы  Жетісу  әндері  бар. Солардың  ішінде  қазақтың  белгілі  ақыны  Ілияс  Жансүгіров  айтып  жаздырған  әндері тамаша ” – деген  пікірін  ескерген  орынды.

Ғалымның   пікірінше  олардың  арасында  әндердің  лирикалық  айтыс,  жоқтау,  жарапазан, күлкі-сықақ  түрлері  бар. Әсіресе, ……..  батырдың  Сібірге  айдалып  бара  жатқанда  шығарған  «Ел  қайда   туған  жер  қайда?”  әнін   әлеуметтік  мәні  зор  маңызы   үлкен  тарихи  мұра.  Ал  Ілия  Жансүгіров  туралы   А.В. Затаевич  өзі  «500  ән  мен  күй”  деген  кітабында   былай  деп  жазады: «Ілияс  Жансүгіров — өзінің   туған  жері  Жетісудың  әндері  мен  күйлерін  шебер   орындаушы, қазақтың  музыкалық  творчествосын  жоғары  бағалайтын  және  білетін  жас  ақын  және  журналист”.

Композитор  орынды  айтады. Ілияс  Москвада  оқып  жүргенде  Александр  Викторовичпен  жиі  кешдесіп  оған елдегі  жаңалықты,  жаңадан  табылған  орындаушының  аты-жөнін, адресін  үзбей  хабарлап  тұрады.  Өзі  де   бірнеше  әнді  орындап  нотаға  түсіртеді. 1925  жылы  А.В.Затаевич  «Қырғыз  халқының  1000  әні” деген  көлемді  еңбегі  кітап  болып  жарияланғанда, «Еңбекші қазақ”  газетінің  1927  жылғы  18  июльдегі  номеріне  «Қазақ   күйлері  жиналсын”  деген  тақырыппен  көлемді  мақала  жазады. Онда  ғалымның  еңбегі  арқылы   жоғалып  бара  жатқан  ел  әндерін,  күйлерін  қолға  түсіріп  отырғанымызға  қуанышын  білдіре  келіп:

«Елде  не  көп,  әдебиет  көп, күй  көп. Бірақ  біз  ел   әдебиетінің, ел  өнерінің  бәрін  де  жинап, жеткізе  алмай  отырмыз. Ел  өнері  бізде  ақтарусыз  жатқан   қазына

Ел  өнерінің  бір  түрі ән-күйді  жинауға  жаңадан  аяқ  салдық. Оның  алғашқы  адымы – Затаевичтің  еңбегі. Оның  қолында  жаңа  ғана  басылған  1000  әннен  басқа  бірнеше  жүздеген  ән  жинаулы.  Күй  жинағы  тағы  бар. Затаевичтің   қолына  түскен  ән-күй  еліміздің  бай    қазынасы.

В.Затаевичтің  еңбегімен  барлық  кеңес  қолтығындағы   жұрттар   тіпті,  шет  жұрттар, дүние  жүзі  қазақпен, қазақтың  өнері — ән –күйімен   танысып  отыр.

Затаевичтің  жинаған  әндерін,  күйлерін  өңдеп   мелодия, гармония  ырғағымен  өнерлі  музыканың  үлгілі  өнердің   жүйесіне  түсіріп отыр. Ол  қазақ  күйлерін, әндерін  квартет  домбырсына  салғанда  үлгіленген  өңделген  қазақы  күйді  тыңдайсың”  деп  қуана  жазды. Осымен  қатар  газеттің  оқушыларын  игі  істі  қолдауға,  жалғастыруға  шақырды.

Қамқоршы  азамат  бұл  пікірді  жәй  ғана   айта  салған  жоқ. Игі  іске  өзінің  лайықты  үлесін  қосты. «Нотаға  алынған  Күн-шығыс  күйлері”  деген  белгілі  мақаласынан  кейін  «Еңбекші   қазақ”  газетіне «Ән, әншілер  жайында” Тоғжанұлымен  бірігіп  «Қазақтың  ән-күйі  туралы”,«Қазақтың  театр  өнері”, «Театр  мамандарын  дайындау”, «Театрдың  ойнауы”  жайында  көлемді-көлемді  мақалалар  жазды  Соңынан  бәрін  қосып, 1933  жылы  жеке  кітап   ретінде  таралады.

«Қазақтың  театр  өнері  туралы” деп  атаған   осы  еңбектің  төртінші  тарауын  түгелдей  қащақ  әндері  мен   күйлерінің  шығуында  оларды  тудырған  объективті  жағдайға   арнады. Олардың  мазмұны  дәуір   заман  талабына  сай  өзгеріп  отыратынын  елдің  мұңы  мен  зарын  білдіретінін білгірлікпен, сыршылдықпен  сипаттап  берді. Оларды  театр   өнеріне  пайдаланудың  мүмкіндіктері  мен  жолдарын  атап  көрсетті. Жасынан  ел  әдебиетінің  тамаша  үлгілерін  оқумен  бірге  халық  арасынан  шыққан  Әсеттің, Ақанның,  Естайдың, Жаяу  Мұсаның, Балуан  Шолақтың  сазды,  салмақты  назды, нәзік  әндерін   сүйе  тыңдап, сүйсіне  айтып   жүрді. Атақты  салдардың  асқақ  әндерін  нақышына  келтіріп,  орындаушыдан  эстетикалық  ләззат   алды. Кейде   өзі  де  үкілі  домбырасына  қосылып  қоңырлата  ән  салды.

Осы   жайында  Ілияспен  дәмдес  тұздас  пікірлес  болған  қарт  әнші  Бісміллә   Балабеков  «Лениншіл  жас”  газетінің   1971  жылғы  29 январьдағы   номерінде  жарияланған  естелігінде   Ілияс  Жансүгіров   «Құлагер”  «Сұршақыз”  әндерін   айттыруды  концерт  күні  Жұматтан    тілек  етіп  кеткен. Өзі  осы  әндерді  үйінде қоңыр  даусымен  орындап  отыратын.

Ілияс  Жаяу  Мұсаның  «Сапар”  әнінің  тарихын  да  біледі  екен.  Әнді  орындатып  отырды  да  «Ойпыр-ай, мынау  естімеген  қайыру  екен, адамды  жылатады  ғой”  деп  бір  қойды.  Ал  «Зәурешті”  орындағанымда  «Шіркін, әні  қандай, сөзі  асыл, зарлы, үнді. Бірақ, орындауы  келіспей  жүр” деп  Ілияс  домбыраны  ала  салып  өзі  орындай  жөнелді”  дейді.

Ақынның  жан  сезімін  Абай  сазы  жаулап  алғаны  көпшілікке  аян. Ұлы  шайырдың   филисофиялық  өлеңдерін  оқи,  жинай,  зерттей  жүріп  әндерін  орындаудан  да  жалыққан  емес.

Осы  жерде  ақынның  ел  әдебиетінің  тамаша   үлгілерімен  қатар   музыкасының  тарихына   да  көңіл  бөлгендігін  айтқанды.  Ол  А.В. Затаевичтің  еңбектерімен   қатар, халықтың  тұрмысына  байланысты  «Тойбастардың”,  «Жар-жардың”,  «Сыңсудың”,  «Беташардың”,  «Естіртудің”  шығу тарихын,  күнделікті  өмірдегі  алатын  орнын  жақсы  білген. Халық  әндері   «Елім-айдың”  «Дүние-айдың”,  «Қоштасудың”, «Гүлдер-айдың”,  «Туған  жердің”, «Айнамкөздің”,  «Ғалияның ,”  «Сұржекей”  мен  «Маң-маңгердің  шығу  тарихын  жеке  тексерген.

– Мен осы Алматының өзінде 1930 жылы 21 ақпанда туғанмын. Әкем – Ілияс Жансүгіров, шешем – Фатима Төребаева. Әкем осы Талдықорғанның Ақсу өңірінің тумасы. Шешем – Жаңақорғаннан. Екеуі 1928 жылы Қызылорда ел астанасы болып тұрған кезде сол жерде табысқан.