Ақын Ілияс Жансүгіров әйелі Фатима Төребаева және ұлы Саятпен. Жеке мұрағаттағы сурет

Шешем әдемі дауысы бар әнші болатын. Сөйтіп, әкем екеуі танысып, қосылады. Сосын астана Алматыға ауысқанда осында көшіп келеді. Ол кезде әкем өте беделді, атақ-даңқы шығып тұрған кез. Тағдыр солай болған шығар, менің екі жасымда әкем мен шешем ажырасты. Менен кейін Сайра деген қарындасым болды. Бірақ, ол шетінеп кетті.

Ажырасқаннан кейін шешем мені алып, төркіні – Түркістан жаққа кетіп қалды. 1934 жылы Ілияс пен Затаевич қазақтың ән-күйін жинап жүрген кезде әкем шешемді шақыртып, Алматыдағы филармонияға орналастырды. Шешем филармонияда 1936 жылға дейін әнші болды. Сол уақытта әкем маған келіп тұратын. Біздің үй орталық базардың жанында жатақханада болатын. Сонда әкем келіп, мені еркелетіп, ойнатып кететін.

Менің әкем халықтың адамы ғой. Сол кездегі мейірімді бейнесі әлі көз алдымда. Және әкеме деген жылылық әлі күнге жүрегімнен кетпейді.

Әкемнің өз кіндігінен тараған ұрпақтарына келетін болсақ, үшінші әйелі Фатима Төребаевадан мен және кішкентай кезінде шетінеп кеткен Сайра есімді қарындасым екеуміз. Ал, төртінші әйелі Фатима Ғабитовадан Үміт, Ильфа есімді екі қыз, Болат есімді бір ұлы бар. Ильфа мен Болат бұл күнде бақилық болды. Өзіме келсем, Жамал, Ризеда есімді екі қызым бар. Жамал Мәскеуде, Ризеда Хорватияда тұрады.

– Осы жерде айта кететін бір жайт бар. Менің шешем филармонияда жүрген кезде Ибади Тәукелов деген кісіге күйеуге шыққан. Ол кісі Алашорданың мүшесі болатын. Ол сол жылдары қудалау көрді. 1937-1938 жылдарға дейін оқыған, алашшыл азаматтардың барлығын жұмыс істетпей, артына аңду қойып, қудалады ғой.

Сталиндік қуғын-сүргін құрбандары азап шеккен Қарлагтың тікенек қоршауы. www.karlag.kz сайтындағы сурет.

Бір-бірінің үстінен жазды ма, жоқ әлде тергеушілер қинап жаздырды ма, әйтеуір бас көтерер азаматтардың бәрі ұсталып жатты. 

Содан қиын күндер басталды. Шешем «Социалистік Қазақстанда» корректор болып жұмыс істеп жүрген кезде құрт ауруынан 1943 жылы қайтыс болды. Сөйтіп, мен тұл жетім қалдым. Шешемді қазіргі Райымбек даңғылы бойындағы мұсылман зиратына жерледік. Бірақ, қазір сол зираттардың үстінен асфальт төсеп, автотұрақ жасап қойыпты.

Мен шешемнің әпкесі Айша Сиқымбаеваның қолында болдым. Оның да күйеуі ұсталып кеткен еді. Әкем туралы халықтан ол кезде естімейтін едім. Бірақ келіп-кетіп тұратын әкемнің таныстары, туыстар маған «әкең туралы ешқашан жаман ойлама. Ол халық жауы емес. Адал адам» деп айтып отыратын.

– Әкемнің төрт әйелі болған. Бірінші әйелі Жәмила өзінің жерлесі, өзімен жасты екен. Жас кезінде әкем сауықшыл болыпты. Өзі де өнерлі адам. Дос-жаран көп. Ал, әйелге не керек? Тыныштық керек. Сөйтіп, тағдыр шығар, екеуінің дәм-тұзы жараспай ажырасып тынады.

Қазақ ақыны Ілияс Жансүгіров.

Сол жерде достары оған Аманшаның дүние салғанын естіртеді. Сонда осы оқиғаны көзімен көрген әкемнің Есболатов деген досының әйелі «Сыр сандық» деп аталатын естелік кітапта Ілиястың әйелін жоқтап, еңіреп жылағанын жазып, «бүйтіп жарын жоқтап жылаған ерді соған дейін де, одан кейін де көрмедім» деп еске алады. Аманшаны ерекше жақсы көрген ғой.

Әкемнің Аманшаға арнаған «Жарыммен қоштасқанда» және «Жарымның моласында» деген екі өлеңін Есболатовтың әйелі келтіреді.

Әкеміз Аманшадан кейін менің шешеме үйленеді. Ажырасқаннан кейін өзінің досы Біләл Сүлеевтің әйелі Фатима Ғабитоваға қосылады. Фатима Жәнібек, Азат және Фарида есімді үш баласымен әкеме тиеді. Екеуі қосылғаннан кейін сол үйден ұсталып кете барады.

Бұны да айту керек шығар, 1940 жылы Фатима Ғабитова Мұхтар Әуезовтен көтерген перзентті – Мұрат Әуезовті дүниеге әкеледі. Бәрі бірін-бірі білген. Мұхтар әкеммен дос болған. Бұған біз не айта аламыз? Ешнәрсе айта алмаймыз. Айтуға қақымыз да жоқ.

– Әкеңіздің қалай ұсталып және қалай атылып кеткені жайлы білесіз бе?

– Әкем ол уақытта Жазушылар одағын басқарған. Қазақтың салтымен жаз шыға таудың бөктерінде киіз үй тігіп, сонда дем алады екен. Сол жақтан ұстап әкеткен. Қаладағы үйін тінтіп, құжаттарын, шығармаларын алып кеткен. Кейбір шығармаларының қайда екені әлі күнге белгісіз.

Әкемнің шығармаларын, басқа да заттарын арбаға тиеп әкетіп бара жатқанда Сапарғали Бегалин көріп қалып, жүгіріп барып, төбелескен бе, тартып алған ба, әйтеуір әкемнің бір кітабын алып кетеді. Ол әкемнің «Құлагер» поэмасы екен. Сөйтіп, «Құлагерді» сақтап, әкем ақталған кезде Фатима Ғабитоваға әкеліп табыстайды.

Қай жаққа айдалғанын тағы айтпайды. Сонымен, бір айдан кейін «Сіздің күйеуіңіз жүрек ауруынан Сібірдегі лагерлердің бірінде қайтыс болды» делінген хат келді дейді Фатима Ғабитова. Сенер-сенбесімізді білмедік әлгі хатқа.

– Әкеңіздің сақталмаған қанша шығармасы бар деп ойлайсыз?

– Оншақты болады. Соның бірі «Мұзқала» деген шығармасы. Бұл шығарма Голощекиннің қазақ жерінде «Кіші қазан төңкерісін» жасаймын деп, халықты аштыққа ұшыратқан саясатын әшкерелейтін шығарма. Бір жазушы, атын ұмытып отырмын, сол кісі «Мұзқаланы» тауып, бастырып, ол туралы мақала жазған. Алайда, осы күнге дейін мен мұрағаттан іздеп таба алмай келемін.

1938 жылы 26 ақпанда әскери соттың үкімімен нақақтан атылған Ілияс Жансүгіровтің ССРО Жоғарғы соты Әскери алқасының шешімімен 1957 жылы 4 сәуірде ақталғандығы туралы анықтама.

Қазіргі кезде Ілияс Жансүгіровтің атында Алматы мен Астанада көше, Алматы облысына қарасты Ілияс Жансүгіров атында қалашық бар. Ақынның мұражайы Талдықорған қаласында орналасқан.