Жылдардағы ашаршылық куәгерлері сөйлейді Алматы, 2016
Әбенова Сарқыт Мұхамбетәбіқызы
жүктеу/скачать 5,61 Mb.
|
| Әбенова Сарқыт Мұхамбетәбіқызы
Менің әжем 1925 жылы сол кездегі Өскемен облысы, Самара ауданы, Ертістің жағасында орналасқан Казнакоп ауылында дүниеге келген. Сарқыт әжем әкесінен ерте айырылып, оны анасы Мұқыпжамал Байділдәқызы тәрбиелеген екен. Бес баланың ішінде ең кенжесі Сарқыт әже екен. 1928 жылы қазақ жерінде кеңес өкіметі кәмпескелеуді бастайды, колхоз, совхоз құруға елдің қорек етіп отырған малын алады. Ел аштыққа ұшырай бастайды. Аштықтың, жоқшылықтың қасіретіне төзе алмаған халықтың көбі жер ауып кетуге мәжбүр болады. Көптеген адамдар Қытайға Шәуешек арқылы қашқан екен. Ал сол кезде Сарқыт әженің отбасы көшуге жағдайы да, көліктері де болмай, ауылда қала беріпті. Олар Ертістің сағасы Қарасу деген өзеннен балық аулап, күнін көріпті. Сарқыт әженің анасы өте шебер кісі болған екен, біреуге тон, біреуге тымақ тігіп, бір жапырақ нан тауып, балаларына бөліп беріп, асыраған екен. Көбіне орыстардың жұмысына жалданып, солардан бидай, картоп алып, соны қорек етіпті. «Картопты қабығымен жеуші едік» деп есіне түсіреді әжем. Орыстар бидай, картоп, жеміс-жидек егіп, жылдық астығын жинап алып, бидай мен ұн сатып отыратын. Сол жылдары аштықтың қасіретімен бірге шешек ауыруы да шығып, Сарқыт әже шешек ауыруына шалдығып, әрең жазылған екен. Оның себебі, аш адамдар арам өлген малдың етін қазып алып жеп, содан ауруға шалдығып, қайтыс болатын еді. Дәрігер деген атымен жоқ. «Адам қатты ашыққанда, қатты арықтап, өлер кезінде ісініп кетеді екен» дейді күрсіне Сарқыт әже. Ол кісі ашаршылықта аман қалып, Ұлы Отан соғысы жылдары халықпен бірге жеңіс күнін жақындату үшін ерен еңбек еткен. Сарқыт әже соғыстан кейін мұғалім оқуын аяқтап, ұзақ жылдар бойы Шығыс Қазақстан облысы, Самара ауданы, Бастауыш ауылында Абай атындағы орта мектепте ұстаздық қызмет жасаған. Қазіргі кезде әжем Алматы қаласында Майкопская көшесінің №36 үйінде қызы мен немерелерімен бірге тұрады. Жазып алған Батырова Жанар Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 4-курс студенті Лубаев Қамсы Бір күні Асхат ағай курстас құрбым Әйгерім екеумізді ашаршылық куәсі болған өзінің енесінің үйіне алып барды. Әжейдің аты - Юсупова Сәрби, 1928 жылы туылған екен. Ол кісі талай-талай әңгіме айтты, барлығын да жазып алдық. Алайда менің есімде әжейдің келіні Гүләйлә апайдың келтірген жан түршіктірер оқиғасы ерекше қалыпты. - Маған бұл әңгімені 1979 не 1980 жылдары, әйтеуір 7- сыныпта оқып жүрген кезімде, Көксу ауданы, Талапты ауылында тұратын атам Лубаев Қамсы айтып беріп еді. Қамсы ата ашаршылық кезінде Куйбышев колхозында тұрған екен. Жігіт шағы, шамасы 24-25 жастарда. Бір күні атам қасына досын ертіп, көрші үйге барады. Есікті ашып, үй иесінің екі жасар ұл баласын шелекке салып, астына от жағып, пісіріп жатқан жерінен түседі. «Жаңағының екі көзі қызарып, денесі қалш-қалш етеді» деп есіне алған еді атам. «Есік ашылған дыбысқа жалт етіп, бізге аш көзімен қарағаны әлі күнге дейін көз алдымнан кетпейді». Әлгінің әйелі де із- түссіз жоғалып кеткен екен, көршілері мұны кейін біліп, іздестірген. Алайда таппаған. Мен «Ата, есімін айтыңызшы ол адамның, мен Куйбышевке барғанда тауып алам, үйіне барам, көрем оны» деп біраз жалындым. Бірақ жетпіске таяп қалған қария: - Оны қайтесің, қызым, ол сол кезде менен 7- 8 жас үлкендеу жігіт еді, қазір тірі. Бүгінде ол өз отбасын қайтадан құрған, әйелі, бала- шағасы бар,- деп жауап қатып еді. Жазып алған Жұлдыз Нұрлан Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 1-курс студенті Барлықбаев Демежан Әкемнің әкесі Демежан атамның басынан мынандай оқиға өткен екен. Атамның туған жылы белгісіз, ал әжемнің туған жылы - барыс жылы. Олардың алты баласы болған. Кәмпеске кезінде «бай баласы болған» деп атамызды өкімет қамауға алған, содан әр күні түрмеде таңертең барлық тұтқындарды сапқа тұрғызып қойып, әрбір үшіншісін атып отырған екен. Атамды да атуға аз қалғанда, әжем әлгі абақты бастығының әйеліне барып, жылап тұрып, одан көмек сұрайды. Өзінің көп балалы екенін айтады. «Сен менің күйеуімді босатуға көмектес, мен саған жинаған алтын ділдәмді және бір дорба ұнымды берейін!» деп алтынын әлгі әйелге апарып береді. Бірақ абақты бастығының әйелі алтынды алмайды: «Сен бұл алтынды маған берме, одан да балаларыңа қаражат қыл. Таңертең ертерек таң бозынан кел, шамам келсе көмектесейін»,- дейді. Содан күйеуіне бұл туралы айтпаған әйел таң бозынан өзі барып күзетшілермен келісіп, атамызды абақтыдан шығарып береді. Содан атам мен әжем балаларын ала сала, Барлық Арасан тауынан асып, Қытайға өтіп кетеді. Ал кейіннен қайта Қазақстанға келгеннен кейін сұрастыра отырып, абақты бастығы әйелінің келесідей жәйін білген екен. Атамызды шығарып жібергенін білген абақты бастығы күзетшілерін қыспаққа алады. Қыспақ көрген күзетшілер тұтқынға шығуға көмектескен өзінің әйелі екенін айтады. Бұны естіген бастық қашқан тұтқынның орнына өзінің әйелін атып тастаған дейді. Ал әлгі алтынды, кіші әкемнің баласының айтуы бойынша, атамыз Қытай жерінде бір зираттың жанына апарып көмген дейді. Оны 1993 жылы үйге қонаққа келген әкемнің әпкесіне айтқанын естігенбіз. Атам мүмкін «бұл алтын жанымның садақасы» деп есептеген болар деп топшылаймын өзім... Міне, менің атамның басынан кешкен оқиға осындай болған екен. Жазып алған Барлықбаева Маржан Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 3-курс студенті Бабалиева Жұмақыз Сарыөзек ауылының тұрғыны Бабалиева Жұмақыз апай (1920 жылы туған) ашаршылық кезінде 10 жаста екен, бастан өткерген әңгімесін маған айтып берді. Ол кісінің шешесі сол жылдары жас босаныпты, ал әкесі қайтыс болған екен. Шешесінің балаларына беретін тамағы жоқ, сондықтан да Жұмақыз екеуі масақ теріп, бала-шағасына талғажау етеді: масақ та титтей де болса, нәр береді екен адамға. Тамақ жоқ, нан жоқ: елдің жағдайы өте нашар. Көрген көзге аяушылық сезім оятады. Сирағы сыйдиған бала-шаға. Көршілер бір-біріне кіріп, араласудан қалыпты. Аштықтан адамдардың ниеті тарылыпты. Осындай күндердің бірінде масақ теруге кеткен Жұмақыз шешесі екеуі көп кідіріп қалыпты. Масақ таппай, талай жерлерді кезіпті. Сөйтіп аштықтан көздері бұлдыраған болар, қалай қас қарайып, кеш батқанын білмей қалыпты. Таңғы азаннан, күн шыға салысымен кеткен олар адасып, таң ата ғана үйлерін әрең тауыпты. Келсе, үйдің іші аңыраған суық. Шешесі жүгіріп барып, бесіктегі жатқан баланы емізбекші болады. Сол кезде оның аңыраған дауысы естіледі. Жұмақыз кішкентай болса да, бала жүрегімен не болғанын бірден сезеді: бесікте жатқан інісі аштықтан көз жұмған екен. Ертесіне баланы жерлеп, жер қойнына тапсырып, бұл ауылмен біржолата қоштасып, екеуі ел кезіп қаңғырып кетеді. Жаяу аштықтан бұратылып, ұзақ жол жүріп, ауыл-ауылдарды аралайды. Талғажау боларлық бір түйір дән бере ме деп, қайыршылық жолына түседі. Бір ауылға келгенде алдарынан қараша үй көрінеді. Шешесі екеуі кірмекші болып, сол үйдің есігін ашады. Үйдің іші қап-қара ыстан көрінбейді. Жыртық киізді төсеніп, төрде бүрісіп бір шал жатыр. Оның бас жағында екі сирағы сыйдиған, аштықтан әбден жүдеген, көздері шүңірейген екі бала отыр. Олардың шешесі қазан жақта от жағып, ауқат істеп отыр екен. «Бізді көре салысымен қолындағы шөмішін ала жүгіріп, балағат сөздер айтып, бізге тап берді. Біз не болғанын түсінбей, қаша жөнелдік» деп әңгімелейді Жұмақыз апай. Өстіп небір қиыншылықтарды бастан өткеріп, ауылдарды аралап, шешесі екеуі жүре берген. Аштықтан азып-тозып, ауыртпалықты көтере алмаған, әбден жүдеген шешесі бір ауылға келгенде көз жұмыпты. Қаршадай қыз шешесінің мәйітінің қасында не істерін білмей, дал болады. Анасының басын құшақтап, еңіреген қызға көмектесетін ешкім болмайды. Тағдыр тәлкегіне түскен кішкентай қыз жүрегі қайғыдан құса болады, еңіреп етегі жасқа толады. Шарасыздан не істерін білмеген қыз анасының мәйітін тастап, дала кезіп жүре береді, жүре береді. Жұмақыз алдынан кезіккен ауылдағы бір үйден пана тауып, жалғыз басты кемпірге кез болады, кемпір қызға жаны ашып, оған көмек қолын ұсынады. Жұмақыз сол кемпірдің бабын тауып, жұмыстарына қолғабыс жасап, кемпірге қыз болып сіңеді. Осылай көп қиыншылықтарды бастан өткеріп, Жұмақыз апай ашаршылықтан аман қалыпты. Ұлтуған есімді кемпірді өз шешесінен кем көрмей, екінші анасы ретінде санапты. - Сол анам болмаса, тағдырымның не болатыны беймәлім еді ғой. Сондай асыл жандар арқылы біз жан сақтап қалған едік, - деп әңгімесін аяқтады сегіз баланың анасы Жұмақыз апай. Жазып алған Базарбекова Меңтай Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 3-курс студенті Оразаева Мағлима Осынау ел басынан өткен нәубет жылдардан қалған көнекөз қариялар да сирек. Сұрастыра жүріп, туған ауылым Қызылағаштың (Ақсу ауданы) тұрғыны, Абай көшесіндегі №24 үйде тұратын жасы тоқсанның төріне оза бастаған әкемнің нағашы апасы Оразаева Мағлима апамен сырластым. Ғасырға таяу өмір сүріп келе жатқан қарт әженің көз жанарының ұшқыны әлі сөнбеген. Мен әжейдің қал-жағдайын сұрап болған соң, ол кісіні ашаршылық жайлы сөзге тарттым. Әжей күрсіне отырып: - Е, қарағым, ол бір «Адам баласына қайталанбасын» деп тілейтін уақыт болды ғой...- деп кимешегінің ұшымен көз жасын бір сығып алды да, әңгімесін әрі қарай жалғай жөнелді. - Ол уақытта 17-18 жас шамасында едім, тұрмысқа жаңа шыққамын, күйеуім жаман жігіт емес еді, аздаған сауаты да бар еді. Алдымен байлардың малы алынып, көп ұзамай орта шаруаның да малдарын өкімет тартып алды. Әуелі күн көріс, азық қылып отырған малды алды, содан кейін көлікті алды, ешбір аяусыз кең тықыр далада жаяу қалдық. Халықтың жиған қоры жоқ. Сырттан не көмек болмады, елде көлік жоқ, тіпті өзенде балық та қалмады. Жұрт ашаршылыққа ұшырады... Қазақ халқы үшін нағыз нәубет басталды ғой. Қуаңшылық та бір жағынан қысып тұрды, қайда көз тастамасаң да аш-жалаңаш, азып-тозған бала-шағаны көресің. Елді жайлаған індет. Аштықтан ел жаппай қырыла бастады. Ол кезде біз Семей облысы, Шұбартау ауданы, Сарқымақ ауылында тұрдық. Таршылық заманда шешем өліп, іні-сіңлілерім жетім қалды. Тамақ жоқ, шөп-шөптің тамырларын кеміріп, сорған күндеріміз де болды. Көзі тұнған аш адамдар тіпті бірінің баласын бірі ұрлап жеуге дайын еді. «Кісі етін жеген шұбартауықтар» деген содан шыққан. Қалада жағдай әлде қалай жақсы деп санаған ауыл қалаға қарай шұбырды. Бірақ қалаға жетудің мүмкіндігі аз еді. Біз де күйеуіміз екеуміз талқанымызды арқалап, қалаға бет бұрдық. Жол бойы сүйектері ырсиып кеткен арық адамдар, жол шетінде көмусіз қалған балалардың өліктері. Әбден қалжыраған әйелдер арқалаған емшектегі балаларын бел астында қалдырып кеткенін көрдік. Біз итпектеп Семейге де жеттік. Ол уақытта Семейге кіре берісте Ертістен өтетін үлкен көпір бартұғын, соған таяғанда көрдік: Құдай-ау, мұнда да қаптаған өліктер. Менің көз алдымнен әлі де кетпейді олар, әсіресе мына сурет: жас әйел өліп жатыр, бір жасқа таяп қалған баласы шешесінің омырауын сорып-сорып, бақырып жылайды. Өлі денеден не шықсын. Ол бала да өлген шығар. Біреуге біреу қарамайды. Семейде де күніміз белгілі болды: тамақ жоқ, бізге қолғабыс берер жан жоқ. Содан Жетісу жақтағы ағайындарға бет бұрдық. Алғаш біз қазіргі Сарқан ауданындағы Черкасскіге келдік. Күйеуім осындағы балалар үйіне арбакеш болып жұмысқа кірді. Бұл дегеніңіз сұмдық жұмыс еді. Ертелі-кеш мая боп жиналған балалардың мәйітін арбаға тиеп, тау ішіне әкетеді де, құздан төмен тастайды, өйткені өлі денелерді көміп үлгеру мүмкін емес. Мұның бәрі де өкіметтің бұйрығы бойынша жасалып жатты: ол уақытта өкімет не айтса, сол орындалатын еді ғой. Біз Черкасскіде көп тұрмадық, Ақсуға келіп табан тіредік. Онда мөлшермен бидай береді екен: әр үйге 1 кесе бидайдан үлестіреді. Сол бидайды кепкен теріге аздап шашып, балаларды алдап, тергізіп жегіземіз, сондан ауқат алатынбыз. Семейден жиырма үй көшіп келдік, оның ішіндегі 13 үй бала-шағасымен тегіс аштан қырылды. Алғашында абысын, келін, қыздарды жуындырып, кебінін кигізуге қорқып едім, үлкен енеміз «сауабын аласың» деп өлгендерді жуындырып, көйлегін кигізіп көметін болдық. Ал кейін тіпті жуындыруға да, көмуге де үлгере алмадық. Бұл жерде де мәйіттерді құздан тастайтын болдық. Бір күнде тіпті 52 адамды құзға апарып тастаған күніміз болды. Аштықпен қатар сүзек, қылша аурулары да қабаттасты. Ел аш-жалаңаш, өлгендер көп, соның ішінде бала жағы басым. Бір жанұядан 7-8 баланы да көміп едік. Ол кезде «продпомощь» деп аздап азық-түлік таратады, ол бәріне тегіс жетпейді. Міне осы ашаршылық жылдары өзімнің нағашыларым Есімбек, Есқалы деген кісілер үш баласымен, әйелдерімен шұбырып, Ташкент жаққа кетіп, содан жоқ болды. Солтүстік жақтың көп елі Түркістанға ағылып, аман қалды ғой - ол жақта жағдай біршама жақсы еді ғой, қарғам,- деп күңірене сыр шертті қария. - Сөйтіп апаларың ашаршылықтан аман қалып, аталарың Ұлы Отан соғысына да қатысты. Тыныш өмірді де көріп кетті. Айналайын, нан ауыз ти, бір үзім нанның қадірін біліңдер! – деп сөзін аяқтап болды да: - Әй, қайдам, заман да, адам да өзгеріп барады ғой, тек нанды қадірлеңдер! – деп шегелей ескертті. Апамыз немере, шөбере сүйіп отыр. Апамыз сөз соңында сол кезде көрген бір түсін айтты. Ашаршылық заманында ашығып, шаршап келе жатыпты. О дүниелік болған көп бала-шаға, әйел-еркектер шығады алдынан. Олардың ішінен бір қарт адам апамызға қалшылдаған, еті әбден кеткен, қу сүйек болған, әжім басқан қолымен үлкен кесе толы тарыны ұсынады да: «Осы тары сен жүз жасқа келгенде бітуі керек, соған мөлшерлеп салдым»,- дейді. - Сол тары толған кесе менің жасаған жасым шығар, - дейді көпті көрген Мағлима апамыз. Содан кейін апамыз маған келесідей батасын берді: Жарылқасын жанды қылсын, Қатарыңның алды қылсын, Не тілесе тілеуін беріп, Қора толы малды қылсын! Әумин! Менің жаңағы түсті жоруым бойынша, Мағлима апамыз жүз жасқа келетін шығар... Жазып алған Базарбаева Айжан Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 2-курс студенті Мұсанова Күмісай Мұсанова Күмісай, 1915 жылы туған, Кербұлақ ауданы, Бостан ауылының тұрғыны: - Мен Бостанға бала кезімде ата-анаммен көшіп келгенмін, - деп бастады әңгімесін. - Бостан басқа ауылдардан шеттеу, тау етегінде орналасқаннан шығар, бұл ауылға көп жерлерден адамдар жан сақтауға көшіп келді ашаршылық кезінде. Ол кезде ауылдың нөмірі ғана бар да, аты жоқ еді. Аласапыран уақытта көшіп келген адам бір-бірін танымайды. Келіп жатыр, келіп жатыр... Содан аты жоқ ауыл босқан қазақтардың қонысы болып, бара келе Бостан атанды... Қазіргі заманға тәубе, нанымыз бар, қарнымыз тоқ, қайғы жоқ... Ал ол кезде... Кешке дейін екі көзіміз төрт болып, анамызды күтеміз. Түнге қарай шаршап-шалдығып ол кісі қостан қайтады, онда орақпен астық оратын: соны үгітіп, қойын-қонышына тығып, үйге әкеледі. Түн ішінде бидайды кейде қуырып, кейде қуырмай-ақ төсекте отырып, тығып жейміз. Бар көретін азығымыз сол ғана. Ол кезде ес жоқ қой, картоп салсақ-та болады екен ғой. Қазір ойласам, қандай ақымақ болғанбыз. Көрші Луговое (қазіргі Терісаққан) ауылында орыстар картоп егіп, күнін көрді. Ашыққан адамдар ондап, жүздеп қырылды. Мәйіттерді ауыл сыртына апарып, жарға тастайды, қазірде Бостанның сыртында орналасқан ол жерде жылда жардан ағарып сүйектер шығып жатады... Аштыққа шыдамаған сорлы қазақ өз етін өзі жеген... О,тоба! Құдайым, әрқашан содан сақта! Осы күніңнен айыра көрме! - деп қарт әже діріл қаққан көздеріне жас алды. Жазып алған Ұлдақан Ажаргүл Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 2-курс студенті Байтемірова Рәзия Байтемірова Рәзия әженің (1899 жылы туған, 04.09.2004 жылы қайтыс болған) өз аузынан естіген әңгімем. - Ол уақытта аштықтан бұратылған бала, ана, кәрі қарттың бір ғана арманы бар еді. Ол - бір үзім нан. Дүние, мүлік - ештеңе керек емес, тек қана бір уыс бидай мен бір үзім нанға зәру болды қазақ. Нанға жетпей көз жұмғандар қаншама! - Есімде, - деп айтушы еді апам, - бір күні жарты ауыл түгел қырылды. Өздеріне ажалды өздері тілеп алды. Далада үлкен бөшкеде қалған солидол майы бар екен, соны көрген аш адамдар жапатармағай қайың талының қабығына жағып жеді. «Қой!» дегендердің тілін алмай, бала-шаға болып тойып жеп жатыр. «Не болса да қарным бір тойсын» - деп бірін-бірі итеріп, құлшынып, сол майға жеткенше асығып, тойып бір жеді. Ертеңгісін іштері күйіп, ыңырсып жатып өлгендері қаншама болды десеңізші... Басынан не өткермеді қазақ. Бәріне шыдап, көнді. Талай қайғылы оқиғаны бастан өткізді. Бүгінде сол кездегі «Босқындардың ауылы» атанған Бостан ауылы елімізге танымал азаматтарын мақтан тұтады. Ауылда небәрі 174 жанұя тұрады. Алайда ақын, депутат, академиктер, ғылым докторлары мен кандидаттары Жамбыл Тобаяқов Бақытжан Тобаяқов Қасабеков Серікбай Қасабек Аманжол Әлмұқамбетов Науханбай Әбілқасымов Ерасыл Бұлдыбаев Анарбай Әлмұқамбетов Сейсекбай сынды елге танымал ағаларымыз осы кішкентай Бостан ауылынан шыққан. Жазып алған Ұлдақан Ажаргүл Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 2-курс студенті Нүсіпова Бижамал 1932-1933 жылдары елді жаппай ашаршылыққа тап қылған қиын-қыстау заман туралы Ескелді ауданы, Шымыр ауылының тұрғыны, 1925 жылы туылған Нүсіпова Бижамал апа былай дейді: - Елде ашаршылық туып, шешек ауруы ушығып тұрды. Әкемнің Оразқұл деген бауыры осы кезде қадақ (шаншу) ауруынан қайтыс болады. Атам Нүсіп еті тірі, пысық адам екен. Аштан өлмей, күн көру үшін атам барлық ағайын-туыстарын Шымырдан Сағабүйенге көшіреді. Жалпы халықтың халі нашарлап, ашаршылық пен аурудан көп ел өледі, олардың үстіне топырақ үйіп, осылайша көме салады екен. Осындай жағдай қиындап тұрған уақытта атамның күйеу баласы Қытайға қашуды ұйғарады. Бір түнде ауылдан қашып шығып, Қапал тауының бір сайына қонып, әлгі жерде түйе сойып, етін асып, әрі кетпекші болады, бірақ орта жолда қуғыншылар қуып жетіп, кері қайтарады. Жол жөнекей әкемнің інісі Оразбайдың жас баласы, тағы да екі туысы өледі. Өлген туыстарының балаларын кейінірек апалары бауырына салып асырайды. Өкімет қашқан еркектерді қамауға алып, әйел, бала-шағасын түгел тінтіп шығады. Олардың аяқ киімдерінің табанына тыққан ақшаларын, алтын-күмістерін, сәукелесіне дейін алып қояды. Әйелдерді Сағабүйенге абақтыға отырғызады. Бірнеше күнен кейін босанып, бұлар Шымырға қайтып оралады. Біраз уақыттан соң Оразбай да айдаудан қайтып келеді. Ал Нүсіп атам бір жылдан кейін оралды ауылға. Туысқандар Шымырға келген соң колхозға кіріп, колхоздан бір қой алады, оның сүтін сауып ішеді, өздері Қоғалы жақтағы егіс алқабынан масақ ұрлап күн көреді. Ұстап алса, оны да тартып алып отырған өкімет. Сондықтан да олар теріп әкелген масақтарын жерге көміп, тығып ұстаған, бір уысын алып, бір қазан суға қайнатып ішетін болған. Атам «ашаршылық жылдары кісі етін жеген, антұрған» деп бір кісіге ұрсып отыратын,- дейді қарт әже. Ұлы Отан соғысында Бижамал апаның кіші әкелері мен үлкен ағасы Жандос қаза табады. Бижамал апаны да соғысқа әкетпекші болады. Бірақ атасы жүктің артына тығып ұстап, жібермей алып қалады. Бижамал апаны 1945 жылы еңіретіп, өзінен 20 жас үлкен жездесіне зорлықпен қосады. Сол кісімен отауласып, апамыз 12 баланы өмірге әкеледі. Балаларының 10 тірі қалады. Бижамал апа жас кезінде өте сауықшыл болған екен. Алты колхоз біріккен «Қызыл бұрыш» отауында ойын-сауық құрып, әнші болған. Өмірдің талай қиыншылықтарын басынан өткерген Бижамал апа әлі де өмірден жақсылық тілеп, бала-шағасының ортасында өмір сүріп жатыр. «Үлкендердің сүйегі асыл» дейді ғой, ол кісі де әлі тың, ширақ, балаларының болашағына үлкен үмітпен қарайды. Жазып алған Ұлдақан Ажаргүл Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 2-курс студенті Худайбердиев Мөрдін Менің ауылым Садыр Панфилов ауданының орталығы Жаркент қаласынынан 18-20 км қашықтықта орналасқан. «Менің ауылым ашаршылық жылдарында» тақырыбындағы әңгімені жазу үшін мен Садыр ауылының тұрғыны Ұлы Отан соғысының ардагері, 1920 жылы туылған Худайбердиев Мөрдін атамен кездесіп, сол атаның келесі сөздерін жазып алып едім. - Менің ол кезде бала кезім. Бірақта ауыл адамдары басына түскен қасіретті бала болсақ та сезіндік, қиыншылықтарға ата-анамызбен бірге жанымыз күйзелді. Ол кезде Садыр ауылында көбінесе ұйғырлар ғана тұратын. Ашаршылық жылдарында біздің ауылға қазақтар көшіп келе бастады. Олардың түрінен адам қорқады. Жүдеп-жадап кеткен. Кейбіреуінің балалары, туыстары, үлкендері жолды көтере алмай, аштыққа шыдамай, жолда қайтыс болған. Сөйтіп қазақ ағайындар біздің ауылдан қоныс тепті. Біреулері ауқаты барлардың жұмысын істеп, басқалары малын бағысып, ақысына бидай, тары сияқты азық алып отырды. Кейбіреулері қурай теріп, соны ауылда сататын, сатады деймін-ау,- айырбастайтын. Айырбасқа кішкене тары немесе жан жалғайтын сүт, айран ішетін. Әрине оларға төлейтін ақша ешкімде жоқ. Сондықтан өзінен жырып, кішкене болса да жейтін асын ұсынып отырды ел. Анамыз жұмыстан келгенде, бізге қойнына тыққан дорбасына салып алған бидайдың қалдықтарын әкеп беретін. Соны қуырып, жан жалғайтынбыз. Ол кезде бір-бірімізге деген аяушылық, адамгершілік, ізгілік, жанашырлық, бауырмалдық сезімдеріміз шыңдалған тұс еді. Кішкентай бір нәр болса да бөлісіп жеуге асығатынбыз. Ашаршылық бізді жақындастыра түсті. Жақыныңның қадірін біліп, ата-анаңа деген құрмет сезімі арта түскен еді сол кезде. Титтей де болса бір дән немесе кішкентай да болса бір үзім нан бізге үлкен демеу еді. Осы қиыншылықты, ашаршылықты жеңіп күнімізді - күнге жалғап, азамат болуымызға анамыз көп еңбек сіңірді. Өзі жемесе де біздің аузымызға тосатын. «Сендер жеңдер», – деп өзі жемей, бізге қарап отыратын. Сол аналардың төзіміне, шыдамдылығына, қайсарлығына, ержүректігіне таңқаламын, анамды елжірей еске алып, оның алдында басымды иемін. Ақ жаулықты аналар бізді осы дәрежеге жеткізді, бізге осы шуақты, бейбіт өмірді силады – десем артық болмас. Жазып алған Оралова Әлиман Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 4-курс студенті Мәриәм Шаймұратқызы Менің әкем Кеңесбай Дәулетбаев (1941 жылы туған, бұрынғы Қапал, қазіргі Ескелді ауданы, Көктөбе ауылының тұрғыны) мынадай әңгіме айтып еді. Анам Мәриәм Шаймұратқызы (1971жылы қайтыс болған) былай деп әңгімелейтін: «Шаш ал десе, бас алатын» Толғанбай деген кісі болыпты ауылда. Оны тіпті солдаттар күзетіпті дейді. Апамдар оның атын естісе, «Толғанбайың құрсын!» деп ашуланатын. Сол жылдары қуаңшылық болып, шөп шықпапты. Мал жаппай қырылып, қалған малды ел сойып жеген. Ауылда бірен-саран орыстар тұрыпты. Олар егін, картоп салады екен. Қазақтар солардан қалған масақты терем деп, кешке дейін жүріп, бір уыс бидай жинайды екен. Онысын ошақтың астына күлге тығып қояды. Сол тыққан бидайларын да талай Толғанбай, Рақыш, Тұмарбек деген белсенділер тінтіп, тартып алады екен. Бұл қаныпезерлер талай елді зарлатыпты. Ашаршылықта апам екі бірдей інісінен айрылған... Дәулетбаева Ғалия Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 4-курс студенті Жұмаш атай Мен Қаратал ауданы, Жасталап ауылында тұратын Жұмаш атайға жолықтым. Ашаршылық туралы баяндауымды сұрағанда ол кісі төмендегідей әңгіме айтты. «Атамыздың жанын өз көзімен көрген, өзі куә болған келесі оқиға түршіктіріпті. Сол жылдары Бекболат есімді жігіт әке-шешесі қайтыс болған соң әпкесі Гүлшатпен бірге тұрыпты. Екеуі де ашаршылықтан азып-тозып, тіпті жүрерге әл-дәрмені қалмапты. Бір күні көздері кіртиіп, жүні шыққан кішкене көрпешеде бүрісіп жатқан інісі әпкесіне: - Әпке, сен даладан масақ немесе картоп қалдығын теріп алып кел! Егер тауып әкеле алмасаң, мен сенің өзіңді жеймін! – депті. Сонда әпкесі әлсіреп жатқан інісіне жаны ашиды да кең даланы бойлай жөнеледі. Өзі де жүдеп, аштықтан әбден әлсіреген, аяғын әрең басады. Өкінішке орай ол даладан да, ауылдан да ешқандай ауқат таппайды. Жаны қинала інісіне қайтып оралады. Інісіне мойнын ұсынып: - Жаным Бекболат, жан інім, мен ештеңе таба алмадым. Кешір мені... Міне, мені жесең - тамағым, сен үшін жан пида, – деп көзінен мөлт-мөлт жас ағытылып, інісіне мойнын ұсынып, өлімге өзінің басын тігіпті. Әлсіресе де інісі алдына бағлан қозы келген аш қасқырдай әпкесін сол жерде бас салып, бауыздайды. Осыны көзімен көрген Жұмаш атамыз, ол кезде жігіт болып қалған шағы, есінен танып құлапты. Қанша жатқаны белгісіз, біраздан кейін есін жинап алып, алды-артына қарамастан қаша жөнеледі бұл үйден... - Осы оқиғаны шын мәнінде болған десем де, елдің көбісі бұған сенбейді. Бірақта оның болғаны анық... Мың өліп, мың тірілген қазағым осындай жан төзгісіз күндерді де басынан өткерген... Осындай оқиғаны еске алудың өзі де қиынға түседі екен. Ешқашан мұндай ауыр күндер қайталанбасын, халқымыздың аспаны ашық, күндері жарқын болсын!- деп қария кемсеңдеп аяқтады әңгімесін. Жазып алған Мұстапаева Айгүл Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 4-курс студенті Қапиза Тоқтағұлқызы Бұл оқиғаны мен өзімнің көрші апамның әңгімесінен естігенмін. Қапиза апаның бұл айтқандарын есімде сақтап, бұндай жанды әлемге танытпасам да, келесі ұрпақтардың санасына құйып, олар қалған ғұмыры мен өмірін қайғы мен қасіретке толтырмай, өкінішпен өткізбесе екен деген оймен бүгін мен қағаз бетіне сонау бір замандағы оқиғаны жазып қалдырсам деп отырмын. - Е, балам, ерте кезде бітіп кеткен ескі жараның аузын ашып, іштен қан жұттырған заманымның несін айтайын! – деп апам үлкен бір ойға батып кетті. Ауыр бір күрсініп, көзінің жасын бір сығып, апам әңгімесін бастады. - Қарағым, ол кезде қызымыз - күң, ұлымыз - құл болған заман еді. Марқұм әкемнен тараған еркек кіндіктен ағам және оның артынан ерген жалғыз мен едім. Менің әкем - Тоқтағұл есімді сіңірі шыққан кедей еді. Әкемнің өзі он екі ағайынды болған екен. Әжеміз марқұм он екі баласының он бірін жер жастандырып, оған бала тоқтамаған екен. Барлығы туған соң қызылшамен ауырып, өле беріпті. Ең соңында, менің әкем туғанда, үлкен бір молда келіп, кіндігін балтамен шауып, баланың атын Тоқтағұл деп қойған екен... Шешем марқұм әке-шешеден ерте айырылған тұлдыр жетім болған. Әкем екеуі қосылғанда шешем 14-те, әкем 19 жаста болыпты. Әкем Тілеуберді деген байдың жеті жасынан қозысын бағып, шешем сол босағаның күңі болып жүріп бір-бірімен табысқан екен. Мен ес білгелі жыртық шоқпыт лашығымыз бен жалғыз сауын сиырымыз, үш-төрт ешкіміз және жалғыз құмай тазымыз болған. Бай бәйбішесі мейірім түскен адам еді. Одан кейінгі екі тоқалы адамнан емес, иттен жаралған ба деп ойлайтынмын. Байдың бәйбішесі айықпас дертке ұшырап, жыл жарымдай төсек тартып жатып қалды. Бәйбішенің сау күнінде қарнымыз ашыққан емеспіз. Шешеміз марқұм сол үйдің отымен кіріп, күлімен шығып, таң азаннан кетіп, ел жатар орнында оралатын. Әр күні сорпа, сүйек-саяқ, отқа піскен таба нан үзілмейтін. Сол кезде анам байғұс әр күні әкелген тамағын тезірек бізге жеткізіп, аузыма тығындаумен болатын. Қайран бала кезім, сонда шешем бір үзім нанды аузына алмай, бізге тығындағанына мәз, ал біз болсақ кешке дейін аш жүріп, жатар орнында ғана тойып, ас ішіп ұйықтағанға мәз болып жүріппіз. Анам байғұс титтей қолы бос болса, көрші байлардың жүнін түтіп, арқанын есіп, киізін басып, бір аяқ бидай әкелетін. Ал әкем болса байдың малының соңында айлап кететін. Бай жылқысы қайда жайылса, сол жылқының соңында құрығын сүйреп, әкем де жүретін. Әкемізді анда - санда бір көргенімізге мәзбіз. Күндердің бір күнінде бай бәйбішесі о дүниелік болып кетті. Бәйбіше кетісімен, екі тоқалдың айы мен күні алдарынан шығып, бар билікке ие болды. Бұрынғы күніміз көзден бұлбұл ұшты. Шешем бір күн келсе, бір күн келмей, аштықтың дәмі ащы таңдайымызға тие бастады. Анамыз келгенде де мандытып ештеңе әкеле қоймады. Келгеніне риза боламыз. Кейінгі кезде көзі ішіне кіріп, құр сүлдерін сүйретіп келген анама жанымыз аши қарап, аш екенімізді ұмытып та кететінбіз. «Бір келсе, жеті жұт бірге келеді» - деген ғой. Сол жылдары қысы қатты, жазы аптап ыстық болғаннан бар жайылым қуарып, мал біткеннің бәрі қырыла бастады. Шешеміз ауыр науқасқа ұшырап, төсек тартып жатып қалды. Ағам бай босағасына әкем сияқты қозы бағуға кетіп, жалғыз мен ауру шешеммен қалдым. Жалғыз сиырымыздың төрт емшегін кере сауып, шешемді сол сүтпен асырап бақтым. Бірде қыс қатты болып, аязда, ақ-түтек боранда бай жылқысы бөлініп кетіп, әкем жарты үйір жылқыдан айырылып қалыпты. Бай сол жылқысының құнын сұрап, әкемнің неше жылғы еңбегін бермей және үстіне жалғыз сауын сиырын тартып әкетті. Ағашқа байланып өзі әзер тұрған көтерем сиырдың екі аяғын құшақтап, мен талай жерге дейін сүйретіліп бардым. Мұны көрген әкем мен шешем ішінен қан жұтып, маған үнсіз ғана қараумен тұрды... Қазақ даласын жайлаған жұт біздің төңірекке де келіп жетті. Бай малы қырылған үстіне қырыла берді. Байдың босағасында жүрген жалғыз ұлы мен тозып, шаршап, әлсіреген қызын ойлап, анам байғұс аштықтан үш түн сандырақтап, аштық деген залыммен алысып, таңға қарай көз жұмды. Неше жыл бай малының соңында қысы-жазы жүрген әкемнің де екі аяғынан кетіп, мүгедек болып қалды. Ауыртпалық енді маған түсті. Бір уыс бидай сұрап, күндіз ел босағасын тоздырдым. Жұт жайлаған елде қайдан нан мен бидай болсын? Өстіп қанша жүргенімді білмеймін, бір күні бай апыл-ғұпыл үйін бұздырып, ағама қалған малын айдатып, елден қашпаққа айналды. Кешкісін ұрланып келген ағам бізге «Жүріңдер, бай көрші Қытайға өтпекші. Соның малын айдап, мен де өтемін, екеуіңді алып кетемін» деді. Оған бай мінезін білетін әкем бармады. Ұлына да жалынып, оның бармауын тіледі. Ақыры көндіре алмаған соң, мені алып кетуін айтты. Аға мен әке ортасында тұрған мен от пен судың ортасында қалғандай болдым. Әкеме қарап, бір жалынам. Сол кезде мен өз ағамды өзім тани алмадым. Көзінен от шашып, бір үмітпен кетіп бара жатқандай болды маған. Екі аяғы сал әкемді қимай, мен елде қалдым. Сонда ағам есіктен шығып бара жатып, артына бұрылып маған: «Күнім, алтыным, Қапилаш, мен ораламын, сені алып кетемін, жарай ма? Бірақ сен жылама, мен жол көріп келейін, сосын екеуіміз әкемізді арқалап, сол жермен Қытай еліне де жетеміз», - деді де маңдайымнан сүйіп, шығып кетті. Өмірге деген үлкен үмітпен аға соңынан «қашан келер екен» деген оймен мен қалдым. Ал әкем болса ұлымен іштей қоштасып, көзінен аққан жасын маған көрсетпей сүртіп жатты. Бай түнделетіп көшіп, ағам сол байдың малының соңынан кетті. Ағам Мағжан кетісімен екі күн бойы әкем теріс қарап жатып алды. Бір күні әкемнің нағашысы келіп, «Бізбен жүріңдер, Қытайға өтеміз, жаңадан өмір бастаймыз, бір ауыл тегіс шығып кеткелі отырмыз. Сосын мен де сендерді осында тастамай алып кетпекке келдім», - деді. Сонда әкем: «Мені басыңа масыл қылып қайтесің. Мен әйелімді жалғыз қалдырып, қайда барамын, өлсем - әйелімнің жанына барамын, ал қызым болса саған аманат. Қарындасыңның аруағы риза болсын десең, өз қызыңдай көріп өсіріп, бақ» - деді. Біз кетуге жиналдық. Үйден шығып бара жатып, соңғы рет әке бетіне қарадым: әкем маған үлкен бір қимастықпен қарап: «Бара ғой, балам, ағаңды да сол жақтан тауып аларсың», - деді. Әке бетінен айлар мен жылдардың тізгінін тізбектеп қойғандай әжім қатпарлары сызылып білініп тұр. Қызық, бұрын қалай байқамағанмын... Арбаның ортасына отырып, сахарадай даламмен, ащы бір балалық шағым өтсе де туған жерімді қимай мен келемін. Қанша жүргенімізді білмеймін, әйтеуір: «Мынау Мағжан ғой! Апырай, соның өзі!» - деген сөздерден ояндым. Өз көзіме өзім сенбей, қақиып тұрдым да қалдым. Көз алдымда екі көзі ойылған, шыбын мен құсқа жем болған ағамның өлігі тал түбінде жатыр. Апыр-топыр арбадан бізді түсіріп алып, келесі кетіп бара жатқан көштің арбасына салып, нағашыларымыз жүре беруімізді қалады да, өздері жиендерінің сүйегін көміп, кейінірек артымыздан қуып жететіндіктерін айтты. Түкке түсінбей, тіл-аузым байланып қалған менің жүрегім мен жаным осы елдегі, осы жердегі әке-шеше мен ағамның аруақтарының жанында қалып қойғандай болды. Құл сүлдерім қалып, арбаның артына таңылғандай болған аға бейнесінен көз алмай қарап кетіп бара жаттым. Бұл кезде мен тоғыз жастағы жас бүлдіршін едім... Кейін білдік, бай сол түні Қытайға өте алмай, сол жерде бар малын және ат басындай алтынын тастап, ағам жатқан талдың түбіне бүкіл алтынын тығады. Онымен қоймай, алтынын қызғанып, ағама «Тірі жүрсең, сен бұл алтынды қазып аласың!» - деп екі көзін ойып, сол араға тастап, жалғыз басымен Қытайға өткен екен... Иә, балам, ол заман мен бұ заманның аралары әлдеқалай қашық... Қазір егеменді ел болдық, Қазақстанымыз гүлденді. Ол заман қазір бір ертегі сияқты болып кеткен. Елім, жерім аман болсын. Ол заман да біздің маңдайымызға жазылған бір заман шығар. Сүйегі қурап, топыраққа айналып кеткен сол заман азаматтарын еске алып, жаманы болсын, жақсысы болсын, оларға Құран бағыштатып, еске алып отырамын. Заманымыз тыныш, ел іргесі аман болсын! – деп Қапиза апа сөзін аяқтады. Ол кісінің бүгінде 7 ұлы, 3 қызы бар, 32 немере, 9 шөбере сүйіп отырған бақытты әже. Қытайдан 1962 жылы қайта оралған әже әке-шеше, ағасының моласын тауып, Құран бағыштап, аруақтарды риза қылуға ұмтылады. Иә, біз осындай аналар мен аталардың арқасында өмір сүріп, осы күнге жеткенімізге үлкен алғыспен бас имесе болмайды! Аталарымыз бен әжелерімізге табынып өтейік, отандастар! Жазып алған Мақашева Маржан Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы сырттай оқу бөлімінің 4-курс студенті (Ақсу ауданы, Кеңжыра ауылының тұрғыны) Ержігітова Секер Менің Секер әжем 1914 жылы туылған. Сол кісінің есімде қалған бір әңгімесін келтірейін. - Мен сол жылдары Гвардия ауданы, Қоғалы ауылына ұзатылып, келін болдым... Ашаршылық кезінде бүкіл халық үй-күйін тастап, қаңғып кетті. Біз төбесіне майда қорда салып, оның үстіне сабан жабылған тоқал тамда тұратынбыз. Сол кездерде орыстардың тастаған картоп қалдығын, борсып кеткен капустасын теріп жейтінбіз. Масақ тереміз, бізді күзетшілер ұстап алып, аямай соғатын. Сонда бір тостаған бидайды әзер теріп, оны үйдегі қол диірменге тартып, ошаққа нан қақтап немесе қуырып жедік. Нанның күйігін суға езіп, боялған шәй қылдырып іштік, солай өлместін күнін көріп өмір сүрдік. Бір күн тамақ ішсек, екінші күні аш жүрдік. Адам етін жегіштер пайда болды. Масақты күнде тереміз, күнде бидай қуырамыз, күндіз біреулер көріп қояды деп қорқатынбыз. Шәйді мосыға іліп, астына қурай жағып, қайнатып ішетінбіз. Отынымыз - сабан-қурай, соны жағып, ошақтың түбінде ұйықтаймыз. Киерге киім, ішерге тамақ болмаған кез еді. Бір қабат киім, соны түнде шешіп алып жуып, күндіз киетінбіз. Сол жылдары сабынды қолдан жасадық, алаботаны теріп, оны күйдіріп, күлін қайнатып, борсықтың майына шылап, қатырып қоятынбыз. Ыдыс жоқ, қарағашты кесіп, соның ортасын ойып, тостаған ожау жасаушы едік... Жазып алған Ержігітов Бауыржан Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясының студенті Тоқтабекова Әсем Ө.А.Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы сырттай оқу бөлімінің 4-курс студенті Мен келін болып түскен жанұяның үлкен апасы бар еді. Ол кісі әңгімешіл болатын. Бір әңгімесінде ашаршылық туралы айтқаны бар еді: - Сонау 1931-1933 жылдары халықтың басына ауыр күндер төнді. Қаншама көп адамдар көз жұмды. Сол кезде мен 7 жаста болған екенмін... Мен өзімнің әке-шешесінің қолында өспей, атам мен әжемнің қолында өсіп жетілгенмін... Жан-жақта өмір үшін күрескен аш адамдар. Әлсіреген балалар, аштықтан қырылған ел. Сол кездегі қиыншылық жағдай қайтадан келмесін, ұрпағымыз аман болып, ондай зұлматтан Тәңірім сақтасын!.. Сонда апамды әжесі мен атасы тығып қояды екен. Өйткені ол кісі бала кезінде толық болған екен. Сол кезде аштықққа шыдамаған адамдар кішкентай балардың етін жеген. Кейбір жанұялар өздерінің балаларын жеген. «Бізде әлі де балаларымыз болады - тек екеуміз аман болсақ болғаны да», деп өз балаларын өлімге қиған әке-шешелер көптеп кездескен екен. Далаға масақ теруге шыққан кезде атасы мен әжесі апамның денесін мойнына дейін жерге көміп, басына қаңылтыр кигізіп, үйінде қалдырып кетеді. Апамның есінде бір қалғаны, атасы екеуі далада келе жатса, бір әйел жолдың шетінде жатыр екен. Қасында бір жасқа келген-келмеген нәресте жатқан. Анасы қайтыс болып, кішкентай бала анасының омырауын еміп, әлсіреп жатқан. Атасы ол баланы алмай өткен. «Қалай оны асыраймын, өз балаларым да жетеді ғой?» - деп қастарынан өте берген. Осы әңгімелерін айтып, апамыз көзіне жас алып, балалық шағын күрсіне еске түсіреді... Осындай сүйегі асыл апаларымыздың қатары жылдан жылға сиреуде. Ол апамыз да былтырғы жылы көз жұмды. Өзінің көзі кетсе де, апамыз айтқан 
әңгімелері жадымызда... «Өз тарихымызды білмей, біз үшін болашақ жоқ»,- деуге тұрарлық. жүктеу/скачать 5,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|