Жыраулық өнердің қалыптасу кезеңдері

Қожa Aхмeт Ясaуи aтындaғы Хaлықaрaлық қaзaқ-түрік унивeрситeті

aғa оқытушы, Түркістан қаласы

eljan_77@mail.ru

ӘОЖ 792.028

Бұл мақалада қазақтың эпикалық дәстүрдің ертеден келе жатқан арнасы туралы жазылған. Оның құрамына жыр, толғау, терме секілді речитативтік мақамға негізделген жанрлар енеді. Ерте дәуірлерден тамыр тартатын жыраулық дәстүрдің негізгі нысанасы-ел, тайпа, қоғам тағдыры, ата-бабаларымыздың ерлік, елдік іс-әрекеттерін кейінгі ұрпаққа жеткізу болып табылады.

Жыраулық дәстүр ел тарихы, ата-баба тағылымына негізделуімен айқындалады. Батырлықты паш ететін, ел қорғау идеясына құрылған қаһармандық жырлар соның жарқын дәлелі. Ерлік рухына толы көне жыр-дастандар тайпа тарихына құрылып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, дамып, жетіліп отырған. Бұл олардың әдеби мәтіні мен музыкалық мақамына да қатысты нәрсе. Жыраулық дәстүрді жалғастырудың маңыздылығы тайпалық, халықтық, ұлттық сипаттарымен дараланады. Оны зерттеп, зерделеп, ғылыми тұрғыдан игеру барысында бірқатар іс-шаралардың атқарылып келгені мәлім. Зерттеушілер тарапынан «жыраулық өнер» деген тіркестер де қолданылып келеді. Бірақ осы ұғымдардың бір-бірінен айырмасы, болмаса бір-бірімен сабақтастығы әлі күнге арнайы сөз болған емес.

Қазақ-халқымыздың мәдени-фольклорлық мұрасы сөз болғанда алғаш ауызға ілігетін ұғымдардың бірі – дәстүр. Кең көлемде алғанда ол тарихи қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын әдет-ғұрып, салт-сана, ел естілігі, бір сөзбен айтқанда қазақ болмысының жиынтығы. Ғылыми-философиялық әдебиетте оған қоғамда ұзақ мерзім сақталатын мәдени-әлеуметтік мұра жиынтығы деген анықтама берілген. Екінші жағынан, дәстүр-өнер мен поэзияның өмір сүру аясы. Ол әдетте ел тәжірибесіне сүйенеді. Осыдан келіп дәстүрдің ұлттық сипаты деген ұғым туады. Бүгінде Қазақстанның кейбір аймақтарында ғана сақталып, оның өткеніне қатысты мәліметтер жеткізетін жыраулық дәстүріміздің ұлттық тарихымызға, мәдениетіміз бен өнерімізге, әдебиетімізге қатысы аса зор.

Сонау оғыз дәірінде туған ұзандық өнердің кейінгі жыраулық дәстүрге арқау болғаны анық. Оғыз, қыпшақ, ноғайлы дәуірлеріндегі тарихи-этникалық үрдістер тайпа тағдыры, ел болашағын басты тақырып еткен жыраулық дәстүрдің өрісін кеңейтіп, бүкіл түркі дүниесіне паш етті. Арғы жерде Тоныкөк Қорқыттан бастау алатын бұл арна эпикалық дәстүрге ұласып, Еділ-Жайық бойындағы жыраулар шығармашылығына арқау болды. Әріден бастау алатын жыраулық дәстүрді сақтап, біздің заманымызға жеткізген бірнеше тарихи-мәдени аймақтар қатарында Маңғыстау, Атырау, Сыр және жетісу өлкесін атауға болады. Кең көлемде алғанда мұның үшеуі де оғыз тайпаларының орта ғасырларындағы мекені. Көне түркі дәуірінде Орхон-Енисей бойын мекендеген оғыздардың алғаш Жетісу, одан соң Сырдың ортаңғы ағысы мен Каспий жағына қарай қоныс аударғаны мәлім. Жағырафиялық негізде мұны батыс, оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтар деп жіктесек, осылардың арасынан IX-X ғасырлардағы оғыз мәдениетінің ізі сақталған Сыр өлкесін айрықша атауға болады. Мұндағы жыраулық өнерге тән негізгі ерекшелік-дыбысты таңдайға салып дірілдетіп шығару. Бұл дәстүрді ел арасында маңырама (аңырама) деп атаса, біз оның соңғы әдеби баламасын қолданғанды дұрыс деп білеміз.

Аңырама үлгісін Қазақстанның өзге аймақтарынан кездестіру қиын. Оның ізін тек қана түрікмен мәдениетінен табуға болады. 1984 жылы Ашхабад қаласында өткен Бүкілодақтық ғылыми конференцияда тарихи дастандарды дәл осы тәсілмен таңдайға салып орындаған бахшыларды болды. Тахтакөпір жағында тұратын түрікмен-саррықтарға тән екен. Олардың арасында «Саррық қойшысы-салбыр бахшысына тең» деген сөз де бар. Түрікмен ұғымында бахшы-жырау, яғни жыр-дастан айтушы. Олар жырдың ұзақ саласын бір деммен қайырғанда мойын тамырлары біреуленіп кетеді. Түрікмен бахшыларына тән бұл ерекшелікті кезінде В.Успенский мен В.Беляев жазған болса, дәл осы көріністі біз сырбойылық жыраулар бойынан табамыз[1,322]. Түрікмен бахшылары-секдірмек, қазақ жыраулары-аңырама деп атайтын дәстүр осы. Арғы жерде оғыз дәуірінен бастау алатын қазақ-түрікмен мәдениетінің тектестігін білдіретін мұндай ерекшелікті зерттеудің маңызы аса зор.

Жыраулық дәстүрге орай қолданылып жүрген тіркестердің шартты тұстары да жоқ емес. Мысалы, жыраулық поэзия, жыршылық өнер деген ұғым бойынша олардың бірі-бастауы, екіншісі-жалғасы болып шығады. Яғни XVIII ғасырға дейін дамыған жыраулық поэзия, одан бергі жерде жыршылық өнерге ұласқан.

Сол сияқты жыраулық өнерді бір ғана поэзия ұғымының аясында түсіну жетімсіз. Ол-синкреттік құбылыс, поэзия мен музыканың ажырамас бірлігіне негізделген жанр. Ал жыраулық поэзия-жазба әдебиетке тән атау. Орта ғасырлар жағдайында поэзия жеке өнер саласы ретінде жіктеле қоймаса керек. Бұл кезеңде қобыз немесе домбырасыз жыр жырлап, толғау айтқан жыраулар болған емес. Олай болса бұл мәдени құбылыстың мән-мағынасын көрсетуге жыраулық поэзиядан гөрі жыраулық өнер деген тіркестің жарамдылығы айқын.

Жыраулық поэзия мен жыршылық өнер-бір ұғымның түрлі стадиялық кезеңдеріне тән атау емес. Олар поэзия мен музыканың дараланып, жеке-жеке өнер салалары ретінде жіктелгенін байқататын тіркестер. Ал XV-XVIII ғасырлар жағдайында мұндай процестің жүзеге аса қоймағаны белгілі.

Асылы жыраулық өнер, жыршылық өнер деген тіркестерді қатар қолданған жөн. Олардың стадиялық сипаты да айқын. Әрбір атау, әрбір термин қарастырып отырған құбылыстың табиғатына толық сай келгенде ғана оның болмыс-бітімін аша алмақ.

Көнеден бастау алатын жыраулық дәстүр XV-XVIII ғасырлардағы хандық дәуір мәдениетімен тұйықталмайды. Бұрын қазақ әдебиеті Бұқар жыраудан басталады деген пікір үстемдік еткен болса, бүгінде Бұқар-қазақтың соңғы жырауы деген пікір жиі естілуде. Алғашқысының өтпелілігі қазірде толық дәлелденген болса, соңғы пайымдаудың да осалдығы байқалуда. Оның басты себебі жырау тұлғасының ерекшелігін бір-ақ белгісі-хан-хакімдерге қаратып сын айтуынан іздеуде ме дейміз.

Өз жанынан суырып айтатын жырау типін XVIII ғасырмен шектеу-қазақ мәдениетінің дамуын жасанды түрде тоқтатып қоюмен пара-пар іс. Ел, халық, қоғам, мәдениет бар жерде жыраулар неге болмасын. Ғасырлар бойы дамып келген дәстүрдің XVIIIғасырмен шорт үзілуі күмәнді. Дәстүрдің кез келген көрінісі қоғам дамуының тиісті сатысына сай жетіліп, түрленіп отырса керек. Арғы жердегі көне түркі жазба мәдениеті болмаса орта ғасырлардағы «Қорқыт ата кітабы», «Құтты білік», «Диуани лұғат-ит түрік» жазба ескерткіштерінің тууы да екіталай. Жыраулық дәстүрге де осы тұрғыдан қараған жөн. XVIII ғасырға дейінгі жыраулық өнер болмаса, XIX-XX ғасырдағы жыршылық өнер де тумақ емес[2,421].

XIX-XX ғасырлар қазақ даласында халықтық-кәсіби күйшілік және әншілік өнердің тууымен дараланады. Оңтүстікте-шертпе, Батыста-төкпе күйлер бой көтерсе, Орталық Қазақстанда кең тынысты лирикалық әндер туады. Бірақ мұны фольклорлық дәстүрге негізделген жыраулық өнердің жойылуы, жырау типінің тарих сахнасынан кетуі деп түсінуге болмайды. Бұл пікірімізге XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасыр шегінде жыраулық өнерді қазақ даласының түрлі аймақтарында жалғастырып келген мына есімдер көрсеткіші дәлел бола алады;

1.Сотүстік Қазақстаннан: Арыстан (1811-1880), Қостанайлық Мергенбай жырау (1831-1911), Шапай Қалмағамбетов (1890-1960), Қашқымбай Қазиев (1884-1955), Сәт Есенбаев (1895-1963).

2.Орталық Қазақстаннан: Қарағандылық Шөже (1805-1891), Құлзақ Амангелдин (1886-1955), Қайып Айнабеков (1885-1955), Жезқазғандық Шашубай Қошқарбаев (1865-1952), Иманжан Жылқайдаров (1882-1973).

3.Шығыс Қазақстаннан: Семейлік Кемпірбай (1844-1898), Есенсары Құнанбаев (1895-1961).

4.Батыс Қазақстаннан: Оралдық Көшелек Еламанов (1874-1951), Ақтөбелік Нұрпейіс Байғанин (1860-1945), Айса Байтабынов (1875-1955), Маңғыстаулық Марабай (1841-1895), Тілеген (Мұрын) Сеңгірбаев (1860-1952), Қашаған (1841-1929).

5.Оңтүстік Қазақстаннан: Құлыншақ Кемелұлы (1831-1892), Мәделі Жүсіпқожаұлы (1816-1888), Майлықожа Сұлтанқожаұлы (1835-1898), Сырбойылық Жүсіп Ешниязұлы (1871-1927), Базар Оңдасынұлы (1841-1911), Омар Шораяқұлы (1878-1924), Жиембай Дүзбембетұлы (1864-1929), Төлеубай Үркімбаев (1898-1956), Рахмет Мезқожаев (1881-1976), Әлібек Байкенов (1899-1944), Нартай Бекежанов (1890-1955), Сәрсембай Бөртебаев (1900-1961), Рүстембек Жиенбаев (1905-1966), Балхашбай Жүсіпұлы (1907-1996), Көшеней Рүстембеков (1946-1973).

6. Жетісудан: Қабан жырау (1733-1824), Сүйінбай (1827-1895), Майкөт (19 ғ. 2-жартысы), Жамбыл (1846-1945), Ертай Құлсариев (1892-1950), Жанақ (19 ғ. 2-жартысы), Қалқа Жапсарбаев (1886-1976), Кене Әзірбаев (1884-1976), т.б.

Бұл қазақ ақын-жырауларының толық тізімі емес, соңғы легі де болмауға тиіс. Бүгінде елге танымал болған Алшынбек Сәрсенбаев, Алмас Алматов, Жұмабек Аққұлов, Бидас Рүстембеков, Берік Жүсіпов, Майра Сәрсенбаева секілді көптеген жырау-жыршылар шығармашылығы соның айғағы. Олардың қатарында өз жанынан шығарып айтатындар да аз емес. Жоғарыда аталған өнер иелерінің арасында жырау да, жыршы да, ақын да кездеседі. Басым көпшілігі жыраулық дәстүр мен ақындық өнерді ұштастырған шеберлер ретінде танылады.

Жыраулық өнердің сүйенері-дәстүр. Айталық, Маңғыстауда XV-XVI ғасырлардағы ноғайлы дәуірінің оқиғалары басым болса, Сыр бойында оғыз, ноғайлы сюжеттері, Жетісуда 20-ғасырдың бас кезіндегі тарихи оқиғалар көбірек жырланады. Бірақ әр аймақтың өзіне тән ерекшеліктері әлі күнге зерттелген емес. Қазақ фольклортанушыларының көптеген ізденістеріне қарамастан әлі күнге дейін «жырау», «жыршы», «ақын» атауларының этимологиясы мен семантикасы ғылыми тұрғыдан анықталып болған жоқ. Бұл төңіректе Е.Ысмайылов[3], Н.Смирнова[4], Ә.Қоңыратбаев[5], Е.Тұрсынов[6], М.Мағауин[7], т.б. ғалымдардың қалам тартып, түрлі пікірлер ұсынғаны белгілі. Алайда бұл мәселені белгілі бір ғылыми жүйеге түсті деп айту қиын. Ғалымдарымыз жыр атауларының арғы жерде ыр, бергі жерде жырау сөздерімен байланысын айтудан көп ұзап кеткен жоқ. Кейбіреулер оғыз заманындағы ұзандар мен кейінгі қазақ ақындарының арасындағы өзгешеліктерді аңғармайтын секілді. Ұзан-жырау типінен болса, ақын-кейінгі құбылыс. Бұлар бір ұғымның түрлі стадиялық кезеңдеріне тән атаулар: алғашқысы-суырып салма, соңғысы-жазба мәдениет өкілдері. Бұл құбылыстың ізі көршілес өзбек халқында да жақсы сақталған. Біздегі ақын сөзін енгізген Абай болса, өзбек мәдениетіндегі ауыз әдебиеті өкілдері-бахшы (ұстаз, айтушы), жазба әдебиет өкілдері-шайыр деп аталады. Ақын сөзін Абай жазба әдебиет өкілдеріне қолданса да, біз оны халық ақындарына, тіпті бүгінгі жырау-жыршыларға қатысты пайдаланып келеміз. Сонда жазба әдебиет-фольклордан, ақындар-жырау типінен бұрын туғандай болып тұрады. Ақындық өнердің арқауын тотемдік ұғымдармен байланыстырып, оны жырау типінен бұрын тудырып жүрген зерттеушілер де жоқ емес. Ежелгі түркі тайпалары мәдениетіндегі айтушылар типінің туу, қалыптасу, даму ерекшеліктеріне қайшы келетін, оның стадиялық сипатын ескермейтін мұндай пайымдауларды қабылдау қиын.

Әр дәуірдегі айтушы типінің негізгі белгілерін саралаудың да қажеттігі жоқ емес. Айталық, М.Мағауин қазақ жырауларының ең басты белгісі-ақындық десе, Е.Тұрсынов ақындардың даралығы-айтысқа түсуінде деп жазды. Бір қарағанда екі пікірдің де көкейге қонатын тұстары бар. Бірақ алғашқы тұжырымның негізінде жыраулық өнерді музыка мен поэзияның, яғни мақам мен мәтіннің бірлігіне құрылған тұтас синкреттік құбылыс емес, жалаң поэзия ретінде бағалаудың жатқанын аңғару қиын емес. Жыраулық дәстүрдің көлемді эпикалық жырлармен байланысы анық болса, В.Я.Пропптың мына пікірін естен шығармағанымыз жөн: «Признак музыкального, песенного исполнение настолько существен, что произведения, которые не поются, ни в коем случае не могут быть отнесены к эпосу. Отнять от былины ее напев, исполнить ее в форме прозаического рассказа означает перевести ее в совершенно иную плоскость художественного творчество»[8,56]. Демек бұл бағыттың кемшілігі жыраулық өнерді көркем ой көрініс-поэзия тұрғысынан зерттеп, өлі материал-әдеби мәтін ретінде қарастыруында болып шығады. Қазақ ғалымдарының айтушылар типіне байланысты пікірлерінің бір ізден шыға бермейтіні бар. Бұл ең алдымен жыр, жыршы, жырау атауларының мән-мағынасына қатысты.

Көне түркі тайпаларында эпос айтушыларының алғашқы типін шамандар, яғни бақсы балгерлер атқарған. Олар әрі емші, әрі ақын, әрі сазгер, әрі биші, әрі орындаушы. Поэзияда 7-8 буынды жыр, музыкада-қобыз, кепшік, асатаяқ аспаптары мен қоңыр үнді мақам қолданған. Қолына тамбурин ұстап ел арасында өлең-жыр айтатын адамды ұзан деп атаған.

Түркі тектес халықтар сөздігіне айтушылар типіне қатысты көптеген атаулар да сақталған. Олар: шайыр (түрік), бахши (өзбек, түрікмен), ашыг (әзірбайжан), үлгерч (бурят), бөө (моңғол), т.б. Бұл атаулар бірде ұстаз, бірде ел ағасы деген ұғымды білдірсе, бірде айтушы, жыршы, жырау мағынасында қолданылады. Ірі эпос айтушылары-жырау-жыршылар, тәжік мақамшылары-гүргүлихандар, бурят орындаушылары-олонхошылар, қырғыз поэзиясының алыптары-манасшылар осы салаға қосылады.

Көркем сөздің асылын, теңеудің дүрін, мақамның саздысын іздеген жыраулық өнер өкілдері-жырау, жыршы, шайыр, термеші, өлеңші атауларының айырмасы да елеулі. Мысалы, жыр атауы қазақ халқынан бөлек қарақалпақ, ноғай, балқар, татар, қарашай тілдерінде әлі күнге дейін қолданылып келеді. М.Қашқари оның жыр, әуен, саз деген мақам-саздық мағынада қолданылғанын көрсеткен болса, жырды өлең өлшемі ғана емес, музыкалық-поэтикалық жанр аясында ұғынған дұрыс болмақ.

Жырау атауы да көптен талас тудырып, әр түрлі пікірлерге арқау болып жүр. Ол эпос тудырушы, ел тағдыры, күрделі қоғамдық-әлеуметтік мәселелер туралы толғаулар шығарушы әрі орындаушы. Асылы жырау, жыршы атауларының бір-бірінен пәлендей айырмасы жоқ. Қазақ ғалымдары ұсынып жүрген ұғым бойынша жырау-үлкен имправизатор суырып айтушы да, жыршы-жаттап алып айтатын кәсіпкер. Осы пікір біршама орнығып қалса да, біз оны мәселенің ғылыми шешімі емес конвенционизм көрініс, яғни ымырашылдық деп білеміз.

Жырау атауын М.Қашқари иырағу (JЫRAFU) сөзінен тудырған. Бірақ бұл анықтама қосымша дәлелдерді қажет етеді[9,223]. Қашқаридағы иашағу-жасайтын, иамағу-жамалатын болып аударылса, иырағу-жырағу, жырлайтын болып оқылуға тиіс. Себебі жырау сөзін жыр жырлау әрекетімен байланыстыруға болса да, мұны толыққанды этимологиялық анықтама ретінде қабылдау қиын. Е.Тұрсыновтың жырау (иыр-жыр)-иырағу/жыру формасы арқылы жасалған деген болжамы да мәселені түбегейлі шешпейді. Бұл тұста жырағу сөзінің жырау тұлғасына айналу ерекшелігі назардан тыс қалған.

Жыраулар типі көне түркі дәуірінде болса да, (Тоныкөк), орхон-енисей жазбаларынан мұндай атауды кездестіру қиын. Дәл осы сөзжасам жүйесінің өзге түркі тектес халықтардың мәдениетінен орын алмағанын ескерер болсақ, жырау-хандық дәуірден бергі жерде ауыз әдебиеті аясында туған атау деген пікір сабақтауға болады.

Айтушылардың келесі типі-жыршы. Оның тұлғасын бағалауда көптеген көзге ұрып келе жатқан бір жасандылық бар. Оның мәнісі-жыршы сөзін тек насихаттаушы, орындаушы, таратушы, яғни кәсіпкер ұғымының аясында түсіну. Жыршы атауы түркі тайпаларының сөзжасам жүйесіне қайшы келмейді. Сөз түбірі-жыр, ар шы-белгілі бір кәсіп иесінің сипатын білдіретін қосымша. Осы қос буын бірігіп есім сөз құрап тұр. Бақсы (бахши), жыршы, қобызшы, домбырашы, сыбызғышы сөздерінің бәрі де осы негізде туған болса, олардың бірін тудырушы екіншісі орындаушы деп бөлу қисынсыз.

Ірі жырларды өзгелер шығарып, жыршылар тек насихаттаған деп ұғыну-эпос айтушыларының шығармашылығына тұсау салу болып шығады. Олай болғанда қазақтың ең соңғы жырауы аталып жүрген. Бұқардан соң тарихи тақырыпты қаузайтын ірі жыр-дастандар тумай, классикалық эпосымыз циклизацияға түсіп, түрленбеген болар еді. Жыршы үшін поэзия мен музыка бір-бірінен ажырамаған, жанрлық сипаты сараланбаған құбылыс. Олар жеке өнер арналары ретінде әлі жіктеле қоймаған. Демек жырау-жыршы атауларын шығарушы, таратушы ұғымдарының аясында түсіну-эпос айтушыларын екіге жіктеудің көрінісі. Қырғыз айтушыларының шоң және шала манасшы болып бөлінетінін кезінде М.Әуезов те айтқан[10,366]. Мұның өзі эпикалық дәстүрдің импровизаторлық және синкреттік сипатын теріске шығару ма дейміз.

Демек, жыршы-кәсіпкер, жаттап айтушы деп түсіну бергі жерде туған ұғым. Оның бір жағында кейінгі эпикалық дәстүрдің бір ғана көлемді жырларға құрылмай, толғау, терме, желдірме секілді шағын жанрлармен толығу процесі де жатады. Оны Р.Бердібай «термин эволюциясы» ретінде атаса, біз тұтас күйінде алып, жыраулық дәстүр эволюциясы деп білеміз. Батырлық, романдық, қисса-дастандық жырлармен бірге көлемі шағын толғау-термелерді орындайтын өнер иелерін жыршы деп атау ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің тоғысуынан туған түсінік. Бергі жерде жыршылар ақындық поэзиямен қоян-қолтық араласып, жазба әдебиет өкілдерінің туындыларын орындаған. Осы негізде жыршы сөзі семантикалық өзгеріске түсіп, қазақ халқының 19-20 ғасырлардағы ұғымында айтушы, орындаушы, насихаттаушы мағынасында қабылданатын болған.

Эпикалық дәстүр-ғасырлар бойы қалыптасып, дамып, жетіліп, өзіндік музыкалық репертуар тудырған тарихи-мәдени құбылыс. Бұл дәстүрдің тағы бір ерекшелігі-өзіне ғана тән репертуары, сюжеті, мотиві, музыкалық мақамы мен орындау ерекшелігі болуымен қатар белгілі бір этникалық топқа қатысты мәліметтерді сақтауында. Кейде қазақ ғалымдары дәстүрді көркем құбылыс деп білсе, оның негізінде бір ғана сюжет, яғни мазмұн баяндаудың жатқаны анық. Олардың пайымдауынша, сюжет-қозғалмалы категория. Ол үнемі толығып, түлеп, өзгеріп отырады.

Бұл пікірдің көкейге қонатын тұстары жоқ емес. Бірақ біз эпостағы этникалық мәліметтердің тұрақтылығы мен музыкалық мақам-сазының архаикалық сипатын да ұмыт қалдырмауымыз керек. Себебі дәстүр аясында жеткен құбылыстарды эпос айтушылары қаз-қалпында келесі ұрпаққа жеткізіп отырады. Осыған жыраулық өнер аясында жеткен музыкалық мақам-саздардың көркемдігі мен тарихилығын да қосамыз. Поэзиялық бейне мен музыкалық образдың арақатынасын туындайтын мұндай күрделі проблема қазақ фольклортану ғылымында әлі күнге сөз болған емес.

Жыраулық өнер мен поэзияның айрықша дамып, қазақ мәдениетінен орын тепкен кезеңі – XIX-XX ғасырлар. Этникалық санаға негізделген эпикалық дәстүр өкілдері – жырау-жыршыларды кеңестік дәуір саясаты қош көре қоймады. Өткен ғасырдың 20-30-жылдары көптеген эпос айтушыларының тұтқындалып, жер айдалуы тегін емес. Соның салдарынан жыраулық өнер көмескі тартып, оны зерттеу, зерделеу ісі тек XX ғасырдың орта шенінен қолға алына бастаған-ды. «Үш ғасыр жырлайды», «Пернедегі термелер» жинақтары, Е.Ысмайловтың «Ақындар» атты еңбегі соның айғағы.

Одан бергі жерде Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев,О.Нұрмағамбетова, Е.Тұрсынов, М.Мағауин, Қ.Сыдиықов, М.Жармұхамедов, т.б. ғалымдардың ізденістері бой көрсетті. Соның бәрін эпикалық мұрамыздың қаншалықты зерттеле бастағанын айғақтайтын белгілер деп қабылдаған ләзім. Бүгінде жыраулық өнерді жалғастырушы мамандар жоғары оқу орындарының жанынан даярлана бастады. Олар, бір жағынан, жырау, екінші жағынан фольклор зерттеуші болып, синкреттік құбылысты тұтас күйінде зерттеуге жол салып отыр.

Осы айтылғандарды түйіндей келгенде жырауға тән мына қасиеттерді саралауға болар еді.

Біріншіден, жырау-шығармашылық тұлға, эпикалық дәстүрді тудырушы. Оның бойында ақындық, сазгерлік, орындаушылық қасиеттердің қатар болуы шарт.

Екіншіден, жырау-эпикалық дәстүрдің негізгі сақтаушысы әрі дамытушысы. Ол қазақ поэзиясына тән 7-8 және 11 буынды өлшемдермен қатар сол өлшемдерге сай музыкалық мақам үлгілерімен де жете таныс болуы қажет. Мақам бұрын туады ма, әлде поэзиялық өлшем бе?-деген сауалдың маңызы зор болса да әдеби ағымдағы ізденістер оған жауап бере алған емес.

Үшіншіден, жырау қобыз, не домбыра аспабының бірін жете меңгерген, жыр айтуға бейім тұлға болуы тиіс.

Төртіншіден, жырау өз елінің тағдыры, тарихы мен мәдениеті, әдет-ғұрып, салт-дәстүрінен хабардар тұлға болуы шарт.

Жырау-өз заманының сыншысы, қоғамдық маңызы бар тұлға деген анықтаманың ғылыми негізі жоқ емес. Бірақ сонымен бірге оның кезеңдік сипаты да жоқ емес. Әр түрлі кезеңде жырауларды әр түрлі мәселелер толғантқан. Оның мәнісі, XIX-XX ғасырдағы жыраулар майда, әлеуметтік-дидактикалық тақырыптарға да барған. Терме жанрының тууы соның бір көрінісі.

Жырау-этнограф, яғни қазақ тарихы мен мәдениетінің жарқын беттерін өз өнері арқылы кейінгі ұрпаққа жеткізуші тұлға. Осы шежірешілдік қызметін мүлтіксіз атқару үшін ол халық мұрасының үлкен жанашыры болуы қажет.

Бір ерекшелігі, жыраулар өздерін өнер иесі емес, ел естілігін жеткізуші, ата-баба тарихын кейінгі ұрпақ бойына сіңіруші тұлға ретінде түсінген. Ондағы көркемдік арнаны келе-келе туған құбылыс деп білген ләзім.

Жыраулық дәстүр-қазақ өнерінің түп-тегі. Оның генезисін анықтау арқылы ұлттық өнеріміздің туу, қалыптасу, өсу, өркендеу кезеңдеріне қаныға түсеміз. Мұның өзі жырааулық өнердің генезисін анықтаумен бірге оның XIX ғасырда туған әншілік және күйшілік дәстүрлермен сабақтастығын саралауға да жол ашады.

Жыраулық өнер басында түркі әлеміне танымал Тоныкөк, Қорқыт тұлғалары тұрады. Түркі тайпаларының бір қанаты оғыздар болса, олардың бері келе қазақ, түрікмен, әзірбайжан, анадолы халықтарының этгогенезін құрағаны белгілі. Осы тарихи-этникалық мәліметтерді назрға алар болсақ, жоғарыда аталған этникалық топтардың тарихи тектестігін анықтау үшін жыраулық өнердің атқаратын қызметі де айқындала түспек.

Жыраулық-архаизм көрінісі емес, түркі тектес халықтардың эпикалық дәстүріне, әдебиеті мен музыкалық мәдениетіне негіз болған тарихи-мәдени құбылыс. Оны тәжірибелік негізде дамытып жетілдіру ғылыми бағытта зерттеп зерделеу арқылы ұлттық өнеріміздің көкжиегінкеңейте түсеріміз анық.

Қазақ мәдениетінің арқауын құрайтын жыраулық өнер, оның ғасырлар бойы қалыптасқан музыкалық мақам-саздарының ерекшеліктерін зерттеудің де ғылыми-танымдық маңызы айрықша зор.

Бүгінде музыкалық мұрамызды зерттейтін күш толығып келе жатқан шақта, Сыр мақамдарын бүкіл қазақ музыка мәдениетінің құрамдас бір бөлігі ретінде қарастырудың кезегі келіп отыр. Біз бұл аймақтағы мақамдарды өте көне құбылыс деп те айтар едік. Сондықтан оны жинап, нота жазуына түсіріп арнайы зерттеудің қазақ мәдениеті үшін маңызы өте зор.

Қазақ халқының музыкалық-эпикалық мұрасы-ерте дәуірлерден бастау алатын мәдени құбылыс. Оның арғы басында көне түркі мәдениеті тұрса, байырғы айтушылары-шаман, бақсы, ұзан, жырау, жыршылар типі.

Жыраулық өнер-көптеген түркі тектес тайпаларға тән өнер саласы. Оның Алтай Орта Азия және Қазақстан жерін мекендейтін халықтар мәдениетінен халықтар мәдениетінен аңғаруға болады. Осы музыкалық дәстүрді ғылыми-мәдени негізде игеріп, жоғары оқу орындарында оқып игерудің маңызы елеулі.

Әрбір мәдениеттің өсіп-өнетін өз топырағы болады десек, жыраулық өнердің кең тараған аймақтарының бірі-қазақ даласы. Оның түрлі аймақтарында көлемді жыр-дастандар айту тәжірибесі күні бүгінге дейін сақталып келеді. Демек, жыраулық өнер халық мәдениетінен елеулі орын алған, оның болмыс-бітімімен астасып, астарласып кеткен құбылыс.

Жыраулық өнер-бүгінгі ұлттық мәдениетіміздің арқауы. Арғы жердегі Тоныкөк, Қорқыт тұлғаларынан бастап Асан Қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиембет, Марғасқа, Ақтамберді, Тәтіқара, Үмбетпей, Бұхар, Жанақ, Абыл, Жанкісі, Махамбет есімдерінің осы жыраулық өнермен байланысы өте тығыз. Олардың эпикалық репертуары бізге тек поэзиялық мәтін (жыр) үлгісінде ғана жетіп отырғандықтан, музыкалық мақам ерекшеліктерін анықтау мүмкін болмай келеді.

Жыраулық өнер-көне құбылыс. Оның ән, күй жанрларынан көп бұрын туғаны да анық. Жыраулық өнердің тағы бір ерекшелігі-қазақ даласының барлық аймақтарында бірдей сақталмауында. Мысалы, лирикалық ән жанры басымдау дамыған Қазақстанның орталық, солтүстік аймақтарында музыкалық-эпикалық дәстүр бой көрсете бермейді. Оның түрлі себептері болуы мүмкін. Бірақ мына екі жайтты атап айтқан жөн сияқты.

1 В.Успенский мен В.Беляев Туркменская музыка Ашхабад1979

2. Жұмалиева Т,Ахметбекова Д, ЫсқақовБ,Қарамендина Ә,Қоспаков З. Қазақ халқының дәстүрлі музыкасы.- А.,2005

3. Е.Ысмайылов «Ақындар» 1955 Алматы

4. Н.Смирнова «Казахская народная поэзия». Алма-Ата, 1967

5. Ә.Қоңыратбаев «Қазақ эпосы және түркология» Алматы Ғылым 1987

6. Е.Тұрсынов «Қазақ ауыз әдебиетінің байырғы жасаушылары» Алматы Ғылым 1976

7. М.Мағауин «Қобыз сарыны» Алма-Ата 1968

8. В.Я.Проп «Русский героический эпос».-М.,1958, 6-б

9. Қашқари М. Түрік сөздігі.-А.,1998, 51-б.

10. М.Әуезов «Әр жылдар ойлар» Алматы 1959

Резюме:

В статье рассматривается анализ текста и метод работы драматических произведений. В ходе анализа текста будут рассмотрены в научном плане направления и примечания.