Үйірменің мақсаты
жүктеу/скачать 56,06 Kb.
|
манерлеп оку
- Бұл бет үшін навигация:
- 8.Үйге тапсырма
- Оқушыларға мәнерлеп оқыту)
| 6. Білімді бекіту : Өткен тақырыптар бойынша бірнеше сұрақтар қоя отырып, түсінбеген сұрақтарына жауап беремін.
7.Бағалау : Сабаққа қатысып отырғандарына қарай білімдері бағаланады. 8.Үйге тапсырма : 159-жаттығу. Күні . 14.10 Келісілді» Оқу ісінің меңгерушісі : Т.Харесов Сабақтың тақырыбы: Шешендік сөздер. Билер сөзі - нақылдың көзі. Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Оқушылардың ауыз әдебиеті және оның түрлері туралы әдеби білімдерін кеңейту, шешендік сөздер туралы мәлімет беру, билер мен шешендердің сөздерін талдау. 2. Тәрбиелік: Оқушыларды ұйымшылдыққа, татулыққа баулу, елжандылыққа тәрбиелеу 3. Дамытушылық: Оқушылардың әдеби дүниетанымдарын кеңейту, қосымша материалдар арқылы пәнге деген қызығушылықтарын арттыру. Сабақтың типі: Жаңа сабақты түсіндіру Сабақтың түрі: дәстүрлі Сабақтың әдіс - тәсілі: баяндау, мәнерлеп оқу, сұрақ - жауап Сабақтың көрнекілігі: «Билер сөзі» шешендік толғау, арнау Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі: 1. Оқушылармен сәлемдесу. 2. Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру. 3. Оқушылардың зейіндерін сабаққа аудару. ІІ. Үй тапсырмасын тексеру: «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жыры. Жырдан теңеу, эпитеттерді теріп жазу. ІІІ. Жаңа тақырыпты түсіндіру: 1. Шешендік сөздер туралы мәлімет беру. Шешендік сөздер қазақ ауыз әдебиетінің күрделі де көркем бір саласы болып табылады. Қазақтың дәстүрлі шешендік сөздерін: шешендік толғау, шешендік арнау, шешендік дау деп шартты түрде үшке бөлуге болады. Шынайы шешендік қиялдан тумайды, өмірлік оқиғалардан, табиғи құбылыстардан туады, көп жылдық тәжірибе мен сан рет қайталау арқылы сыннан өтіп халық мойындаған қағидаға, даусыз ақиқатқа айналады. Оның үстіне әр дәуірдің әр түрлі сөз шеберлерінің талғамынан, толғауынан өтіп шешендік сөз “тілге жеңіл, жүрекке жеңіл” тиетін сүйкімді үн мен ырғаққа ие болады. Шешендік сөздер үш түрлі болады: кеңесу, билік және салтанатты сөз. Ал құрылысы жағынан кіріспе, баяндау және қорытынды болып бөлімнен тұрады. “Өнер алды – қызыл тіл” деп қазақ бекер айтпаған. Қазақ жұрты – жаратылысынан шешендік өнерге бейім халық. Оның қиыннан қиыстыра, төтеден төге сөйлейтін тапқыр да ақылды, бейнелі де бедерлі, аталы да баталы, нақыл, қомақты ойлары жөнінде өзіміз де, өзгелер де таңдай қағып айтудамыз. Қазақ шешендік өнері - атадан мирас болып, алтын баулы желісі үзілмей келе жатқан ардақты өнер. Теңіз тербеп тереңінде шайқалған інжу маржандай ғасырлар бойы халық жадында сақталып, жұпталып көптің көкейіне орнаған шешендік сөздер шешендердің даналық сөздерінде ашылады, айқындалады, ал шешендер әлденеше ұрпақтың сана сезімін аралап, көптің көкейіне қонақтаған ойлы, сырлы сөздерді жаттап, жадында сақтайды керекті, келеңді жерінде жаңартып кәдеге жаратады. Қазақ шешендік өнерінің піспегі – шешен билер де, күбісі – халық. Ел есінде жүрген шешендік нұсқалардың туындыгері – шешен - би. Халық заманы озған сайын әлгіндей сөз үлгілерін талқыға салып, қырлап, өңдеп, құлпыртып әкеліп, кейде тіпті сан - саққа жүгіртіп әркімдердің (шешен - билердің) атынан айтады. Осындай әдеби - халықтық, фольклорлық сұрыптаулардан кейінгі біздің заманымызға келіп жеткен шешендік сөздер шымырқанған қымыздай жұтылған, таңдай татарлық дүниелер болып келеді. Қазақта шешен, би деген ұғымдар дербес тұрып та, қосарланып та айтыла береді. Белгілі бір шешендерін өкіл деп танысақ, мәселен, Жиренше шешен, Зілқара шешен, Әлібек шешен, Сүйінбай шешен, Бөлтірік шешен, Шәңкі шешен, Мүсіреп шешен, Тұяқ шешен, ал енді бір сыңарын би деп түстеу, мәселен, Майқы би, Аяз би, Мөңке би, Әйтеке би, Бала би т. б. деп атау қалыптасқан. Би атауы - әлгіндей емес, белгілі бір мақсатқа, мемлекеттік мүддеге қызмет ететін, жалпы шешендіктен салыстырмалы түрде тар арнаға ыңғайланған шешендердің тобын көрсететін атау. Бұдан билердің рөлі тек қоғамдық мәселелерді шешу үстінде ғана айрықша да, одан былайғы тұста шешендік сипаты жойылады деген ой туындамауы керек. Би дегеніміз - ел - жұрттың әдет - ғұрпын, салт - дәстүрін, өткен - кеткен көне шежіресін, тарихын, қоғамдық даму барысын, айнала қоршаған табиғаттың, жан - жануарлардың сан алуан қасиеттерін, құпияларын жетік білетін, бүгінгіге баға беретін, болашаққа болжам жасап, адамдардың көкірек көмбелеріне ой көзімен қарап көре алатын, қырлы - қырлы мінез - құлықтарды айтқызбай – ақ доп басатын, ғылым - білімнен хабардар, кемел пікірлерін шешен тілмен жеткізіп беруде дара қасиеті бар біртума жандар. Ғалым – педагог Ы. Алтынсарин нақыл сөздерді жинады және оларды жариялады. Ол өзінің хрестоматиясына “Ізбасты”, “Байұлы”, “Жәнібек батыр”, “Жиренше шешен” тағы басқалардың көргендікке, тапқырлыққа құрылған “даналық әліппелерін” енгізіп, кезінде оларды оқуға ұсынған. Алғашқы ұстаз аталы сөздің құндылығын сол кезде – ақ білген. Шешендік сөздерді тұңғыш зерттеушілердің бірі - М. Әуезов болса, 30 - жылдары оларды іріктеп, жинап, халықтың керегіне жаратуға үлес қосып, қамқор болған, асыл сөздерді оқырман қауымға ұсынушы және балаларды ізгілікке тәрбиелеуде таптырмас құрал екенін оқытушы С. Сейфуллин болды. Сәкен Сейфуллин өзінің “Қазақ әдебиеті” дейтін кітабында шешен билердің әлеуметтік қызметтерін, шешендік сөздердің ауыз әдебиетінде алатын орнын анықтап, бірсыпыра нұсқауларын жариялады. Одан кейін қазақ шешен сөздерін арнайы зерттеген ғалым Әмина Маметова. Ол өзінің “Қазақстан шешен билерінің сөздері және қазақ әдебиетіндегі оның орны” кандидаттық диссертациясында белгілі қазақ билерін атап, олардың аттарынан айтылатын сөздердің әдебие мәнін толығырақ анықтай түседі. Сонымен, ана тілі сабақтарының танымдық мақсатына мыналар ескерілу қажет: 1. Шешендік сөздерді халқымыздың қадір тұтуы 2. Шешендік сөздердегі ұлттық мәдениет және парасаттылық 3. Асыл сөздің астарындағы ұлағатты сөздер 4. Дау - жанжалдардың бітімін екі – ақ ауыз сөзбен шешіп, ел мен елді бітістіріп, жарастырып келелі мәселелерді тындырып отыратындығы Қазақ шeшeндiк сөздeрi — бастаy алар қайнар бұлақтарын түркiлiк танымнан түптeн тартып, өзiндiк ұлттық eрeкшeлiктeрдi, қасиeттeрдi бойына жинақтап, көркeмдiк қyатымeн, ғибраттық сарынымeн дараланған, сондай - ақ, ас бай поэтикалық тiлiмeн өзгeшe қалыпта көрiнгeн, халқымыздың рyхани азығына айналған көркeмдiк құбылыс. Шешендік – қазақ елінің көнеден келе жатқан дәстүрлі тіл өнері. Шешендік – сирек ұшырасатын қасиет - дарын. Шешендік сөз терең ойға, ұтқыр шешімге, тапқыр қисынға құрылады. Шешендік өнер мен билік қолма - қол туып айтылатын, суырып салма жүрекжарды әділ сөздерге негізделіп шығармашылық сипатымен дараланады. Асыл ойдың алтын қазығы болған шешен - билердің халық жадында сақталып келген дана ойлары келешек ұрпақ үшін әрқашан тәрбие - өнер мектебі болған. Енді елдікке, бірлікке шақыруда, халық тарихын байыппен саралап, бүгінгі ұрпақ санасына жеткізуде шешендік сөздердің маңызы ерекше. Халқымыз "Сөз қадірін білмесең, өз қадіріңді білмейсің", "Сөз сүйектен өтеді", "Шешеннің тілі қылыштан өткір, қылдан нәзік" деп, сөз өнерін ерекше тани білген. Шешендік сөздер – ғасырдан - ғасырға ұласып, халық игілігіне жарап келе жатқан ұлттық мұрамыздың бірі. Қысқа да нұсқа, бейнелі, мағынасы терең, шымыр, қисынға құрылған бұл сөздер тындаушының көңілінен шығып оны сөзсіз иландырады. Шешендік сөздер - қазақ ауыз әдебиетіндегі шағын көлемді дидактикалық жанр. Шешендік сөздер мазмұнына қарай 3 - ке бөлінеді: Шешендік арнау, шешендік толғау, шешендік дау. Шешендік арнауға қоғам мен заман өміріне байланысты өлеңдер, бата, тілек жатады. Шешендік толғау - қоғамды суреттейтін өлеңдер. Шешендік даудың түрлері: жер дауы, жесір дауы, мал дауы, ар дауы, құл дауы. Шешендік сөздер (композициялық құрылымы жағынан) 1. Термелі сөз Пернелі сөз қара өлеңмен жазылады. сөзбен жазылады. ІV. Жаңа сабақты бекіту. 1. Оқулықпен жұмыс. а) «Жиренше шешен», «Төле би», «Қазыбек би», «Әйтеке би» әңгімелерін мәнерлеп рөлге бөліп оқу. ә) Жиренше шешеннің жауабын талдау. Ағын судың өлгені - Алты ай қыста қатқаны. Асқар таудың өлгені - Басын бұлттың жапқаны. Ай мен күннің өлгені - Еңкейіп барып батқаны. Қара жердің өлгені - Қар астында жатқаны. Ажал деген атқан оқ, Бір алланың қақпаны. Дүниеде не өлмейді? Жақсының аты өлмейді. Ғалымның хаты өлмейді. Қазыбек бидің толғауы Өркенім өссін десең, Кекшіл болма - Кесапаты тиер еліңе. Елім өссін десең, Өршіл болма - Өскеніңді өшірерсің. Басына іс түскен пақырға Қастық қылма - Қайғысы көшер басыңа. Жанашыры жоқ жарлыға Жәрдемші бол асыға, Қиын - қыстау күндерде Өзі келер қасыңа. Бүгін сағы сынды деп, Жақыныңды басынба! Әйтеке би Суалмайтын суат жоқ Тартылмайтын бұлақ жоқ, Құйрығы суда тұрса да, Уақытысы жеткенде Құрамайтын құрақ жоқ. Дүние деген фәни бұл, Баласы жоқта мият жоқ. Бәрінен де қиын сол екен, Артында жанған шырақ жоқ… 3. Мәтінді нақышына келтіре мәнерлеп оқу. 4. Ойтолғау жазу. «Тарихта із қалдырған тұлғалар» 5. Қазыбек бидің толғауымен Әйтеке бидің сөздерінен астарынан нені аңғаруға болады? б) Сұрақтарға жауап беру. V. Үй тапсырмасын беру: 1. Шешендік сөздер 2. Жиренше шешен 3. Төле би. VI. Оқушылардың жауаптарын бағалау. Күні . 21.10 Келісілді» Оқу ісінің меңгерушісі : Т.Харесов Сабақтың тақырыбы: Махамбет Өтемісұлы «Қызғыш құс» «Соғыс » өлеңі Сабақтың мақсаты: Білімділік. М. Өтемісұлының ақындық шеберлігін таныту, оқушылардың танымдық біліктілігін арттыру. Дамытушылық. Оқушылардың сын тұрғысынан ойлауын оқу мен жазу арқылы дамыту. Тәрбиелік. Оқушылардың елін, жерін, Отанын шексіз сүюге, қорғауға тәрбиелей отырып, Махамбет бойындағы ерлікті, ақындықты оқушы санасына ұялату. : Пәнаралық байланыс: қазақ тілі, тарих, биология. Сабақтың жабдығы: ватман, маркер, сындырма бетше,. Сабақтың жүрісі: І. Ұйымдастыру ІІ. Жаңа сабақ Махамбет Өтемісұлы туралы білетіндерін жеке қағазға түсіруге 3 - 4 минут. Жұпта талқылау. Топта бөлісу. Ортақ пікірді тақтаға жазу Жоспары: 1. «Қызғыш құс», «Соғыс » өлеңін мәнерлеп оқу 2. Өлеңнің идеясына тоқталу 3. «Қызғыш құс» «Соғыс » өлеңінің шығу тарихы (үнтаспадан тыңдау) 4. Сөздікпен жұмыс 5. Топтық жұмыс (Құстар галереясы) 6. Өлең құрылысына талдау 7. Қорытынды Махамбет – халқын сүйген, халық мұңын жырлаған, елім деп еңіреген ақын. Махамбет поэзиясы өз дәуірінің, сол кездегі қанауға қарсы көтерілген шаруалар көтерілісінің айқын үні. Отанын сүйген патриот - өлеңдерін көпшілік мүддесі үшін жұмсаған, еңбекші шаруалардың жыршысы. Езуші таптың жауыздығын тайынбай әшкерелеп өткен реалист. Өмірінің ақырғы минутына дейін жақсылықты алдағы өмірінен күтіп, ұрпақтарды хан, патша, би, сұлтандарға қарсы күреске шақырып кеткен романтик. Ол – асыл сөздің кені, көркем тілдің ұстасы, ерлікке үндейтін жалынды үгітшісі. - Ендеше балалар, патриот деп қандай адамды айтамыз? Патриот - өз Отанын, халқын, жері мен суын шынайы сүйетін, халық мүддесі үшін бар күш - жігерін, қабілетін аямайтын адам. Тақтаға сабақтың тақырыбы жазылады. «Қызғыш» сөзіне түсініктеме беріледі. Қызғыштай – қызғыштай қорыды, (қорғады) – қорғаштады, ара тұрды. Жапан далада тізгінін бос тастап, бір салт атты кісі келеді. Бойында асынған қару - жарағы бар, қабағы салыңқы. Реңі жабырқау. Бұл өзі кешелері қол бастап, жалаң қылышпен жай отындай жарқылдап, хан жасағын, патша әскерлерін жапыра, ат ойнатқан кісі еді. «Тәңірім салса, не амал бар!» Ағалап алдында ұстаған, бүкіл ел ардақтысы, көтеріліс басшысы батыр Исатай о Дүниелік болған. «Қаумалаған қарындас» та енді қасында жоқ, жападан – жалғыз, жапан түзде арыған атының тізгінін бос салып, аяңдап келеді. Аты тоқтап, әудем жердегі жарқыраған суға тігіле қарап қалыпты. Көл үстінде құс біткеннің зәресін қашырып, бір қарайған жүйткиді. Тәжірибелі жолаушы оның лашын екенін білді. Ол ойын жиды, оу, бұл таныс көлдің тұрақты күзетшісі - бір қызғыш бар еді ғой! Ол қайда? Сөйткенше болған жоқ, салт аттының көзі төбесінде шырылдаған қызғыш құсқа түсті. Бейшара – ай, ә! Ал мұның өзінің, батыр Махамбеттің, хәлі қалай бұл күнде?! Мұның «көлі» - елі қайда, бұл неғып айдалада арыған атымен жалғыз келе жатыр? О, тәубе, көл қорыған қызғыштың да, ел қорыған ер Махамбеттің де тағдыр талайы бірдей екен – ау! Осыған ұқсас бірдеңе бұрын да болған сияқты еді ғой... Жо – оқ. Ақын өзінің бір толғауын есіне түсірді. Көшер еді - ау біздің ел, Сонау Еділден бергі жатқан жердейін. Қонар еді – ау біздің ел, Арқада қоныс төлдейін, Нұралыдан қалған көп тентек Бүлдірмеген еді елімді Лашын құс, бүркіт шайқаған көлдейін, - деген болатын. Нақ соның кебі келіп тұр ғой, «Ереуіл атқа ер салмайдағы» айтқандары да айнымай алдынан шыққан. Ақындық болжам сөздің өститіні бар... Ақынның ерні жыбырлап, көзі тағы да төбедегі шырылдаған титімдей құсқа түсті. Ау, қызғыш құс, қызғыш құс, Қанатың қатты, мойның бос. Исатайдан айрылып, Жалғыздықпен болдым дос. Ау, қызғыш құс, қызғыш құс, Ел қорыған мен едім, Мен де айрылдым елімнен. Көл қорыған сен едің, Сен де айырылдың көліңнен. Аспанда ұшқан қызғыш құс, Сені көлден айырған - Лашын құстың тепкіні. Мені елден айырған – Хан Жәңгірдің екпіні. Айтып, айтпай немене? Құсалықпен өтті ғой, Махамбеттің көп күні. (Оқушыларға мәнерлеп оқыту) жүктеу/скачать 56,06 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|