Жүйе және құрылым ұғымдары Тілдің жүйелік, құрылымдық сипатының белгілері 5
жүктеу/скачать 31,95 Kb.
|
Баяндама Тіл мен ойлаудың өзара байланысы
1. Жүйе және құрылым ұғымдарыҚұрылым, жүйе терминдері жалпы ұғымдарымен бір-біріне балама сөздер сияқты болып көрінуі мүмкін. Орыс тілінде структура, система сөдері кейбір мағыналарында бір-бірімен синоним бола алады. «Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде» система грек тілінен алынған, «құрамдас бөліктердің жиынтығы, бүтіні» деген ұғымды берсе, структура латын тілінен алынған, «құрылысы», «орналасуы» деген мағынаны меңзейді (Кодухов В.И., 1979. – 105 б.). Сондай-ақ структура сөзі көп мағыналарының бірінде: «4. Устройство, структура, представляющая собой единство закономерно расположенных и функционирующих частей» деген анықтамамен структура сөзінің мағынасына жуықтайды. В.И.Кодуховтың көрсетуінше, біз сөздің құрылымы дейміз де, бірақ септеу жүйесі деп қолданамыз. Олай болса, тілдің жүйелілігі мен құрылымдылығы тіл мен оның бірліктерін тұтас бірліктер ретінде түрлі қырынан қарастырады. Қазақ тілінде жүйе сөзі белгілі бір реттелген, тәртіптелген, бірінен соң бірі реттеліп келетін, бір-бірімен байланысты бөлшектердің тұтастығын білдірсе, құрылым бүтіннің іштей бөлшектерге бөлініп, бір жүйеде топтасуын білдіретін сияқты. К.Ахановтың оқулығында (Аханов К., 1993. – 62 б.) «бүтіннің элементтерінің арасындағы қатынастардың схемасы құрылым деп аталады» деп көрсетілген. Оқулық авторының пайымдауынша, жүйе тек құрылымнан тұрмайды. Әрбір жүйе оған тән және бір-бірімен байланысты үш түрлі атрибуттың – құрылым мен субстанцияның және қызметтің ұштасып келуінен және олардың диалекткалық бірлігінен тұрады. Орыс тіл білімінде тілдің жүйесі дегеніміз – оның бірліктерінің типтік қатынастарына қарай категориялар мен ярустарға біріктірілген тізбесі(инвентарь), ал құрылым дегеніміз тіл бірліктерінің ярустары мен категориялары арасындағы байланыстар арқылы жасалады, – деген анықтама береді. Құрылым дегеніміз тілдік жүйенің бір белгісі ғана. Тілдік бірлік, тілдік категория, тіл ярусы, тілдік қатынас – тілдік жүйені анықтайтын, ашатын, түсіндіретін ұғымдар бола тұра, бір-бірімен сәйкесе бермейді (Кодухов). Тілдік бірліктер – тіл жүйесіндегі тұрақты элементтер, олар бір-бірінен атқаратын қызметі, құрылымы, орны жағынан ажыратылады. Атқаратын қызметіне қарай тіл бірліктері номинативті, коммуникативті, құрылымдық болып жіктеледі. Номинативті бірліктер – сөздер, коммуникативті бірліктер – сөйлемдер, құрылымдық бірліктер – дыбыстар мен морфемалар. Тілдік бірліктер тілдің категориялары мен ярустары бойынша жіктеледі. Тілдік категорияда тіл бірліктері жалпы категориялды белгілері, негізінен, семантикалық белгілері бойынша жіктеледі. Мысалы, орыс тіліндегі род, вид, пажеж, время т.б. категориялары. Қазақ тілінде шақ, жақ, көсемше т.б. категориялары бар. Тіл ярусы бір текті бірліктер мен категориялардың біртұтастығы (совокупность). Негізгі тіл ярусына фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік, лексикалық тіл ярустары жатады. Тілдік қатынас тілдің ярустары, категориялары, бірліктері, бөлшектері арасында белгілі болатын қарым-қатынастарды білдіреді. Тілдік қатынастың негізгі түрлері – парадигматикалық, синтагматикалық, ассоциативтік, гипонимдік (иерархиялы) қатынастар. Құрылым дегеніміз-бүтін нәрсенің элементтерінің арасындағы қатынастар схемасы.Тіл бүтіннің әр тектес элементтердің ара қатынасынан және бірлігінен тұрады. Тілдің құрылымы тілдік бірліктер дыбыс, морфема, сөз, сөз тіркесі, сөйлем. Фонема - тілдің ең кішкене дыбыстық бірлігі. Морфема – ары қарай бөлшектеуге келмейтін тілдің грамматикалық, лексикалық мағынасы бар тілдік бірлік.Сөз – болмыс құбылыстарын, заттарын , олардың қасиетерін атайтын негізгі құрылыстық-семантикалық тіл бірлігі. Сөйлем – тиянақты ойды білдіріп, бір нәрсені хабарлайтын тіл бірлігі. жүктеу/скачать 31,95 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|