Жұмыс бағдарламасы Дәрістер конспектісі Практикалық және семинарлық сабақтар Зертханалық практикум

Қазақ кеңес балалар әдебиетінің де қалыптасу кезеңі Қазан революциясының алғашқы күндерінен (1918-1920) басталады. «жас балалар кітабына қойылатын шарттар » атты «жаңа мектеп» журналында (1927) шыққан Қазақстан оқу комиссариатының нұсқау хатында балалар әдебиетінің өзіндік ереекшеліктерін айтып берген. Жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ кеңес балалар әдебиетінің алдына қойылған тілек - талаптардың негізігі мақсаттары сол кездің өзінде айқын көріне бастаған.

«Бала кітабы жай бір қара тақпақ тілімен жазылмасын . Кітап балаға қызғылықты, ойын оятатын, тілін байытатын, бірігіп жұмыс қылуға тартатын болсын. Бала кітабындағы кейңіпкерлер айқын болсын... Қаһармандары, сөздері балаларға түсінікті, сүйкімді келсін » - деген.

Ұлы Қазан революциясының алғашқы күндерінен бастап –ақ Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Шолпан Имнабаевалар халықтық шығармалардың дәстүрін пайдалана отырып, үлкендермен қатар балаларға да түрлі ұлттық , мазмұны жаңа шығармалар жазып бере бастады. Бұл жазушылар қазақ кеңес балалар әдебиетінің ірге тасын қалап, негізін тұрғызушылар болды [3-13-14б].

Жас ұрпақты жан – жақты тәрбиелеу жіне білім беру үрдісінде оларды қан жақындығы емес, жан жақындығына баулу бүгінгі өмір талабынан туындайды. Бұл туралы ұлы ойшыл Әл –Фараби « тәрбиелеу дегеніміз- халықтың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту» деген. Осындай ізгіліетер мен өнерлерді бала бойына дарыта тәрбиелеуде ұсстаздар мен ата - аналар ұстанатын пәрменді құралдардың бірі - көркем әдебиет.

Балалар әдебиеті туралы ұлы орыс классигі В. Г. Белинский : «балалар кітабы тәрбие үшін жазылады, ал тәрбие ұлы жұмыс, адам тағдыры сол тәрбие арқылы шешіледі» ,- деген. Балалар әдебиті - ұрпағымыздың ұясы. Балалар әдебиеті баланың көңіл- күйін қуанышқа кеңелтіп, қиялын қанаттандырып , психикалық сезім әрекетіне айрықша әсер етеді. Сондай - ақ, көркем әдебиет балалардың дүниетанымын кеңейтіп, ой - өрісін дамытып, тіл байлығын жетілдіреді. Көркем сөз өрнегін балал құлағына тыңдатып, сәуле түсіреді, халық қазынасының музыкалық үнінен нәр алады. Көркем әдебиет арқылы кішіге қамқорлық, үлкенге жәрдем, еңбекті құрметтеу, достық пен инабаттылық , адамгершілік қасиет , ұлттық үлгі - өнеге, өмірмен танысады.

Балалар әдебиеті - келешек әдебиеті. Белгілі академик жазушы Мұхтар Әуезов : «Ел боламын десең , бесігіңді түзе» деген екен. «Бесікті » түзетудің бір жолы – бесік жырын түзеу. Бүгінгі балалар әдебиеті өрісі биік, өресі кең, жанры алуан, мәдениеті үлкен әдебиет.

Балалар әдебиетінің қалыптасу, даму тарихын терең зерттеп, іргелі еңбектер жазған белгілі академик Әлкей Марғұлан , академик – жазушы Мұхтар Әуезов , зерттеуші ғалымдар Мәлік Ғабдуллин , Бердібай Шалабаев , Ш. Ахметов, тағы да басқаларды атауға болады. Қазақтың болашақ әдебиет туралы ғылымның алғашқы кірпішін қалаған Шоқан Уәлиханов еді. Ол поэзияны жалпы жұрттың рухани сусыны ретінде, әрі халық тағдырының сырлы шежіресі ретінде байытып, сол арқылы сөз өнерінің таным мен тәрбие тарпындағы мәні мен маңызына тоқталды.

Қазақ даласына ғылым мен білімнің алғашқы қоңырауын соққан ұлы ағартушы - педагог Ыбырай Алдтынсарин қазақ балаларына арнап көптеген оқулықтар жазып, олардың жан дүниесіне әсер етіп, ұлттық дүниетанымның қалыптасуына жол ашқан. Ыбырай 1879 жылы «Қазақ хрестоматиясы » атты кітап шығарып «Қазақ балалар жазба әдебиетінің атасы» атанды. Ол қазақ балаларының табиғи ерекшеліктеріне байланысты көптеген өлең - жырлар , әңгімелер жащзып, ұлттық көзқарастарын оята білді.

Қазақ ағартушыларында үлкен орын алған үлы ақын , ойшыл- демократ Абай Құнанбаев. Оның көптеген өлеңдері мен қара сөздерінде жастарды өнер - білімге шақырып, адамгершілікті, инабаттылықты дәріптеуді насихаттайды[2-300б].

Белгілі ұстаз - ғалым Мәлік Ғабдуллин - қазақ ауыз ідебиетінің ғылыми - теориялық міселелерін жан - жақты зерттеген педагог. Ол жас ұрпақты тәрбиелеу мақсатында «Ата – аналарға кеңес» (1966) атты кітабында халықтың рухани бай мұрасы - ауз әдебиеті үлгілерінде балаларды адал, шыншыл, еңбекшіл, патриот етіп тәрбиелеуге баулитыны туралы сыр шертеді. Ол балаларды туған жерді қорғауға, ана тілін ардаұтауға, ізетті де мейірімді болуға шақырады.

Қазақ балалар әдебиетінің негізін салушылар Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгірв, Спандияр Көбеев, Өтебай Тұрманжанов, Мұсафар Әлімбаев, Қадыр Мырзалив, тағы басқа халықтық шығармалардың дістүрлерін пайдалана отырып, балаларға аранап өлең жырлар жазған. Олардың шығармалары бала тәрбиелеудегі ізгі мақсаттарды дұрыс түсініп, балалардың тілін ширатып, ойын дамытады, еңбекке, отанды сүюге, оны қорғауға тәрбиелейді. Сондай -ақ олардың өлеңдері балалардың ұғымына оңай, өысқа, тұжырымды, тілге жеңіл жазылған.

Сәкен Сейфуллин шығармалары балаларды еңбек етуге, отанды сүюге , оны қорғауға шақырады. «Еңбекпен айналысу баланың ой - өрісін кеңейтіп, саналы да тәртіпті болуға баулиды. Сондай – ақ, еңбек оларға практикалық іскерлік пен дағдыны қалыптастырады, өмірге деген дұрыс көз қарастарды меңгертеді » деп тұжырымдайды.

Ілияс Жансүгіров - қазақ балалр әдебиетіне үлес қосқан ақын. Оның «малта», «балалараға тарту », тағы басқа өлеңдерінде ақын балаларды оқыға, өнер - білімге шақырады. Қазақ балалары жазушылары шығармаларының барлығы бүлдіршіндерді жан – жақты тәрбиелеуде елеулі орны алады.

Бердібек Соқпақбаев «балалық шаққа саяхат» атты повесінде өзінің балалық шақта басынан кешкендерін кішкентай Бектас арқылы көрсетеді. Оның шығармалары жас ұрпақты шыншыл, адал, патроит етіп тәрбиелеуге баулиды.

Болашақ жас ұрпақты тәрбиелеуде халқымыздың тәлімдік мұраларының орны ерекше. Соның ішінде Мұзафар Әлімбаевтің «Бұл қай кезде болады?» , «Менің ойыншықтарым», «Әріптер сыры» тағы да басқа балалараға араналаған өлеңдерң қысқа болғанымен, белгілі сюжетке, тартымды ойға , терең пікірге толы.

Балалар жазушысы Өтебай Тұрманжановтің шығармалары еңбекке, бірлікке, достыққа, ынтымаққа тәрбиелейді. Оның шығармалары тілі жатық, ұғымға жеңіл, оқуға қызықты, балларға бір жағы ермек, бір жағы - тәрбие.

Ал педагог - ақын Ә. Табылдиев баланың психологиясын жақсы біледі, өлеңді баланың қиялына, ойына, тіліне лайықтап, тұжырымдап, көбінесе қызықты сюжетке құрып жазады. Оның өлеңдері балалрдың тілін ширатып, ойын дамытады, еңбекке, отан сүйгіштікке тәрбиелейді.

Балалар жазушысы Ә. Дүйсенбиевтің шығармалдары балалар өміріннен жазылған немесе оларды айналасындағы дүниені танытуды көздейді [1-96-99б].

Қорыта айтқанда, қазақ кеңес блалар әдебиеті дамуының алғашқы кезеңі , түрі, ұлттық мазмұны, әдебиеттің бір саласы ретінде көрінді.

Балаллар әдебиетін құру ісінде оның болашағы айқындалып, мазмұн, сапа, көркемдік идясы жағынан қалыптасуы мен дамуына эстетикалық тәрбие беру тұрғысынан зор талаптар қойылып отырды.
&&&

$$$002-011-100$Дәріс бойынша сұрақтар:

1. Қоғамдық тарихи жағдай.

2. Көрнекті балалар ақын – жазушылары.

3. Балаларға арналған туындылардың идеялық, тақырыптық негізі.