Жұмыс бағдарламасы Дәрістер конспектісі Практикалық және семинарлық сабақтар Зертханалық практикум
жүктеу/скачать 2,28 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 3. М.Иманжанов 1940-50 жылдардағы балалар әдебиетінің дамуы.
| $$$002-012-000$3.2.12 12-ДӘРІС
1940-50 жылдардағы (соғыс кезеңі мен онан кейінгі жылдардағы) балалар әдебиеті &&& $$$002-012-001$3.2.12.1 1.1940-50 жылдардағы балалар әдебиетінің дамуы. &&& $$$002-012-001$3.2.12.2 2. С.Бегалин &&& $$$002-012-001$3.2.12.3 3. М.Иманжанов 1940-50 жылдардағы балалар әдебиетінің дамуы. Қазақстан Кеңес Одағының құрамында 1941-1945 жылдары фашистік Германияға қарсы соғысқа қатысты. Бұл соғыс жалпы Одақ үшін де, оның қол астындағы халықтар үшін де ауыр кезең болды. 1. Кеңес Одағының Еуропалық бөлігінен көптеген зауыттар мен оқу орындары, соғысқа жарамайтын халық Қазақстанға көшірілді; 2. Ер адамдар майданға кетіп, жұмыстың ауыртпалығын әйелдер мен жас балалар және қарттар көтерді. Әдебиет алдына төмендегідей міндеттер қойылды: 1. фашизмнің басқыншы саясаты мен жауыздығын әшкерелеу, 2. халықты кек алуға шақыру; 3. майдандағы ерлердің ұнамды бейнелерін жасау; 4. елдегі ерлердің ұнамды бейнелерін жасау; 5. майдандағы және тылдағы ерлерді көпке үлгі ету. Бұл міндеттер әдебиеттің көркемдік бағытына бірсыпыра нұқсан келтірді. 1-шіден, қаламгерлер бұрыннан жазып жүрген, әбден зерттеп білген тақырыптарын тоқтатуға мәжбүр болды. 2-шіден, төтен тақырыпқа құлақ асуға мәжбүр болды. 1941 жылы маусым айында «Балалар әдебиеті» журналының соңғы саны шықты.
Балалар үшін ең жақсы классикалық туындылар мен кеңестік дәуірдегі кітаптар, бірінші кезекте кеңестік Ресейдің өткені жөніндегі кітаптар бірнеше мәрте басылып шықты. Соғыс кезінде орыс аңыздары, Пушкиннің «Полтавасы», Лермонтовтың «Бородиносы», Гогольдің «Тарас Бульбасы», Л.Толстойдың «Севастополь әңгімелері», Фурмановтың «Чапаевы», Серафимовичтің «Железный поток», Н.Островскийдің «Құрыш қалай шынықты?» және т.б. кітаптар жарық көрді. Қиын-қыстау кезеңдегі халықтың күрделі қат-қабат өмірі әдебиеттің барлық жанрлық түрлерінде көрініс тапты: лирикалық өлеңдер, публицистикалық мақала, очерк, қысқа әңгімелер, поэма, баллада, повесть, ал кейіннен тіпті романдар пайда бола бастады. Бір жанр элементінің екіншісінен көрінуі, әр қилы әдеби жанрлардың өзара кірігуі байқалды. Лирика публицистикалық сипатта көрінсе, эпос лирикалық қасиетпен ерекшеленді. Отан қорғауға аттанған солдат туралы өлең, поэмалар 2 түрлі үлгіде жазылды: 1-шісі, жалпы жауынгерге тән сипаттарды біріктірген жиынтық бейне болса, 2-шісі, нақты аты белгілі қаһарманның ерлігін көрсетуге арналды. Соғыс кезінде ерекше көзге түскен майдан батырлары Б.Момышұлына, М.Ғабдуллинге, М.Мамыраевқа, Ә.Молдағұловаға, М.Мәметоваға, Т.Тоқтаровқа, Н.Әбдіровке т.б. арналған өлеңдер негізінен олардың ерлік жолының нақты фактісіне құрылады. Қ.Аманжоловтың «Ақын өлімі туралы аңыз», Қ.Бекхожиннің «Жиырма сегіз», Д.Әбіловтің «Майданбек», М.Хакімжанованың «Мәншүк»(1945), Қ.Сатыбалдиннің «Әлия», І.Есенберлиннің «Сұлтан» поэмалары соғыс майданы шындығын нақты деректер шеңберінде жырлауға құрылды. Балаларға арналған драматургия, фантастика, ғылыми-көпшілік әдебиет, жасы кіші балаларға арналған түрлі кітапшалар - осының бәрімен де балаларды балалар баспасы қамтамасыз етіп отырды. Соғыстан кейінгі жылдарда қазақ балалар драматургиясы жанданды. 1945 жылы Алматыда «Жасөспірімдер театры ұйымдасты. Театр 1946 жылы бірінші рет М.Ақынжановтың «Алтын сақа» пьесасымен ашылды. 1948 жылы М.Иманжановтың «Жас өмір» пьесасы қойылды. Жасөспірімдер таетрының репертуары М.Ақынжановтың «Ыбырай Алтынсарин», Ш.Хұсайыновтың «Көктем желі», «Алдар Көсе», «Есірткен ерке», «Біздің Ғани», Қ.Сатыбалдинның «Аягөз ару», Р.Райымқұлов пен Қ. Исабаевтың «Ашынған жандар» пьесаларымен толыға түсті. Балалар мерзімді баспасөзі ел өміріндегі маңзды оқиғаларға ұйымшылдықпен үн қосып отырды, мектеп, пионер өмірі жайында хабарлаумен болды. «Пионер»(1925 жылдан «Пионер», кейін «Ақ желкен» балалар мен жасөспірімдердің республикалық журналы аталды), «Дружные ребята», «Мурзилка» журналдары шығып тұрды. Біраз үзілістен соң Ленинградтық «Костер» журналы шықты. Свердловскіде 1942 жылдан балаларға арналған «Боевые ребята» альманағы шыға бастады. 1958 жылдың шілдесінен бүлдіршіндер мен сәбилерге арналған «Балдырған» журналы жарық көре бастады. Соғыс кезіндегі және соғыстан кейінгі кезеңдегі қазақ кеңес балалар әдебиетінің көтерген мәселесі –соғыс зардаптары салдарынан өздерінің балалық, жастық шағын жоғалтқан балалар, жастар тағдыры жайлы болды. Үш жүйеде өріс алды: біріншіден, жау тылында партизандармен бірге жүріп Отан үшін алысқан, ерлік көрсеткен, көп қасірет шеккен жасөспірімдер мен балалар ерлігі, олардың тағдыры сөз болды. Екіншіден, Ә.Молдағұлова, М.Мәметова, Б.Бұлқышев сияқты жастардың ерлігі жайлы туындылар өріс алды. Үшіншіден, майданды қарумен, жылы киіммен, азық-түлікпен қамтамасыз етіп тұрған тылдағы ата-аналар мен балаларға арналған еді. 1940-1960 жылдар аралығында әдебиет әлеміне келген дарындар көркемдігі жағынан еленуге тиісті шығармалар бергенін жоққа шығаруға болмайды. Соғысқа қатысқан жас жазушы Б.Бұлқышев өзінің «Заман, жастар, біздікі», «Жауыздық пен махаббат», «Өмір мен өлім туралы», «Мен өмір сүргім келеді», «Шығыс ұлына хат» сияқты публицистикалық еңбектерінде майдандағы жас адамның жүрек тебіренісін әңгімеледі. Туған жерін сүйе білген азаматтың дұшпанға деген кегі де, замандасына арнаған өмір туралы сыры да осы мақалаларда қамтылған. Б.Бұлқышевтің «Жүріп келе жатырмын»(1941), «О, ерлер-ау, ерлер-ау»(1941) өлеңдеріндеггі Махамбет толғауларының сарынын бірнеше арнада қарастырамыз: 1-ші, Баубек пен Махамбет өлеңдеріндегі идея бірдейлігі тұрғысындағы үндестік. 2-ші, екі ақын жырларындағы кейбір сөз қолданыс ортақтығына байланысты ұқсастық, 3-ші, көтеріңкі пафостық, жігерлі үннің болуы. Екінші дүниежүзілік соғыс ХХ ғасырдың бел ортасындағы тарихи оқиға болса, сол тарихи жағдай Б.Бұлқышевтің көптеген шығармаларын, соның ішінде өлеңдерін де өмірге әкелген фактор деп айта аламыз. Қ.Әбдіқадыровтың «Жетім құлын», Ғ.Ормановтың «Бөбек жүрегі» деген өлеңдерінде майдан өмірінің аянышты суреттері бейнеленіп көрестіледі. Екі рет батыр атағын алған Т.Бигелдиновтың ерлік өмірінен жазылған С.Бақбергеновтың «Талғат», Жекен Жұмақановтың «Әлия Молдағұлова» повестері басылып шықты. Ә.Шәріповтың «Партизан қызы» повесі жарық көрді. С.Мұқановтың Мәншүк Мәметоваға арнап жазған «Батыр қыз» әңгімесі(1944) балаларды патриотизм рухында тәрбиелеуде елеулі роль атқарды. Жамбылдың балаларға арналған өлеңдерінің басты міндеті өз ұрпақтарының патриоттық рухын көтеру болды. Жамбылдың «Шәкірт балаларға», «Атаның әлдиі», «Ленинградтық өрендерім», «Балама хат», «Жеңіс жырын жырлаңдар», «Жаңа жыл сәлемі», «Жүз жасаған жүректен», «Өнердің өсуі», «Балаларға», «Жастық жыры», «Бесік жыры» т.б. өлеңдері балалар әдебиетінен өзіндік орынға ие болды. Отан соғысы жылдары қазақ кеңес балалар әдебиетіндегі соны тақырып, ол – жау тылындағы партизандар қимылы туралы болды. Бұл тақырыпты әдебиетке енгізген екінші дүниежзілік соғыс жылдарында жау тылында, Украина жерінде басқыншыларға қарсы құрылған астыртын ұйымның жұмысына қатысып, кейіннен партизандар қатарында болған Қасым Қайсенов еді. Украина жерінде ол 1942 жылы Чапаев атындағы партизан құрамасының үшінші отрядын басқарады. Партизан отрядының сапында Украина, Молдавия, Чехословакия мен Румынияда фашистерге қарсы арпалысады. 1955 жылы «Илько Витряк», 1957 жылы «Переяслав партизандары» және 1959 жылы «Ажал аузында» деген очерктер жинағын шығарды. 1960 жылы «Жау тылындағы бала» атты көлемді повесть жазды. 1963 жылы «Днепрде» кітабы жарық көрді. Қ.Қайсеновтың жоғарыда аталған үш кітабындағы оқиғалар Украина, Чехословакия жерлерінде болған. Партизандар жау тылының алыс түпкірлерінде жүріп, ірі шайқастар жасайды. Олар жаудың мүлде күтпеген жерінен тұтқиылдан шығады. Жауынгерлер фашизмге қарсы күресте олардың басым күштеріне үздіксіз тойтарыс беріп отырады. Партизандар оқ-дәрі мен қару-жарақтар тиеген эшелондарды қиратып, жаудың гарнизондарына шабуыл жасайды, әлденеше қоймаларын өртеп жібереді. Партизандардың үздіксіз шабуылдарының нәтижесінде неміс фашистерінің түрмелеріндегі, азап лагеріндегі тұтқында жатқан кеңес солдаттары мен офицерлері, бейбіт адамдар құтқарылады. Қ.Қайсенов шығармаларында соғыс күндерінің осындай қиян-кескі кезеңдері суреттеледі. Оқиғаның барлық желісі бастан-аяқ жазушының өз атынан баяндалады. Шығармалары кейіпкерлерінің мақсаты – фашизмнің күлін көкке ұшырып, бейбіт өмір орнату. Ғ.Мүсіреповтың «Қазақ солдаты» романы - қазақ әдебиетіндегі әскери тақырыпқа жазылған алғашқы шығармалардың бірі. Шығарманың бас кейіпкері - өмірде болған адам. Ол – Керчь, Қырым майданындағы көзге түскен барлаушы, Қайрош Сарталиевтің прототипі Кеңес Одағының Батыры Қайырғали Смағұлов. Бастапқыда Қайырғали Смағұловтың ерлігін очерк желісі етті. Кейін бұл шағын повеске, одан романға айналды. 1945 жылы «Қазақ батыры» деген атпен «Майдан» альманағында повесть түрінде жарияланды. Ғ.Мүсіреповтің бұл повесі «Қазақ солдаты» романына дайындығы іспетті. Бірнеше жыл өткеннен кейін жазушы орыс әдебиетіндегі Ұлы Отан соғысы тақырыбына жазылған туындылардың тәжірибесін үйреніп, кейіпкерлермен қайта кездесіп және жұртшылық сынын ескере отырып, бұл шығарманы түгелдей жазып шықты. Шығарманың толықтырылған жаңа нұсқасы 1949 жылы «Солдат из Казахстана» деген атпен орыс тілінде жарық көрді. Келесі жылы «Қазақ солдаты» деген атпен қазақ тілінде роман болып басылып шықты. Ғ.Мүсірепов өмірдегі Қайырғалиды повеске, романға сол күйінде көшіре салмаған. Көркем шығарманың негізгі объектісі – адам. Көркем образ жасалмаған жерде шығарма құрғақ фактілер тізбегіне айналады. Ұлы Отан соғысы кезіндегі халық басындағы ауыртпалықты жеке кейіпкерлер тағдыры арқылы көрсету мақсатында жазушы әрбір оқиғаны жалаң баяндамай Қайроштың көкірек көзінен өткізуге, сол арқылы характерлердің арақатынасын ашуға ұмтылады. Автор романда Қайрошты типтеніріп, біртұтас тұлға жасауға көп көңіл бөлген. Балалар әдебиетінің дербес әдеби жанр ретінде есеюі мен оның тұрақты маман кадрларының жиналуы Ұлы Отан соғысынан кейінгі мезгілге жатады. Балалар прозасының да, поэзиясының да профессионалды дәрежеге көтерілгені - осы кез. Соғыстан кейінгі жылдары балалар әдебиеті саласында ғылыми-зерттеу жұмысы кең қанат жайды. Кеңес балалар әдебиеті баспасы жанынан Балалар кітабы Үйі ашылды. Бұл лаборатория әдістемелік және библиографиялық құралдар шығаруды жүзеге асырды. 1952 жылдың сәуір айында балалар әдебиеті бойынша Бүкілодақтық мәжіліс(совещание) өткізілді. Кеңес балалар әдебиеті сыны дамуындағы жаңа кезең 50-жылдардың ортасынан басталды. 1953 жылдан бастап Балалар кітабы Үйі кеңес балалар жазушылары жайында сын-библиографиялық очерктер сериясын шығара бастады. 1966 жылы «Балалар әдебиеті» журналы өз жұмысын қайта жандандырды. Бұл тұста Қ.Әбдіқадыровтың «Амантай», С.Бегалиннің «Көксегеннің көргендері», «Сәтжан», М.Иманжановтың “Алғашқы айлар” шығармалары пайда болды. Ө.Тұрманжановтың шығармалары жарық көрді. Соғыс тоқтасымен партия әдебиеттің алдындағы міндеттерін әлеуметтік істермен байланысты белгіледі. Соғыстың ауыртпалығын көтеріп келіп, бейбіт еңбекке араласқан адамның өмірі мен еңбегін көркемдікпен суреттеу талабы қойылды. Балалар әдебиетінің бұл жылдардағы қамтыған ең күрделі тақырыптары бала тәрбиелеудегі отбасы мен мектеп ролін көрсету болды. Балаларды еңбек тәрбиесіне баулу мақсаты көзделді, мектептің өмірмен байланысын нығайту мәселесі қойылды. Осындай талаптарға байланысты соғыстан кейінгі жылдарда жазылған шығармаларда кеңес мектебінің өмірі көп орын алып, оның ішкі мәні, идеялық-тәрбиелік процестік өзгешеліктері, мектептің өмірмен байланысы, мектептегі пионер, комсомол ұйымдарының жұмысы кеңінен суреттелді. С.Бегалиннің, Ө.Тұрманжановтың, М.Иманжановтың, С.Бақбергеновтың, С.Сарғасқаевтың, Б.Соқпақбаевтың, М.Гумеровтың шығармалары кеңінен қанат жайды. С.Мұқанов «Балуан Шолақ»(1940-41), «Бақташының баласы»(1953) шығармаларын жазды. «Балуан Шолақ» - 20-шы ғасыр басында тіршілік кешкен, өзі көзімен көрген аяулы өнерпаз өмірінен жазылған шығарма. «Бақташының баласы» повесі «Қазаға ұшыраған құнан», «Қақпандағы қасқыр», «Аянышты лақ», «Жаралы құлын», «Бөлтіріктер», «Көк шолақ», «Аңды аң жеңеді» деген жеті бөлімнен тұрады. Повестің бас кейіпкері - он жасар Жандос. Бақташының баласы мал жайын, әр малдағы мінез өзгешеліктерін жақсы біледі. Жазушы бас кейіпкердің мінезін, батылдығы мен адамгершілігін қиын-қыстау қауіпті сәттерде сынайды. С.Мұқанов аударма саласында да еңбектенді. Навтедждің «Балалар»(1953), В.Осееваның «Васек Трубачев және оның жолдастары»(3-кітабы, 1955), шығармаларын қазақ тіліне аударды.
жүктеу/скачать 2,28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|