Жоспар: і-тарау. Ақпан төңкерісінен кейінгі Оңтүстік Қазақстанда демократиялық өзгерістер және қоғамдық-саяси ұйымдардың құрылуы

1917 жылы Ақпан төңкерісі патша өкіметін құлатып, Ресейде ерекше саяси жүйені тудырды. Орталықта қос өкімет – Уақытша үкімет пен Кеңестерді, ал жер-жерлерде билікке ұмтылған сан алуан одақтар мен қауымдастықтарды, ұйымдарды дүниеге әкелді. Заман өзгерісі алға тосқан жаңа міндеттерді шешу қажеттілігі ұлттық қоғамдық ұйымдарды да осы мезгілде өмірге алып келген еді.

Жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар – Уақытша үкіметтің саяси жүйесінде қазақ елінің ұлттық мүддесін білдіру және қорғау мақсатында пайда болған демократиялық бағыттағы қоғамдық ұйым. Өлкеде саяси-қоғамдық ұйымдардың пайда болу негіздері мен құрылымдық сипаты, алға қойған міндеттері мен сол міндеттерді іске асыруда атқарған қызметі, тарихта алар орны арнайы зерттеуді қажет етеді, сондай-ақ бұл зерттеу қазақ халқының сол бір аласапыран кезеңдегі саяси өмірінің қырлары мен сырларын терең түсінуге мүмкіндік береді.

Кеңестік тарихтану ғылымында жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар сияқты ұлттық қоғамдық ұйымдарға біржақты, яғни Уақытша үкіметтің «қолшоқпары» болды деген баға беріліп келді. Ақпан төңкерісінен кейін Ресейдің барлық ұлттық аймақтарында бой көтерген украин, башқұрт, түрікмен, ұйғыр-дүнген, татарлардың, т.б. ұлттық қоғамдық ұйымдарының бір сапында тұрған жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар ұлттық азаттыққа, дербестікке қол созып, отарлық езгіден құтылып, өз ұлтын өркениетті елдердің қатарына қосуға асықты, сол үшін қызмет етті. Өлкедегі саяси-қоғамдық ұйымдардың басы-қасында болып, оның жұмысының жанданып кетуіне аянбай еңбек еткен, көшбасшы болған қазақ оқығандары, ұлт зиялылары еді. Олардың жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар құрамындағы қызметі елді феодалдық мешеулік пен отарлық тәуелділіктен алып шығу әрекетін жасаған әлеуметтік күштің қазақ қоғамында болғандығын айғақтайды.

1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін қазақ қоғамында пайда болған ең беделді саяси-қоғамдық ұйымдар туралы тарихи шындықты мүмкіндігінше толығырақ ашып айтатын уақыт жетті.

Жетісу халқының, соның ішінде дүнгендердің Ақпан төңкерісінен кейінгі тарихын зерттеуші ғалым Юсупов: «...облыстың орталығы Верный қаласында мұндай комитеттер бірнешеу болды: қазақтың – «Алаш», өзбектің – «Шуро-Исламы», ұйғырдың – «Милли-Шуросы», жалпымұсылмандық – «Құрылтай», тараншы-дүнген комитеттері және басқалар. Осы ұйымдардың бәрі еңбекші халықты жеке қанау құқына ие болу үшін күресті, әрі өзара бақталас болды, бір-бірін көре алмады»⁵⁵, – деп жаңсақтыққа жол береді. Қазіргі тарихнама ХІХ-ХХ ғ. Басында түрік тілді халықтардың қарым-қатынасы аса жемісті болғандығын куәландырып отыр⁵⁶.

Жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың басқа ұйымдармен, атап айтқанда, Ақмола облыстық Қазақ комитетінің «Үш жүз» партиясы ұйымымен ара қатынасы Б.Елкеев еңбектерінде⁵⁷ қаралады. Зерттеуші «Үш жүз» партиясы мен жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың ара қатынасының шиеленісуінің басты себебін Қазақ комитетіндегілердің «елордашыл» болғандығынан көреді. Автордың мәселеге біржақты қарауына байланысты бұл екі ұйымның ара қатынасына объективті баға берілмейді.

Кейбір ғылыми еңбектерде жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдарды басқа ұйымдармен шатастыру⁵⁸, сондай-ақ, жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар мен «Алаш» партиясы комитеттерінің жігін ажыратпай, екеуін бір ұйым деп ұғушылық кездеседі⁵⁹.

• 
  Ақпан төңкерісі жеңісінен кейінгі кезеңде өмірге келген жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың пайда болуының алғышарттарын анықтау;
  
• 
  жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың ұлттық қоғамдық ұйымдар ретінде атқарған қызметтерінің мазмұнын, қоғамдық-саяси қатынастар жүйесінде алатын орнын айқындау;
  
• 
  жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың басқа басқарушы орындармен, қоғамдық ұйымдармен, саяси партиялармен ара қатынасын көрсету;
  
• 
  жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар өкілдерінің ұлттық тәуелсіздік туын көтерген Алашорда үкіметін құруға атсалысуын баяндау;
  
• 
  Кеңестер билігі тұсындағы жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың жағдайын көрсете отырып, олардың жабылу себебін анықтау.
  

• 
  Нақты материалдар негізінде жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар 1917 жылдың Ақпан төңкерісінен кейінгі кезеңде ұлт-азаттық қозғалыс – Алаш қозғалысының жемісі ретінде өмірге келген алғашқы ұлттық құрылым екені көрсетіледі;
  
• 
  жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдардың қызметі халықтың мүддесіне сай жүргізілгендігі объективті түрде дәлелденеді;
  
• 
  жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар ұлттық ымыра және тату көршілік қарым-қатынасты насихаттап, оның жаршысы болғаны алғаш рет ашып көрсетіледі;
  
• 
  жергілікті саяси-қоғамдық ұйымдар ұлттық тәуелсіздік жолында күресіп, большевиктік саясатқа байланысты жойылғандығы баяндалады.