Жоспары: I. Тұқымқуалаушылық заңдарының ашылуы
МОНОГИБРИДТІ БУДАНДАСТЫРУ
жүктеу/скачать 4,33 Mb.
|
Мендель за4дары 4 лекция коптик аллелизм (2)
| МОНОГИБРИДТІ БУДАНДАСТЫРУ
Өзінің негізгі тәжірибелерін Г.Мендель 1856 жылмен 1863 жылдар аралығында жүргізді. Тұқым қуалаушылық заңдылықтарын зерттеудің негізгі материалы ретінде ол бұршақты таңдап алды. Бұршақ – өздігінен тозаңданатын өсімдік: тозаңдары әдетте дәл сол гүлдің аналық аузына түседі және оны тозаңдандырады. Алайда, түйіспелі тозаңдандыруды жеткілікті деңгейде жеңіл жүргізуге болады. Ол үшін Г.Мендель гүлдің түйнегін ашып және әлі жеткілікті тозаңданбаған аталықтарды жойған, сол арқылы өзіндік тозаңдануды жояды, содан кейін бұл гүлді басқа өсімдіктің тозаңымен тозаңдандырды. Г.Мендель өзінің зерттеулерінде бір-бірінен жеті белгілері бойынша айырмашылығы бар, 22 бұршақ сортын пайдаланды, тұқым қуалаушылық сипаттарын ол өзінің әйгілі тәжірибелерінде келтірген. Қазіргі уақытта жалпыға ортақ қабылданған, генетикалық атауларын қолданады, олар Мендель пайдаланған белгіленулерден біраз айырмашылықтарға ие; аталықтық түрлерді Р (латын тіл. рarental – ата-ана); аналықты - ♀ белгісімен (Шолпан белгісі); аталықты – ♂ белгісімен (Марс белгісі), сонымен қатар, бұл белгілермен гермафродитті өсімдіктерді белгілейді, ол қандай аталығы әлде аналығы ретінде пайдаланғандығын көрсету үшін арналған; бірінші буданның гибридтері – F1 (латын тіл. filial – ұрпақ), екінші будан гибридтері – F2, үшінші – F3 және т.с.с.; екі түрдің будандастырылуы – «*» белгісімен; гибридтік отбасылардағы ажырау – «:» немесе «/» белгісімен (бұл белгілер ажырау жүзеге асырылатын әртүрлі белгілері бар ағзалардың санын көрсетеді); дирлоидты ұрпақ пен және олар арқылы туындайтын гаметалар арасындаға байланыс «→» белгісімен белгіленеді. Өзара бір альтернативті белгілер арқылы айырмашылығы бар өсімдіктерді будандастыру арқылы (мұндай будандастыру түрін моногибридті), Г.Мендель бірінші буданның гибридтері альтернативті жұптардың тек қана бір белгісін көрсететіндігін анықтады. Осылайша, сары тұқымы бар бұршақ сортын, жасыл тұқымы бар бұршақпен будандастыру кезінде, аналық тұқымына қандай тұқым түрін қолданғандығына қарамастан, барлық гибридтік тұқымдар сары түсте болды. Осы тәжірибелерді негізге ала отырып, Г.Мендель бір-бірінен тек бір белгісі бойынша ғана айырмашылығы болатын сұрыптарды будандастыру кезінде, бірінші будан гибридтерінде (F1) әрқашан тек бір жұп ата-анасының белгісі анықталады. Мұндай белгілерді Г.Мендель доминантты (латын тіл. dominanttis – доминанттылықты) деп атаған. Бірінші будан гибридтерінде байқалмаған белгілерді Г.Мендель рецессивті (латын тіл. recessus – шегіну) деп аталды. Анықталған белгілерді Г.Мендель доминанттылық ережелері ретінде сипаттады, кейіннен оларды Мендельдің бірінші заңы, немесе бірінші будан гибридтерінің біртұтастығы деп атады. Енді Г.Мендель F2 буданындағы сары және жасыл түсті тұқымдар тазалық кезінде көбеейтіндігін анықтай алды, яғни осы белгілер F2 басқа кейінгі тұқымдарының барлығында өзіндік тозаңдану кезінде сақталу мүмкіндігін анықтады. Ол F2 тұқымдарын өсірді және алынған өсімдіктер өздігінен тозаңданды. Жасыл тұқымдардан алынған өсімдіктерде тұқымдары әрқашан жасыл түсте болды. Алайда, сары түсті тұқымдардан алынған өсімдіктер өздерін мүлде басқа сипатта көрсетті. Сары түсіті тұқымдар екі типті болған, бірақ сыртынан ешқандай айырмашылықтары болмаған.шамамен олардың 1/3 бөлігі дәл осындай тұқымдағы өсімдіктерді береді, ал басқа типтегі сары түсті тұқымдарында (олар 2/3 құрайды) сары және жасыл түсті тұқымдар 3:1 қатынасындай кездеседі. Осылайша, 1/3 F2 буданындағы сары тұқымдар (немесе ¼ барлық F2 тұқымдарында) келесі будандарда ажырауға кездеспейді, қалған 2/3 (барлық F2 буданының барлық тұқымы) бөлігі өздерін бірінші гибридтік F1 будандары сияқты сипаттайды: олардан сары және жасыл түсті тұқымдары 3:1 қатынасында кездесетіндей өсімдіктер өсіп шығады. Мұндай нәтижелер басқа да белгі жұптарында да алынған. Рецессивті белгідегі F2 буданының барлық жағдайында өсімдіктер тазалықта көбейді: олардың тұқымдары келесі буданда (F3) дәл сол фенотипке ие болды. F2 буданының басымдықты белгілерінің тасымалдауыштарына қатысты мәселеді, олар екі типте кездесті деп сипаттайды: 1/3 тазалықта тарады, ал қалған F3 буданының 2/3 бөлігі басымдықты және рецессивті белгілері 3:1 қатынасында кездесті. Жүргізілген тәжірибелер негізінде Г.Мендель екінші ережені немесе екінші будан гибридтеріндегі белгілерді ыдырату заңын қалыптастырды. Тұқым қуалаушылықтың екінші заңы – Г.Мендельдің тұқымқуалаушылықты тәжірибелі түрде зерттеуіне қосқан негізгі үлесі болып табылады. Г. Мендель атап көрсеткендей, рецессивті белгі жасырын түрде гибридтер тұқымы арқылы жүріп өтіп және олардың тұқымында қайта туындауы, ғалымды осы құбылыстарға жауапты болатын тұқым қуалаушылық факторының бар болуы мүмкін деген ой туындатады. 1905 жылы В.Иоганнсен өзінің «Өзгергіштік пен тұқым қуалаушылықтың нақты оқуының элементтері» кітабында тұқым қуалаушылық факторларын «гендер» деп атауды ұсынған. Деректерді өңдеудің ыңғайлылығы үшін Г.Мендель тұқым қуалаушылық факторларын әріптік белгіленулерін ұсынды: басымдықты белгі үшін – А, рецессивті белгі үшін – а. Тұқым қуалаушылықты таза басымдықты түрлер АА белгісіне, ал таза рецессивті түрлер – аа белгісіне ие болды. альтернативті тұқым қуалаушылықты факторларды аллеля (грек тіл. allelon – бір-бірін, өзара; керісінше – аллеломорф – осы немесе басқа белгінің дамуын анықтаушы гендердің бір жұбы; осы хромосома бөлігінде бола алатын бірнеше ген нұсқаларының бірі) деген атауға ие болды. жүктеу/скачать 4,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|