К. бейсеуов д. С. Ділдабек мех өҢдеу технологиясы оқу құралы «тауар» 1999 ж

Альдегидтермен илеу ең көне тәсілдердің бірі.Ертедегі,алғашқы қауымдық қоғамның өзінде-ақ адамдар терілерді түтінге ыстып өңдейтін болған.Түтін құрамында формальдегидтер (CH₂O) болады.

Формальдегидпен илеудің бірқатар артықшылықтары бар.Олардың қатарына терілердің тотықтырғыштар әсеріне беріктігін келтірілген.

Кестеде анилинмен боялған қоян терілерінің тотықтырғыш әсеріне илеу тәсілдерінің беріктігі келтірілген.

Формальдегидпен иленген терілердің жүні таза,температураларға төзімділігі жоғары,басқа илеу тәсілдеріне салыстырғанда ауданы 3-5% жоғары. Формальдегид жағымсыз,иісті газ. Илеуде 40% формалин деп аталатын ерітіндісі қолданылады.Формалиннің химиялық әрекеттесу қабілеті өте жоғары.

Илеу кезінде формальдегид белоктың негізгі топтарымен (аминотоптарымен) полипептидті тізбекке көлденең байланыстар түзейді.

Формальдегидпен илеуде сапалы өнім алу реакциялық ортаның көрсеткішіне,формальдегид концентрациясына,температураға,процесс ұзақтығына байланысты.Формальдегидтің белоктың негізгі топтырмен сіңірілуі,байланысуы бейтарап немесе әлсіз сілтілік ортада жақсы жүреді.Сондықтан да формальдегидпен илеуді жібітуден соң жүргізген тиімді.Ал пикелдеуді қажетіне қарай илеуден соң жүргізеді.Формальдегидтің негізгі бөлігі алғашқы 30 минуттай байланысады,сондықтан да әлсіз ерітіндісінің жиырылу температурасына әсері көп,сондықтан түгелдей байланысуына өте ұзақ уақыт қажет.Жобамен бір айдай.

Илегіш ерітіндінің температурасын жоғарлатқанда формальдегидтің байланысуы артады.Тәжірибе жүзінде илеуді 25-30⁰С температурада жүргізеді.Формальдегидпен илеуді зиянды,жағымсыз иісіне сонымен бірге иленген терілер қаттылау болуына байланысты кем қолданылады.Сондықтан да бұл тәсіл қажетті жағдайларда ғана қолданылады.Формальдегидпен жұмыс істейтін орынның ауасы әруақытта тазартылып тұруы керек.

5.5. Илеуді іс жүзінде жүргізу

Мехтық терілерге пикелдеу процесі мен механикалық операциялар әсерімен жұмсақ иілмелік қасиеттер беріледі.Бұл қасиеттерді сақтау үшін илеу процесін де тиімді жағдайларда өткізу қажет.Хром илегіш тұздары тек өзеңнің торлы қабаты жағынан ғана енетін болғандықтан біркелкі енбей қалуы мүмкін.Сонымен қатар хром қосылыстары жүннің тазалығын,түсін және реңін өзгертуі мүмкін.Сондықтан да мехты илеу хром тотығының аз мөлшерімен және төмен негізділікте жүргізіледі.

Мех өнеркәсібінде терінің,қолданылатын әрлеу түрлеріне қарай илеудің әртүрлі тәсілдері қолданылады.

Мехтық қой терілерін илеу

Хроммен және хромэмульсиялы тәсіл мен мехтық қой терісін өңдеу кеңінен қолданылады.Формальдегидпен илеу кубты бояғыштармен бояланатын терілерді илеуде қолданылады.

Хромалюминиймен илеу жүнді әрлеуде қиындықтар туғызатын болғандықтан көп қолданылмайды.Жоғарыда айтылғандай майлы терілерді алюминий тұздарымен өңдегенде ерімейтін алюминий сабындары түзіледі де әрлеу процестерін жүргізуде қиындықтар пайда болады.

Хроммен илеуді,әдетте,баркастарда С.К =7 және 20⁰С температурада,6-12 сағат аралығында жүргізіледі.Қолданылатын хром ерітіндісінің негізділігі 35%.

Илегіш ерітіндіге уротропин қосса илену ұзақтығы қысқарады,аудан шығымы мен қыртыс қабатының беріктігі артады.Илеуден соң терілер қатталынып жатқызылып қойылады.

Соңғы жылдары тоңдық және мехтық қой терілерін өңдеуде өнім сапасын арттыратын үздіксіз тәсіл:пикелдеу – хроммен илеу- майлау қолданылып жүр.Бұд тәсіл өңдеудің уақытын қысқартады.

Мехтық қой терісін үздіксіз тәсілмен өңдеуде жабдыққа су толтырылып ас тұзы мен қышқыл құцып,тексерген соң,терілер салынады.4 – сағаттан соң қажетті мөлшердегі хром илегіші мен уротропин беріледі.30 минуттан соң илегіш ерітіндінің рН көрсеткіші натрий карбонаты көмегімен 3,5 жеткізіледі.Сонан соң скипидар мен веретендік майдың эмульсиясы сол ерітіндіге қосып майланады.Өңдеудің жалпы ұзындығы 8-12 сағат,температурасы 42⁰С.

Веретен майынан ерітіндідегі мөлшері 10г/л,скипидардікі -0,5 г/л.Эмулсияға скипидар қосқанда майдың сіңуі артады.

Тоңдық қой терілерін өңдеуде де пикелдеу - илеу - майлау үздіксіз тәсілі қолданылады.

Тоңдық қой терілерінен тігілетін бұйымдардың тері ткані сыртқа қарайтын болғандықтан тері тканінің жақсы иленуіне көңіл бөлінеді.

Қолданылатын хром илегішінің негізділігі 42% болуы қажет.Ашық түсті өнімдер өңдіруде илеуден соң сульфитден соң бұл экстрактпен өңделген терілердің су әсеріне төзімділігі артады,түрпіленген соң беті біркелкі ақшыл – сұр реңді болып шығады.Бұл тәсілмен өңделген терілердің жиырылу температурасы 80⁰С жетеді.

Қоян терілері,тері тканінің қалындығына байланысты пикелдеу мен илеуді бірге немесе бөліп жүргізеді.Тері ткані жұқа терілерді пикелдеуден соң сол ерітіндіге белгілі мөлшерде гипосульфит қосып бір сағаттан соң негізділігі 5% болатын хром илегішін 0,5 г/л мөлшерде қосады.

Бір сағаттан соң негізділігі 35-40% хром илегішінің қалған мөлшерін қосады.Алдымен төменгі негізділікті илегішті қоса илегенде илегіштің тері тканіне біркелкі таралуына мүмкіндік жасалынады.

Тері ткані қалың терілерді өңдеуде пикелдеуден соң терілерді жатқызып қойып илеу гипосульфит,хром илегіші мен алюминий тұздары қосып бөлек жүргізіледі.

Илеудің негізгі көрсеткіші тері тканінің жиырылу температурасы болып табылады.

Оны анықтау үшін 2-3 теріден 50х55 мм өлшеммен жолақтар кесілініп алынып,жүнін қырқыады.Жолақтарды төменгі шеті термометр ұшының деңгейінде болатындай етіп резиналы сақиналармен бекітеді.Термометрдің төменгі ұшы стакан түбіне тимейтіндей етіп штативке бекітіп суы бар стаканға салып қыздырады.Тері ткані жиырыла бастаған кездегі температура анықталады.Бұл температура жиырылу температураыс деп есептелінеді.

Жиырылу температурасын анықтауда әртүрлі арнайы жасалынған аспаптар қолданылады.

Жинақталған тәжірибелер мен ғылыми зерттеулер негізінде әртүрлі мехтарға қасиетіне сәйкес әртүрлі жиырылу температураларын беру керек.Мысалы,мех қой терісіне 70⁰С,ал тондық қой терісіне -80⁰С жиырылу температурасы қажет.

Қажетті жиырылу температурасына жетпеген жағдайда илеуді ары қарай жүргізеді немесе илегіш негізін жоғарылатылады.

Хроммен илеуден соң тері ткаінің құрылымында белгілі мөлшерде хрои болуы қажет.Илеу процесін жүргізуде илегіш ерітіндісінің температурасы,С.К. және илеу ұзақтығы бақыланады.Илеу процесі дұрыс жүргізілмегенде тері ткаінінің қатты болып қалуы ықтимал.

Сонымен қатар илегіштердің біркелкі таралуына байланысты өнім сапасының төмендеуі мүмкін.

Майлау кезінде тері тканіне енген майлар оның құрылымындағы талшық топтарымен жеке талшықтарды жұқа қабыршақпен қаптайды.Тері тканінің құрылымындарындағы майлар талшықтардың бір-біріне желімденіп қалуынан сақтайды,және өзара қозғалуына жағдай жасап тері тканінің иілмелік,жұмсақтық және беріктік қасиеттерін арттырады.

Мех өндірісінде: жануарлар майлары,өсімдік майлары,олардың өңделген өнімдері,минералды заттар,синтетикалық майлар қолданылады.Қолданылатын майлы заттар негізінен глицериннің және жоғары молекулалы май қышқылдарының күрделі эфирлері болып келеді.Химиялық құрамы жағынан көмірсутектері мен оттегінен тұрады.Майларды жалпы мынандай формуламен сипаттауға болады.

CH₂ - OR ₁

CH - OR ₂

CH ₂ - OR ₃

Мұндағы R _1, R ₂, және R ₃, май қышқыл қылдықтары.Май сипаттамасының негізгі көрсеткіштері:тығыздығы /0,91-0,97/,балқу температурасы және сәуленің сыну коэффициенті.Осы көрсеткіштерді пайдаланып,майдың тазалығын,кейде түрінде қарап анықтауға болады.Сонымен қатар майлардың химиялық қасиеттерін:майдағы байланыспаған қышқылын немесе қыщқылдық санын,сабындану санын,иодтық санын,анықтайды.

Мал майларынан сиыр,қой,жылқы,шошқа майлары қолданылады.Теңіз жануарлары,балық майлары кеңінен қолданылады.Теңіз жануарлар майлары /ворвандар/киттердің,дельфиннің,тюленнің денесінен сығып алынатын сұйық майлар.

Акуланың және т.б балықтардың бауыр майлары қыздырылып алынады.Балық майлары сығылып та,қыздырылып та алынады.

Өсімдік майларынан зәйтүн /косторка/ майы көп қолданылады.

Майлау мен эмульсия алу қасиетін жақсарту үшін майлағыш заттарды модификациялайды.Өңделген модификацияланған майлар қолдануға тиімді болғандықтан кеңінен қолданылады.

Модификациялауды сульфаттау,сульфиттеу,гидрогендеу,қышқылдау т.б жолдармен жүргізеді.Теңіз жануарлары майын 25-40⁰С температурада күкірт қышқылымен өңдегенде құрамы және қасиеттері жағынан да өзгешелінетін сульфатталған ворвань деп аталатын май алынады.Бұл май суда жақсы ериді,басқа майлармен жақсы араласады.Осының негізінде сульфатталған ворванға,сульфатталынбаған ворван техникалық және веретен майын қосып,майлауға дайын,дегрин деген май қоспасы алынады.

Зәйтүн майын сульфаттау нәтижесінде химиялық құрамы өте күрделі қою,сарғыш-қоңыр түсті,суда жақсы еритін ализарин майы алынады.

Мұндай өнімдеріне жататын синтетикалық /жасанды/майлар мал майларын алмастырады.

Синтетикалық майлағыш заттарды көмірсутектілеу,хлорлау мен күкірт қышқылымен өңдеу жолымен алады.Мех өңдірісінде,майлауға алдын-ала дайындалған өңдіріске тиімді майлағыш заттар қолданылады.Әдетте олар майдан,эмульгатордан және пластификатордан тұрады.

Майлағыш заттар терінің жүн жабынын белгілі дәрежеде ластайтын болғандықтан,тері тканін жақсы майлап,жүн жабынды мүмкіндігінше таза сақтайтын тәсілді таңдау қажет.Бұл тұрғыдан қарағанда суда майдың бөлшектеніп біркелкі еріген май эмульсиялары тиімді. Эмульсия жасау үшін май мен суға эмульгаторлар қосу қажет.майлардан эмульсия жасау арнайы жабдықтарда /эмульгатор/жүргізіледі.Суға эмульгаторды қосқан соң бірқалыпты белгілі температурада үздіксіз араластыра отырып май мен аммиак қосады.Әдетте,40-45⁰С температурасында жүргізеді.

Эмульсияның майлағыштық қасиеті көптеген факторларға байланысты.Әлбетте алғашқы кезекте майлағыш және эмульгаторлық заттарға тікелей байланысты.Қолданылатын майлағыш заттар түрлері өңделетін өңімнің түріне де байланысты.

Май қоспаларына балық майы мен жануарлар майын қосып дайындаған тиімді.Ақ және ақшыл түсті жүні бар терілерге жүн реңін өзгертпейтін жануарлар майы мен минералды майларды пайдалану керек.Эмульгатор орнына сульфатталған ворвань мен ализарин майын қосқан дұрыс.

Майға эмульсия жасауға мүмкіндік беретін және эмульсияға тұрақтылық беретін сілті мөлшерін дұрыс таңдап алғанда,эмульсия тері тканімен әрекеттесе келе,өзінің эмульсиялық қабілетін жоғалтады да,май құрылымының элементіне сіңіп байланысады.

Эмульсия тұрақтылығы кем болса тері тканіне сіңбей беткі қабаттарына жабысып қалып қояды.Эмульсия тұрақтылығы өте жоғары болса эмульсия бұзылмастан майлағыш зат байланысқа түспейді.Сондықтан бұл екі жағдайды да майлау процесі дұрыс жүрмегендіктен қолдануға болмайды.Әдетте,эмульсия тұрақтылығы 2 сағатқа жететіндей етіп дайындалады.Ол үшін сілті,негізінен аммиак қосады.Май эмульсиялар дайындау үшін арнайы жабдықтар қажет. Кейбір кәсіпорындарда оңдай мүмкіндіктер бола бермейді.Эмульсиялардың тұрақсыздығына байланысты ұзақ сақтауға болмайды.Бұл көп уақытты талап етеді.Сондықтан майлағыш қоспалар жасалынады.Өндірісте қолданылып жүрген дигрен М қоспасы 23,5% - сульфатталған балық майынан,21,6 % - N2 веретен майынан және 3,4% - нафтен қышқылының аммонийлы тұздарынан тұрады.Дегрин М қоспасын қолданғанда жақсы сапалы тоңдық терілер алынады.

Тотыққан және сульфатталған балық майынан алынған липодермликер 2 қоспасы да қолданылады.Бұл қоспа балық майы иісі шығатын қоңыр түсті қоймлжың май.Тері тканіне сарғыш-қоңыр өң береді.

Липодермликер 0 қоспасы табиғи май қоспалары,тері тканінің реңін өзгертпейді.Сондықтан да боялмай өндірілетін өнімдер өңдеуге қолданылады.

Майлаудың жағу және батыру тәсілдері қолданылады.Жағу тәсіліне май эмульсиясы илеуден соң тері ткані жағынан жағылады.Жағуды қолмен немесе арнайы жабдықтармен жүргізеді.Май жағылған терілер кептіруге жіберіледі.

Толық біркелкі майлану үшін терілерге белгілі мөлшерде май эмульсиясын жағу қажет.Ауданы орташа терілерге 40мл,үлкен терілерге 100мл эмульсия жағу қажет.Жағып майлау үшін арнайы қоңдырғылар да қолданылады.Мысалы,қоян терілерін жағып майлау үшін өтпелі МЖ-260-ПС қоңдырғысы жасалынған.Транспортер лентасының үстіне көлденең щеткалы цилиндр орналастырылған.Жұмыс күнінің еңбек өнімділігі 11000тері.

Жағып майланғанда терілер біркелкі майланбайды,жұмысы ауыр,еңбек өнімділігі төмен.Бұл кемшіліктер малып немесе батырып майлағанда жөңделеді.Бірақта бұл жағдайда жүн жабынының ластанбауын қадағалау қажет.Ол үшін май мөлшеріне,сапасына көңіл аудару керек.Негізінен синтетикалық майлар мен сульфатталған майлар қолданылады.Есте сақтайтын жәйт,жүн жабыны қышқыл ортада майды жақсы сіңіреді,сондықтан да майлауды сілтілі ортада жүргізген дұрыс.

Эмульсиялармен малып майлау,негізінен баркастарда немесе барабандарда жүргізіледі.Бұл жағдайда тері ткані майды жақсы сіңіреді.Майлау ұзақтығы 40-60мин. Май эмульсиясының тұрақтылығын жою үшін 50г/л натрий хлориді қосылады.Бұл тәсілдің кемшілігі жағып майланғанмен салыстырғанда май мөлшерінің артық шығыны/ 2 еседей/.

Эмульсиямен малып майлаудың бір артықшылығы илеу процессімен бірге қосып жүргізуге мүмкіндік береді.

Майлауды бақылау

Майлау кезінде эмульсия тұрақтылығы,температурасы рН көрсеткіші тексеріледі.

Майлауды дұрыс жүргізбеу терілердің біркелкі майланбауына әкеліп соғады.Бұның себебі май эмульсиясының тұрақтылығына байланысты.Тұрақтылығы төмен эмульсия тез ыдырап май тері мен жүн жабынының беткі қабаттарында қалып қояды да,жүнді көбірек майлап жібереді.Тұрақтылығы жоғары жағдайда құрылымның ішкі қабаттарында түйіршіктер түрінде байланыспай қалады.

Тері тканімен жүн жабынының майланып қалуы бояу кезінде біркелкі рең алуына мүмкіндік бермейді,жүннің жабысып,киізденіп қалуына әкеліп соғады.

Майлау химиялық және физико-механикалық процестерге негізделген өңдеудің соңы болып табылады.

Боялмайтын мех өнімдері майлаудан соң кептіріліп әрлеу процестеріне жіберіледі.Кейбір жағдайларда майлауды кептірген соң жүргізеді.

Мех өнеркәсібінде ылғалды кетіру /азайту/тәсілдері технологиялық талаптарға байланысты.Өнеркәсіпте негізінен центрифуналарда,гидравликалық немесе білекті престерде сығып ылғалды кетіру және кептіру тәсілдері қолданылады.

Өңдеу кезінде мех жартылай фабрикаты бойына өте көп мөлшерде ылғал сіңіреді.Кей жағдайларда сіңірілген ылғал мөлшері 80% -ке дейін жетеді.Келесі процестерді жүргізу үшін ылғалдылықты төмендету қажет,сондықтан да жартылай фабрикат центрифугада сығылады.Центрифуга өз-өзінде айналатын ұзақ тесікті цилиндр формалы барабан.Барабан айналған кезде оның ішіне салынған терілер орталықтан тепкіш күш әсерінен цилиндрдің сыртқы тесікті қабырғаға қысылып су сығылады.Центрифуганың көмегімен ылғалдылықты 50%-ке дейін төмендетуге болады.

Қоян терілерін сығу үшін роторлы гидравликалық престер қолданылады.Центрифугамен салыстырғанда ,салып-түсіруге кететін жұмыс күші мен уақыты қысқарылып еңбек өнімділігі 8-10 есе артады.Гидравликалық пресс қолданғанда сығу жәрежесін бақылау мүмкіндігі болады.

Еңбек өнімділігі/тәулігінде

өңделетін терілер саны,мың дана/ 32

Бір мезгілде салынатын терілер саны,дана 1000

Сығу ұзақтығы,мин. 5-10
Білікті/валды/ машиналарда сығу

Мехтық қой терілерін сығуға білікті /валды/машиналарды жиі қолданылады. Бұл кезде сығумен бірге терілер керіледі.Білікті машиналардың жұмыс істеу негізі ММ2-47 шелдеу машиналарына ұқсас.Білікті машина (14- сурет)пышақты біліктен -1,жоғарғы -2 және төменгі -3 сыққыш біліктермен итеріліп қысатын қысқыш -5 біліктен тұрады.Өңделетін тері -4 төменгі сықықш білікке жүні бетіне /жоғары/ қарап салынады.

14 – сурет

Білікті машинаның жұмыс бөлшектерінің жүйесі а – бос жағдайда; б – жұмыс жағдайында