К. С. Ислям латын тілі мемлекеттік тілде оқитын студенттерге арналған оқулық
Activi және Passivi конструкциялар
жүктеу/скачать 2,68 Mb.
|
2.4 Activi және Passivi конструкциялары Activi конструкцияcын қолданғанда баяндауыш негізгі етісте (действительный залогта) қолданылады да, істің бастауышпен, тұрлаулы мүшемен, орындалып тұрғанын көрсетеді: Rivus hortum cingit. Бұлақ бақты қоршап тұр. Discipŭlus librum legit. Оқушы кітап оқиды. Librum lego. Мен кітап оқимын. Passivi конструкциясын қолданғанда баяндауыш ырықсыз етісте (страдательный залогта) қолданылады да, істің тұрлаусыз мүшемен, орындалып тұрғанын көрсетеді. Ескеретіні жанама толықтауыш (косвенное дополнение) жансыз зат есім (неодушевленное) түрінде берілсе онда бұл толықтауыш аблятивте қолданылады, оны ablatīvus instrumenti (аблатив құрал) деп атайды: Hortus rivō cingĭtur. Бақ бұлақпен қоршалған Ал егер жанама толықтауыш (косвенное дополнение) жанды зат есім немесе есімдік түрінде берілсе онда бұл толықтауыш a (ab) предлогымен тұрған аблятивте қолданылады, оны ablatīvus auctoris (орындаушының аблативі ) деп атайды: Liber a discipŭlo legĭtur. Кітап оқушымен оқылады. Liber a me legĭtur. Кітап менімен оқылады. Ағылшын тілінде орындаушы зат болса with предлогын, ал орындаушы адам болса by предлогын қолданады Жаттығулар 1. Төмендегі етістіктердің формасын, жіктелу түрін, түбірін тауып, қазақшаға аударыңыз, І жақ жекеше түрін және ІІІ жақ көпше түрін Praesens indicatīvi activi және passīvi формаларында құрыңыз: Vocāris, vivĭmĭnĭ, vocāmur, punītur, punīuntur, venīris, color, timēmĭnĭ, fallĭmur, monēris, defendĭtur, struĕris, vidēmĭnĭ, trahĕris, tangĭtur, movēor, studeĭmĭnĭ, dormīmur, laborāris, scriber. 2. Аударыңыз: 1. De te fabūla narrātur. 2. Victoria concordiā gignĭtur. 3. Magnā copiā aquae campus irrigātur. 4. Si discipŭli bene student, a magistris laudāntur. 5. Statuae virōrum clarōrum rosis ornāntur. 6. Instrumenta et arma e ferro parāntur. 7. Sine causa a te accūsor. 8. Amicus meus Lucius vocātur, ego vocor Marcus, et tu? 9. Troja a Graecis expugnātur. 10. Puĕri a magistris erudiuntur. 11. Poētae audiuntur, leguntur, ediscuntur. 12. Isti libri tibi a me mittuntur. 13. Clavus clavo pellĭtur. 14. Audacia pro muro habētur. Өздік етіс конструкциясында тұрған сөйлемдерді ырықсыз етіске ауыстырыңыз: 1. Natūra nihil sine causa gignit. 2. Stellae nautis viam monstrant. 3. Magistra puellis fabulam narrat. 4. Agricolae terram arrant. 5. Puellae statuam rosis ornant. 6. Luna et stellae noctu terram illustrant. 7. Sagittis Diāna bestias silvārum necat. 8. Minerva litteras amat. 9. Poetae arrow saepe fabulas de bestiis narrant. 10. Magister fluvios terrae nostrae in charta monstrant. 11. Etiam bestia memoriam habet. Schola Discipŭlae in scholam veniunt. Ibi magistram salūtant: “Salve, magistra!” Magistra respondet: “Salvēte, discipŭlae!” Puellae in scholā legunt et scribunt. Tum magistra interrŏgat: “Ubi est Italia?” Una puellārum respondet: “Italia est in Eurоpā”. Et magisra narrat: “Italia est antīqua terra Europae. Italia paeninsŭla est. Incŏlae Italiae sunt agricolae; etiam nautae in Italiā habĭtant. In Italiā Roma est. Roma clara est. Poētae fabŭlas de Roma scribunt et Romam celĕbrant”. 2.5 Етістіктің бұйрық райы (Imperatīvus praesentis) Істің бұйыру мағанасын білдіретін етістіктің түрі бұйрық рай деп аталады. Латын тілінің бұйрық райының жекеше, көпше түрі бар. І, ІІ, IV жіктік топқа жататын етістіктердің бұйрық райының жекеше түрі етістіктің инфенитивтік түбіріне сәйкес келеді. Мысалы: І жіктеуге жататын amāre жақсы көру етістігінің бұйрық райы ama! жақсы көр! Мұндағы: amā-re, amā – етістіктің инфинитивтік түбірі де, re- инфинитивтік жұрнағы ІІ жіктеуге жататын valēre дені сау болу етістігінің бұйрық райы valе! сау бол! IV жіктеуге жататын audīre тыңдау етістігінің бұйрық райы audі! тыңда! Ал ІІІ жіктік топтағы етістіктердің бұйрық райы инфинитивтік түбірге –е жұрнағын жалғау арқылы жасалады. Мысалы: legĕre оқу етістігінің бұйрық райы legе! оқы! Бірақ осы ІІІ жіктік топтқа жататын төрт етістік өздерінің бұйрық райының жекеше түрін құрастыру барысында бұл ережеге бағынбайды. Олар: dicĕre сөйлеу, ducĕre жетелеу, ferre әкелу, facĕre істеу етістіктері. Бұл етістіктердің бұйрық райы dic! Сөйле! Duc! жетеле! Fer! әкел!, fac! Істе! болады. Етістіктің түбіріне -te жалғауы жалғанып, бұйрық райдың көпше түрі жасалады. Тек қана ІІІ жіктік топтқа жататын етістіктердің бұйрық райының көпше түрін құрастыру барысында –te жалғауы түбірмен –ĭ жұрнағы арқылы байланысады. Қазақ тілінде етістіктің түбіріне -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары жалғанып, бұйрық райының болымсыз түрін білдірсе, латын тілінің бұйрық райының болымсыз түрінің жекеше формасы noli, көпше формасы nolĭte арқылы жасалады. Мысалы: Singularis Pluralis І жіктеу: noli clamāre айғайлама! Nolĭte clamāre айғайламаңдар! ІІ жіктеу: noli movēre жылжытпа! Nolĭte movēre жылжытпаңдар! ІІІ жіктеу: noli scribĕre жазба! Nolĭte scribĕre жазбаңдар! ІV жіктеу: noli audīre тыңдама! Nolĭte audīre тыңдамаңдар! –IO –ға аяқталатын IIІ жіктік топтағы етістіктердің Imperatīvus Рraesentis Activi формасы: Singularis Pluralis cap-ĕ capĭ-te Жаттығулар 1. Оқыңыз: 1. Salve! Salvēte! 2. Vale! Valēte! 3. Vive valēque! 4. Festīna lente! 5. Valēte et plaudĭte! 6. Latīne multum legĭte et scribĭte! 7. Latīne multum legītis et scribĭtis. 8. Saepe Latīne lege et scribe! 9. Nolĭte male laborāre! 10. Semper bene laborā! 11. Nolĭte tacēre, si dicĕre debētis! 12. Audi et tace! 13. Magister monet puĕrum: “Stude, puer! Laborā, discipŭle!” 14. Noli tangĕre circŭlos meos! 15. Notā bene! 16. Discĭte linguam Latīnam! 17. Exercēte memoriam! 18. Fabulam nobis narra, filia! 19. Mecum legĭte, mecum scribĭte! 20. Credĭte mihi! 21. Nolĭte ad me venīre hodie! 22. Absit omen! 23. Pro patria pugna! 24. Stŭdĕ, mī ămīcĕ! 25. Avē, magister! 26. Vălē magister! 27. Avē atquĕ vălē, mī fīlī! 2. Аударыңыз: Досымнан, теңізшіден, Италия жөнінде, Африкадан, орманнан, құдайлар жөнінде, Италиядан, Сицилия туралы, Нептун жөнінде. өсімдіктер туралы, Төмендегі сөйлемдерді аударыңыз: Жол ұзақ; жылдамдат! 2. Амансыңдар ма, достар! 3. Сәлем, жақсы адам! 4. Маған жаз, менің Аттикым! 5. Өкінішті, достым! 6. Жақсы жұмыс істе! 7. Жаман жазбаңдар! 8. Асықпаңдар! 9. Асықпа! 10. Сендер ылғи жақсы оқыңдар! 11. Маған сен! 12. Латын тілін оқы! 13. Латынша жиі жаз! 14. Жұмыс істеңдер, балалар! Сөздік 1.amicitia, ae f – достық; 2. salvеo, ēre – дені сау болу, salvе – сәлеметсің бе!; 3. moneo, ēre - өзгермеу; 4. circŭlus, i m – дөңгелек, шеңбер; 5. exercēo, ēre –жетілдіру, жаттығу; 6. ad (acc.) –ға, ге, қасында, жанында; 7. venīo, īre – келу; 8. hodie – бүгін; 9. gigno, ĕre - өндіру; 10. irrigo, āre – суландыру; 11. paro, āre – дайындау, жеткізу; 12. voco, āre – шақыру, атау; 13. expugno, āre – жаулап алу; 14. erudio, īre – оқыту, тәрбиелеу; 15. edisco, ĕre – жатқа жаттау; 16. istе – ана, мына; 17. clavus, i m – шеге; 18. pello, ĕre – қуу, итеру, талқандау; 19. audacia, ae f – батылдық; 20. pro (c. Abl.)– алдында, қорғау үшін, үшін, орнына; 21. obscūro, āre – қараңғылау, тұтылу; 22. ex (c. Abl..) –дан, -ден, -тан, -тен; 23. Hungaria, ae f – Венгрия; 24. Niderlandia, ae f – Нидерланд; 25. Helvetia, ae f – Швейцария; 26. Hibernia, ae f – Ирландия; 27. Islandia, ae f – Исландия; 28. Polonia, ae f- Польша; 29. Bohemvia, ae f – Чехия; 30. Dacoromania, ae f – Румыния; 31. dominus, i m - үй иесі, төре; 32. mălum, i n – зұлымдық, жамандық; 33. dŏlus, i m – қулық; 34. dēsīdĕrium, i n – тілек; 35. responsum, i n – жауап; 36. sententia, ae f – пікір; 37. tango, tetĭgi, tactum, ĕre – ұстау, қол ұшын тигізу; 38. porta, ae f – қақпа, есік; 39. otium, i n – демалыс, мейрам; 40. reddo, reddĭdi, reddĭtum, ĕre - қайтарып беру
Incŏlae multārum Eurōpae terrārum agricultūre student. Agricŏlae terram magnā cum curā colunt et incŏlas terrārum suārum alunt. In silvis Eurōpae multae bestiae et variae plantae sunt. Silvae multam et variam materiam praebent. Patria nostra est terra magna et pulchra, patriam in Eurōpā, patriam is Asiā sita. In Eurōpā terrae, patriae nostrae finitĭmae, sunt Polonia, Hungaria, Bohemvia et Dacoromania.
Әр алуан заттық ұғымды білдіретін зат есімнің толып жатқан сындық белгілері болады. Заттың сапасын, түсін, белгісін, күйін, салмағын, көлемін, т.б. қасиеттерін білдіретін сөздер сын есім деп аталады. Қазақ тілінде сын есімдердің сұраулары қандай? қай? Болса, латын тілінде qui? quae? Quod? Латын тілінде сын есімдер морфологиялық құрамына байланысты екі топқа бөлінеді: 1) І және ІІ септеуге жататын сын есімдер; 2) ІІІ септеуге жататын сын есімдер болып.
Зат есімдер сияқты І септеуге жататын женский родтағы сын есімдер –а-ға аяқталса, ІІ септеудегі мужской родтағы сын есімдер –us, -er –ге, ал средний родта тұрған сын есімдер –um –ға аяқталады. Сөздікте сын есімнің мужской родтағы формасы толығымен жазылып, женский және средний родтағы сын есімдердің жалғауы беріледі. Мысалы: bonus, a, um жақсы, қайрымды; niger, gra, grum қара. Бұл сын есімдердің женский родтағы толық формасы bona, nigra болса, средний родтағы формалары bonum, nigrum болады. І және ІІ септеуге жататын сын есімдердің септелуі magnus, magna, magnum үлкен, зор
1. Сын есім мағана жағынан заттың сынын, белгісін білдіретін сөз табы болғандықтан негізінен анықтауыш қызметін атқарады. Латын тілінде анықтауыш қызмет атқаратын сын есім зат есімнен соң орналасады. Мысалы: patria nostra – біздің отанымыз vir magnus - атақты адам 2. Екі анықтауыш болған кезде анықталып тұрған зат есім ортасына орналастырылады. Мысалы: cruentum bellum diuturnum қантөгісті әрі ұзақ соғыс
Сын есімнің тегі (роды) қандай зат есіммен тіркесуіне байланысты. Зат есім қай текте (родта) тұрса, сын есім сол текте (родта) қолданылуы тиіс. Яғни, І септеуге жататын мужской родтағы зат есімдер ( poēta ақын; nauta теңізші) анықтауыш ретінде ІІ септеуге жататын –us-қа, -er-ге аяқталатын сын есімдермен қолданылады. Мысалы: poēta Romanus римдық ақын nauta clarus әйгілі теңізші 4. І және ІІ септеулерге жататын er-ге аяқталатын сын есімдер зат есімдер сияқты екі түрлі болады. Негізінен –er жұрнағына аяқталатын сын есімдердің жұрнақтағы –e дыбысы тек қана мужской родтың атау септігінің жекеше түрінде ғана (Nom.Sing.) сақталып, қалған септеулерде сақталмайды. Мысалы: pulchĕr, pulchra, pulchrum әдемі, көркем 1. Екінші топтағы –er жұрнағына аяқталатын сын есімдердің жұрнақтағы –e дыбысы барлық септеулерде сақталады. Себебі мұндағы –e дыбысы түбір құрамына енеді. Мысалы: libĕr, libĕra, libĕrum бос, егеменді, тәуелсіз misĕr, misĕra, misĕrum бақытсыз aspĕr, aspĕra, aspĕrum ауыр, кедір-бұдырлы tenĕr, tenĕra, tenĕrum жұмсақ, жайлы, майда, биязы
Ескерту. (N.B.) Латын тілінде multi көп, көптеген сын есімі басқа сын есімдермен et және шылауы арқылы байланысады. Мысалы: multi et misĕri servi көптеген бақытсыз құлдар Жаттығулар 1. Аударыңыз: 1. Sententia Pauli vera est. 2. Nauta pĕritus năvigat. 3. Causa iusta est. 4. Puĕros parvos magna pĕrīcŭla terrent. 5. Nŭmĕrus librōrum bibliŏthēcae nostrae magnus est. 6. Culpam vestram nĕgātis. 7. Culpam suam nĕgant. 8. Tăbŭla rāsa. 9. Dŏlus mălus. 10. Terra incognĭta. 11. Ager prīvātus. 12. Mălum nĕcessārium. 13. Puer librum Lătīnum tĕnet. 14. Viri bŏni arbitriō. Төмендегі сын есімдердің адасқан әріптерді тауып орнына қойыңыз. Қазақшаға аударыңыз. А) hmasnuu b) nicrocoda c) frusupond d) srulac e) riauvs f) rfufigre g) svuon h) uphlrec Төмендегі тізбектің ішінен сын есімдерді тауып, жазыңыз: Аvidusbonаtenerlongusfrugifervariusmagnаantiquusprivatusmaluspulchrumaltuslatusprofundаhumanuscetersanumverusalterperītusmiserincognĭtusgratuslibernĕcessāriussolusparvusclarusnigerasperarmiger Келесі сөз тіркестерін құрыңыз: биік қабырға ежелгі тарих жаңа сөз әйгілі ақын жақсы жолдас терең ор
көне қала кішкентай арал ұзақ жол жақсы өнеге іс үлкен орман ауыр жол
әділетті адам қара жер
ұзақ өмір қарулы қала жаман әдет бақытсыз адам сараң аң жалғыз ұл кең дала жалғыз дос Сөздік Avidus, a, um –сараң; 2. varius, a, um - әр-түрлі; 3. antiquus, a, um – көне; 4. malus, a, um –жаман; 5. altus, a, um – жоғары; 6. profundus, a, um – терең; 7. humanus, a, um – адамгершілікті; 8. ceter, a, um – басқа; 9. sanus, a, um – дені сау; 10. magnus, a, um – үлкен, зор; 11. solus, a, um – жалғыз; 12. alter, a, um – басқа; 13. longus, a, um – ұзын; 14. latus, a, um – кең; 15. parvus, a, um – кішкентай; 16. clarus, a, um - әйгілі, атақты; 17. pulcher, chra, chrum – көркем, әдемі; 18. bonus, a, um –жақсы; 19. niger, gra, grum –қара; 20. liber, bĕra, bĕrum – еркін, бос; 21. miser, ĕra, ĕrum – бақытсыз; 22. asper, ĕra, ĕrum – ауыр, жайсыз; 23. tener, ĕra, ĕrum – биязы, жұмсақ; 24. frugifer, a, um – жемісті; 25. armiger, a, um – қарулы; 26. arena,ae f – топырақ, құм; 27. arca, ae f- сандық, жәшік; 28. industria, ae f – еңбекқорлық; 29. controversia, ae f – талас; 30. custodia, ae f – күзет; 31. disciplina, ae f – тәртіп, ілім; 32. fabrica, ae f – шеберхана; 33. fabula, ae f - әңгіме, ертегі; 34. fama, ae f – даңқ, өсек-аяң, хабар-ошар; 35. familia, ae f – от басы, жанұя; 36. farina, ae f – азап; 37. causa publica –қылмысты іс; 38. filia, ae f – қыз; 39. gratia, ae f – ризашылық; 40. gloria ae f - атақ, даңқ; 41. homocida, ae f – кісі өлтіруші; 42. hypotheca, ae f – ипотека; 43.iniuria, ae f – заң бұзушылық; 44. privatus, a, um – жеке меншікті; 45. verus , a, um – дұрыс; 46. perītus, a, um – тәжрибелі; 47. incognĭtus, a, um – белгісіз; 48. gratus, a, um – ризашыл; 49. nĕcessārius, a, um – қажетті Schola Nostra Schola nostra haud procul a foro oppĭdi nostri sita est. De fenestris scholae discipŭli aedificia alta et pulchra, vias latas et rectas, theatrum novum et hortum publĭcum vident. In schola multa auditoria sunt, ubi puĕri littĕras discunt, in bibliŏthēca autem discipŭli libros legunt et ad litterārum studium se praeparant. Nostra bibliŏthēca magna est multosque libros habet. Varia sunt librōrum argumenta. 2.7 Есімдік (Pronomina) Есімдер тобына жататын сөз табының бірі – есімдік. Есімдік басқа сөз табынан мағана жағынан да, тұлғалық жағынан да ажырайды. Есімдіктердің мағанасы басқа есімдерге қарағанда, жалпы (абстракті) түрде болады. Қазақ тілінде заттық ұғымдардың орнына жұмсалып тұрған есімдіктер (субстантивті есімдіктер) және мен есімдігінен басқасы көптік жалғауын қабылдайды. Мысалы: сендер, кімдер, нелер, т.б Бірақ мендер болып айтылмайды. Субстантивті есімдіктердің көпшілігі негізінен тәуелденеді, септеледі, жіктеледі. Егер есімдік нағыз сын есім мағанасында (атрибуттық есімдік) жұмсалып тұрса, онда ол ешбір жалғауды қабылдамайды. Синтаксистік қызметі жағынан қай сөз табының орнына жұмсалуына қарай сөйлемнің бастауышы да, баяндауышы да, анықтауышы да болады. Қазақ тіліндегі есімдіктер мағаналық және тұлғалық ерекшеліктеріне қарай жеті топқп бөлінеді. Олар:
1. Жіктік есімдік 2. Сұрау есімдігі 3. Жалпылау есімдігі 4. Болымсыздық есімдік 5. Сілтеу есімдігі 6. Өздік есімдік 7. Белгізісдік есімдігі
Латын тілінде есімдіктердің келесі категориялары кездеседі: Жіктеу (pronomina personalia) Өздік (prenomen reflexivum) Тәуелдеу (pronomina possessiva) Сілтеу (pronomina demonstrativa) Қатыстық (pronomina relativa) Сұрау (pronomina interrogativa) Болымсыздық (pronomina negativa) Есімдік сын есімдер (adjectiva pronomina) жүктеу/скачать 2,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|