К. С. Ислям латын тілі мемлекеттік тілде оқитын студенттерге арналған оқулық
Тәуелдеу есімдігі (Pronomina Possessīva)
жүктеу/скачать 2,68 Mb.
|
2.8 Тәуелдеу есімдігі (Pronomina Possessīva) Қазақ тілінде тәуелдеу есімдігі жоғарыда берілген тізімде жоқ екенін көресіздер. Қазақ тілінде жіктеу есімдіктеріне – нікі, - дікі, -тікі жұрнақтарын қосу арқылы тәуелдеуге болады. Pronomina Possessīvaға орыс тіліндегі притяжательные местоимения сәйкес келеді
Тәуелдеу есімдігі І және ІІ септеуге жататын сын есімдердің септелу үлгісімен септеледі. Vocatīvus формасында meus есімдігі mі! Формасын қабылдайтынын естен шығармау керек. Pronomina Possessīvaны жалғауларына байланысты мужской, женский, средний родтарға бөлеміз, тәуелдік есімдіктің тегі (роды) қандай зат есіммен тіркесуіне байланысты. Зат есім қай текте (родта) тұрса, тәуелдік есімдік сол текте (родта) қолданылуы тиіс. Яғни, І септеуге жататын мужской родтағы зат есімдер ( poēta ақын; nauta теңізші)–us-қа, -er-ге аяқталатын тәуелдік есімдермен қолданылады. Мысалы: poēta noster ақын біздікі немесе біздің ақын nauta vester теңізші сендердікі немесе сендердің теңізші patria mea отан менікі немесе менің отаным amicus tuus дос сенікі немесе сенің досың Cын есім сияқты тәуелдік есімдер зат есімнен кейін тұрады.
amo (І жақ ) amīcum meum мен менің досымды жақсы көремін я люблю моего друг amas (ІI жақ ) amīcum tuum сен сенің досыңды жақсы көресің ты любишь твоего друга amat (ІII жақ ) amīcum suum ол өз досын жақсы көреді он любит своего друга Аударғанда орыс тілінде де, қазақ тілінде де өз өздік есімдігін қолданады, ал латын, ағылшын, неміс және басқа Батыс Еуропа тілдерінде олай емес. Салыстырайық: ағылшын тілінде - I love my friend, he loves his friend … неміс тілінде – Ich liebe meinen Freund, du libest deinen Freund … 2.9 Жіктеу есімдігі (Pronomina personalia) Жіктеу есімдігінің (pronomina personalia) үндіеуропа тілдерінде шығу тегі бір. Латын тілінде ego, орыс тілінде я, неміс тілінде ich, ағылшын тілінде I, латын тілінде tu, орыс тілінде ты, неміс тілінде du, ағылшын тілінде you. Сондай-ақ үндіеуропа тілдерінде мұра болып қалған атау септігі мен ілік септігінің суплетивтігі, яғни қосымша басқа түбірден жасалуы (латын тілінде suppletivus қосымша деген мағанада). Жіктеу есімдігі жақтық ұғыммен байланысып келіп, затқа, адамға байланысты болады. Мында сөйлеуші жақ немесе І жақ мен, біз, біздер, тыңдаушы жақ немесе ІІ жақ сен, сендер. Латын тілінде ІІІ жақ немесе қазaқ тілінде бөгде жақ деп аталатын форма жоқ. ІІІ жақтың орнына латын тілінде сілтеу есімдігі қолданылады. Жіктеу есімдігі кім? кімдер? деген сұраққа жауап береді
Nos және vos есімдіктерінің ілік септігінің көпше түрінде екі форма қолданылады: nostri мен nostrum және vestri мен vestrum. Екінші форма (nostrum, vestrum) бүтіннен бөлшек бөлінгенде қолданылады: unus nostrum біздің біреуіміз (один из нас); quis vestrum? сендердің қайсысы?(кто из вас?) Бұндай ілік септікті genetivus partitivus (бөлік ілік септігі орыс тілінде родительный части) деп атайды.
Өздік есімдігіне жалғыз ғана sui өз деген сөз жатады. Латын тілінде өздік есімдігінің жекеше түрде атау септігінің және көпше түрде барлық септеулерінің формалары болмайды Nom. - Gen. sui өзінің Dat. sibi өзіне Acc. se өзін Abl. se өзімен
Өз алдына жеке тұрып толық мағанасы болмайтын, сөйлемде сөйлем мүшесі қызметін атқара алмайтын, бірақ басқа сөздерге көмекшілік қызмет атқаратын сөздер шылау деп аталады. Қазақ тіліндегі шылаудың атқаратын қызметі бірдей емес. Шылаудың кейбірі сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыру қызметін атқарса, енді біреулері сөздерді грамматикалық қатнасқа келтіріп отырады, үшінші біреулері сөздер мен сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді анықтап, я толықтап, қосымша мағана үстеп жатады. Бұл жерде септеулік шылауларға тоқтамай болмайды. Келесі сөйлемдерге назар аударайық: Күн сайын газет оқып отырамын. Олар клубқа қарай келе жатыр. Қызу жиналыстан кейін үш-ақ адам қалды. Осы сөйлемдердегі сайын, қарай, кейін шылаулары өзінің алдында тұрған сөздердің арнаулы септікте тұруын қажет етіп тұр. Мысалы, сайын күн сөзінің атау септікте тұруын қаласа, кейін жиналыс сөзінің шығыс септікте келуін қажет етіп тұр. Сонымен, өзінің алдындағы сөздің белгілі бір септікте тұруын қажет ететін шылауларды септеулік шылаулар немесе септеуліктер дейді. Қазақ тілінде табыс және жатыс септіктерінен басқа септіктерде тұрған сөздер белгілі бір шылаулармен тіркеседі. Септік жалғауымен тіркесетін шылаулар бірде бастауыш пен баяндауышты байланыстырады, бірде өзінің алдындағы сөзге анықтауыштық қызмет атқарады. Кестені қараңыз.
Егер осы септіктермен тіркесіп келген шылауларды алып тастаса, мұндағы сөздер бір-бірімен байланыспайды не мағаналары көмескі болып қалады. Кестеде көрінгендей қазақ тілінде табыс, жатыс септіктерімен тіркесетін шылау жоқ. Латын тілінде әрбір предлог (шылау) аккузативпен немесе аблятивпен қолданылады. Екі предлог қана (in және sub) осы екі септеуде де қолданылады. 1. Аккузативпен жиі қолданылатын предлогтар (шылаулар): ad қасында, жанында, маңында; ante алды, алдында; apud қасында; contra қарсы, қарамастан; ob себебі; per ішінде, іші арқылы; trans үстінде, үсті арқылы; post кейін, соң, әрі; praeter басқа; propter үшін, бола. 2. Аблятивпен жиі қолданылатын предлогтар (шылаулар): a (ab) –тан, -тен, -дан, -ден, -нан, -нен, кейін; cum -мен, -пен,- бен, бірге; de туралы, жөнінде, секілді, сықылды, жайында, турасында ; e (ex) –тан, -тен, -дан, -ден, -нан, -нен; prae алдында, шейін, дейін; pro үшін, қорғау үшін; sine – сыз, - сіз. 3. Екі септеуде қолданылатын предлогтар (шылаулар): in – да , -де, -та, -те жалғауы яғни «қай жерде?» сұрағына жауап берсе аблятивпен (abl.) қолданылады және «қайда?» сұрағымен аккузативті (acc.) керек ететін предлог (шылау); sub – астында яғни «қай жерде?» және «қайда?» сұрақтарына байланысты аблятив (abl.) пен аккузативті (acc.) керек ететін предлог (шылау).
4. Кейбір предлогтарды (шылауларды) – cum, ex, in, de, ob cияқты – сын есім мен зат есімнің ортасына қоюға болады: magna cum cura қамқорлықпен, үлкен қамқорлықпен 5. а және е предлогтары дауысты әріптен басталатын сөздердің алдында ab және ex формаларында қолданылады. Латын предлогтарының (шылауларының) кестесі төмендегідей болады:
SUM, FUI, ESSE етістіктерінің Praesens Indicativi формасы Латын тіліндегі sum, fui, esse болу етістігі жиі қолданылады, неміс тіліндегі sein, war, gewesen және ағылшын тіліндегі to be, was көмекші етістіктеріне сәйкес келеді. Бұндай құбылыс супплетивизм деп аталады. «Супплетивизм» термины латын тілінің suppletīvus қосымша, көмекші деген сөзінен шыққан. Бұл етістіктің жіктелу формасы айрықша, сондықтан жатқа білген дұрыс болады. S i n g u l a r i s P l u r a l i s І жақ: sum sumus ІІ жақ: ĕs estis ІІІ жақ: est sunt Imperatīvus S i n g u l a r i s P l u r a l i s es! Бол! Este! Болыңдар!
Singularis Pluralis I absum болмаймын absŭmus болмаймыз II ăbĕs болмайсың ăbestis болмайсыңдар III ăbest болмайды absunt болмайды
I prōsum пайда келтіремін prōsŭmus пайда келтіреміз II prōdĕs пайда келтіресің prōdestis пайда келтіресіңдер III prōdest пайда келтіреді prōsunt пайда келтіреді Ескерту. (N.B.) Мында prō предлогы және esse етістігі d дыбыс арқылы байланысып тұр. Жоғарыда приставкалармен берілген етістіктер esse етістігінің үлгісімен жіктеледі. Possum, posse мүмкіндігі бар, істей алу етістігі ерекше; бұл етістік pot + esse сөздерінен жасалып отыр (мұндағы pot- potis күшті, әмірлі сын есімдерінен жасалып отыр), жіктеу барысында pot - s әрпінің алдында pos-қа айналады. Praesens Singularis Pluralis I possum істей аламын pŏssŭmus істей аламыз II pŏtĕs істей аласың pŏtestis істей аласыңдар III pŏtest істей алады possunt істей алады
1. Est, ŭt dīcis. 2. Tăcēre non possum. 37 Nautae sumus. Aёronautae estis. 4. Quĭs ădest? Quis ăbest? Lydiă et Annă adsunt. 5. Pĕcūnia dēest. 6. Măgistră sum; discĭpŭlae estis. 7. Scrībĕre pŏtes, scrībĕre pŏtestis. 8. Nec lĕgĕre, scrībĕre possunt. Оқыңыз: Adsum amīcis, amīci mihi adsunt. 2. Filius meus abest. 3. Inter domĭnum et servum nulla amicitia esse potest. 4. Nec servīre ulli possūmus, nec imperāre cupĭmus. 5. Quis vestrum fabŭlam narrātum recitāre potest? 6. Cur ei puĕri ad januam stant? 7. Filiam meam ei viro trado. 8. Causa illĭus arrow a medĭcis invenīri non potest. 9. Eloquentia viris ornamento est. 10. Ille vir a Romānis in exsilium pellĭtur. 11. Illi agricŏlae silvam caedunt. 12. Multos inimīcos Romāni in ea pugna occīdunt. 13. Velle atque facĕre non est idem. 14. Libenter id, quod volŭmus, credĭmus. 15. Fabŭlam de lupo et agno narrā eis puĕris, mi fili! 16. Ego ipse pretium ob stultitiam fero. 17. Multas curas affĕrunt libĕri, eīdem – multa gaudia. 18. Aqua, quae fluvio Nilo fertur, limōsa est ac frugifĕra. 19. Rectā viā eo. In villa viri Romāni In villa opulenti viri Romāni multi servi labōrant. Multi domĭni sevēri sunt, servos saepe vitupĕrant et puniunt. Servi sevēros domĭnos non amant, sed timent. Bonos domĭnos servi laudant et amant. Etiam Marcus Tullius Cicĕro multos servos habet. Tiro servus domĭnum suum et Marcum, domĭni filium, valde amat. “Ubi Tiro est?” – Marcus rogat. At pater: Tiro in cubicŭlo suo manet, nam aeger est”. Tullius medicos vocat et rogat: “O viri boni! Servum meum curāte! Tiro vir bonus, doctus, et amīcus meus est”. Medĭci perīti servum curant, Cicĕro medĭcis gratias agit et praemium dat. Сөздік 1. ut – қалай; 2. est, ut dicis – сен айтқандай; 3. aёronauta, ae m, f –ұшқыш; 4. nec…nec – не ... не; 5. absum, afui, – , abesse – жоқ болу, болмау; 6. adsum, affui, –, adesse – орнында болу, көмектесу; 7. caedo, cecīdi, caesum, ĕre – кесу, шабу, өлтіру; 8. idem, eădem, idem – сол, ол да, сол да; 9. in-vĕnio, vĕni, ventum, īre – табу, ойлап табу; 10. nullus, a, um – ешқандай; 11. ob – себебі; 12. occīdo, cīdi, cīsum, ēre – өлтіру; 13. pello, pepŭli, pulsum, ĕre – итеру, қуу; 14. servio, īvi, ītum, īre – құл болу, құлдық ету; 15. servus, i m – құл; 16. sto, stĕti, stātum, āre – тұру; 17. trado, dĭdi, dĭtum, ĕre – жеткізу; 18. ullus, a, um – қандай бір; 19. volo, volui, – , velle – тілек білдіру, тілеу; 20. bis – екі рет; 21. campus, i m – дала, жазықтық; 22. colo, colui, cultum, ĕre – жер өңдеу; 23. epistŭla, ae f – хат; 24. gigno, genui, genĭtum, ĕre – дүниеге әкелу, тудыру; 25. nemo – ешкім; 26. păro, āvi, ātum, āre – дайындау, жеткізу; 27. vinco, vīci, victum, ĕre – жеңу; 28. voco, āvi, ātum, āre – шақыру, атау; 29. consilium, i n– кеңес, шешім, жоспар; 30. făllo, fefelli, falsum, ĕre – алдау; 31. ille, illa, illud – ана, анау, аналар; 32. iste, ista, istud – мына, мынау, мыналар ; 33. injuria, ae f – реніш; 34. meus, a, um – менің; 35. negotium, i n – іс, сабақ; 36. noster, nostra, nostrum – біздің; 37. sanus – дені сау, дұрыс; 38. sapientia, ae f – даналық; 39. suus, a, um – өз; 40. timeo, ui, – , ēre – қорқу; 41. totus, a, um– бәрі, барлық, тұтас, барша, күллі, бүтін,түгел ; 42. tuus, a, um – сенің; 43. unus, a, um – бір; 44. possum, potui, – , posse – мүмкіндігі бар, істей алу; 45. vester, tra, trum – сендердің. 46. eo, ii, ĭtum, īre – бару; 47. eloquentia, ae f – шешендік 3.1 Өткен шақ (Imperfectum indicatīvi activi et passivi) Қимыл, іс-әрекеттің өткен уақытта болғанын көрсететін етістіктің түрі өткен шақ деп аталады. Өз көзімен көріп, жедел хабарлап тұрған етістіктің өткен шағын қазақ тілінде жедел өткен шақ деп атаса, латын тілінде Imperfectum indicatīvi деп атайды. І және ІІ жіктеуге жататын етістіктердің Imperfectum indicatīvi формасы яғни өткен шағы инфект түбіріне –bā – жұрнағы мен жақтық жалғаулары, ал ІІІ және ІV жіктеуге жататын етістіктердің Imperfectum indicatīvi формасы яғни өткен шағы инфект түбіріне – ēbā – жұрнағы мен жақтық жалғаулары арқылы жасалады
Esse «болу» етістігінің Imperfectum формасы Singularis Pluralis I ĕrām мен болдым ĕrāmus біз болдық II ĕrās сен болдың ĕrātis сендер болдыңдар III ĕrăt ол болды ĕrant олар болды
Est, erat; adsŭmus, aderāmus; potes, potĕras; arrow, ornābat, ornant, ornabantur; vidēmus, videbāmus, videbāmur; premēbam, premebāris; regit, regēbat; capis, capiēbant, capiebātur. 2. Төмендегі етістіктерді өткен және осы шақта Activi, Passivi формаларында жіктеңіз: Expecto 1 күту; tango 3 жұғысу, ұстау 3. Септеңіз: Graecus liber - басы бос грек; femĭna formōsa – көрікті әйел 4. Аударыңыз: 1. Римдықтар галлдықтармен ұзақ соғыс жүргізген. 2. Галлдықтардың жері үлкен, бірақ қалалары кішкентай болған. 3. Мемлекет қызметкерлері ап-пақ тога киген. 4. Сенің досың латын кітабын ұстап тұрған. 5. Құлдардың саны көп болған. 6. Жеңістің даңқы зор болған. 7. Қорғаушылар (адвокаттар) Форумда сөйлеген. 8. Нептун теңізде өмір сүріп тұрған. 9. Римдік әскер отан үшін соғысқан. 10. Меркурий құдайлардың хабаршысы болған. 5. Оқыңыз: Graeci et Romāni multos deos et multas deas colēbant, multis deis deabusque apud aras et in templis sacrificābant. In Foro Romāno rotundum templum Vestae deae erat, ubi Virgĭnes Vestāles ignem perpetuum custodiēbant; non procul Atrium Vestae erat, ubi Virgĭnes Vestāles habitābant. Etiam matrōnae Romānae deābus sacrificābant et festa deārum celebrābant. 1. Төмендегі осы шақта тұрған сөйлемдердің баяндауыштарын өткен шаққа ауыстырыңыз: Puer magistro obtempĕrat. In schola puĕri discunt, legunt, scribunt; Titus dormit, magistri verba non audit. Sed magister sevērus est, puĕrum verbĕrat. Domĭnum sevērum servi timent, domĭnum bonum amant et laudant. Errant, qui dicunt: inter domĭnum et servum nulla amicitia est. Сөздік 1. Graecus, i m – грек; 2. Romanus, i m – римдік; 3. deus, dei m – құдай; 4. dea, ae f- әйел-құдай; deis deabusque = deis et deābus – құдайларға және әйел-құдайларына; 5. colo, ĕre – табыну; 6. ara, arae – алтарь; 7. apud (c. Acc) – алдында; 8. templum, i n –храм; 9. sacrifĭco, ĕre құрбандық шалу; 10. Forum, i n – Форум; 11. rotundus, a, um – дөңгелек; 12. Virgĭnes Vestāles –Вестал қыздары; 13. ignis – от, ignem(acc.); 14. perpetuus, a, um – мәңгілік өшпейтін; 15. custodio, īre - күзету; 16. procul - алыс; 17. Atrium Vestae - Веста атриы, вестлкалардың үйі; 18. habĭto, āre - өмір сүру, тұру; 19. festum, i n – мейрм, мереке; 20. celĕbro, āre – салтанатты түрде мейрамдау, тойлау; 21. gero, ĕre – жүргізу; 22.Gallius, i m галл; 23. diuturnus, a, um – ұзақ; 24. candidatus, i m –мемлекеттік қызметкер; 25.candidus, a, um – ап-пақ: 26. gero, ĕre – кию; 27. teneo, ēre – ұстау; 28. gloria, ae f – даңқ; 29. exercĭtus, us m - әскер; 30. nuntius, i m – хабаршы; 31. Oceanus, i m – теңіз; 32. poto, āre – ішу; 33. premo, ĕre – басу, құлға айналдыру; 34. rego, ĕre – басқару 3.2 Келер шақ (Futurum I indicatīvi activi et passivi) Келер шақ істің сөйлеп тұрған уақыттан кейін істелінетіндігін көрсетеді. Латын тілінде І және ІІ жіктеуге жататын етістіктердің Futurum I (primum) indicatīvi activi et passivi формасы инфект түбіріне –b- жұрнағы мен жақтық жалғауларын жалғау арқылы жасалады. І жақта жекеше түрде жалғау жұрнаққа жалғанса, қалған жақтарда жалғау жұрнаққа байланыстырушы әріптер арқылы жалғанады.
III және IV жіктеуге жататын етістіктердің Futurum I (primum) indicatīvi activi et passivi формасы инфект түбіріне І жақта жекеше түрде –a- жұрнағын, ал қалған жақтарда ұзақ –ē- жұрнағын және жақтық жалғауларын жалғау арқылы жасалады.
Esse «болу» етістігінің Futurum I формасы Singularis Pluralis I ĕro мен боламын ĕrĭmus біз боламыз II ĕrĭs сен боласың ĕrĭtis сендер боласыңдар III ĕrĭt ол болады ĕrunt олар болады
Erāmus, erĭmus; sunt, erunt; abest, abĕrat, abĕrit; possŭmus, poterāmus, poterĭmus; dabant, dabuntur; putas, putābis; portabĭtur, portabantur; videt, vidēbit,videbuntur; facio, faciam, faciētis; vincis, vinces, vincĕris, vincēris; capiunt, capient, capiebantur; punis, punies, puniebamus, puniebamĭni, punientur. 2. Оқыңыз: 1. Quando ego te vidēbo (Plaut.) 2. Inĭmīcōrum ingentes copias non timēbāmus, non timēmus et non timēbĭmus. 3. Scientia tibi deest. 4. Vox ducis ab omnĭbus audiētur. 5. Consilium tuum mihi utilissĭmum erit. 6. Excitābĭtur laude aemulātio. 7. Faciam ita, ut vīs. 8. Quae vos neglexistis, eă nos non neglegēmus. 9. O rus! Quando ego te aspĭciam? 10. Ait praetor: si non habēbunt advocātum, ego dābo. 3.3 IІІ септеуге жататын зат есімдер ІІІ септеуге барлық родтағы (тегіндегі) яғни женский, мужской және средний родтағы (тектегі) зат есімдер жатады. Бірақ бұл зат есімдердің түбірі g, c, d, t, b, p, r, l, n, m, s дауыссыздарына және қысқа ĭ дауыстысына аяқталады. ІІІ септеуге жататын зат есімдердің Nom.sing.-сы яғни жекеше түрдегі атау септігі –s арқылы жасалып сигматикалық номинатив (грек тілінің σ – «сигма» әрпінің атауы) деп аталса, еш жалғаулықсыз жасалған сөзді асигматикалық номинатив дейміз. Сондықтан ІІІ септеуге жататын зат есімдердің Nom.sing.-сы әртүрлі: miles, victor, custos, tempus, ratio, verĭtas, anser, nomen, urbs, orbis, mare, anĭmal, longitūdo, homo, lex және т.т. ІІІ септеуге жататын зат есімдердің жекеше түрдегі ілік септігінің жалғауы – is, ІІІ септеуге жататын зат есімді Nom.sing арқылы анықтауға болмайтындықтан, міндетті түрде екі формасын есте сақтау қажет – nominatīvus және genetīvus singulāris. Жоғарыда айтылғандай genetīvus singulārisтан –is жалғауын алып тастау арқылы зат есімнің практикалық түбірін анықтайды. Мысалы:
vox дауыс vocis voc- Келесі есімдер сигматикалық номинатив құра алады: а) түбірі тіл арты ( заднеязычные) дауыссызына аяқталатын: Nom.sing Gen.sing vox < voc-s voc-is ә) түбірі ерін (губные) дауыссызына аяқталатын: Nom.sing Gen.sing plebs < pleb-s pleb-is б) түбірі тіл алды (переднеязычные) дауыссызына аяқталатын: Nom.sing Gen.sing civĭtas < civĭtat-s civitāt-is в) түбірі қысқа ĭ (женский мен мужской родтар)- ға аяқталатын: Nom.sing Gen.sing navis < navi-s nav-is Келесі есімдер асигматикалық номинатив құра алады: а) түбірі мұрын (носовые) дауыссызына аяқталатын: Nom.sing Gen.sing nomen nomĭn-is ә) түбірі liquidaға (плавные) аяқталатын: Nom.sing Gen.sing victor victōr-is б) түбірі –s-қа аяқталатын: Nom.sing Gen.sing tempus temporis < temposis mos mor-is < mos-es в) түбірі қысқа ĭ (средний род)- ға аяқталатын: Nom.sing Gen.sing anĭmal < animali animāl-is
Бұл ІІІ дауыссыздар септеуіне атау септігі мен ілік септігіндегі буын саны сәйкес келмейтін (неравносложные), түбірі бір дауыссызға аяқталатын үш тектің де (родтың) зат есімдері жатады: victor, ōris, m vox, vocis, f nomen, mĭnĭs, n
3.4.1 IІІ септеуге жататын зат есімдердің морфологиялық белгілері ІІІ септеуге жататын зат есімдердің көбісі етістіктердің негізінен (супиннен және инфекттен) жасалған: Aтқарушы жақ (действующее лицо) – nomĭna agentis – мағанасындағы мужской родтағы (тектегі) зат есімдер - (t)or, -(s)or жұрнақтары арқылы супин негізінен жасап, адам ұғымын білдіреді:
Бұл латын тілінде ғана емес басқа жаңа тілдерде де жиі кездесетін тип. Орыс тілінде де аз емес. Мысалы: новатор, рационализатор т.т. Жаңа тілдерде осы жұрнақтар адам ұғымынан басқ заттық мағана да береді. Мысалы: трактор, репродуктор, экскаватор, телевизор және т.т. Сондай-ақ супин негізіне -(t)io(n), -(s)io(n) жұрнақтарын жалғау арқылы өрбіген еcімдер қатары бар. Бұл типте қимылдық ұғымды білдіретін женский родтағы (тектегі) зат есімдер – nomĭna actiōnis :
Осы типтес зат есімдер жаңа тілдерде өте жиі кездеседі. Батыс Европа тілдеріне бұл сөздер негіз ретінде кірген: лат. Nom. Sing. Demonstratio- көрме – gen. Sing. Demonstratiōnis – негізі demonstration – неміс тілінде die Demonstration –ағылшын тілінде the demonstration – француз тілінде la demonstration. Орыс тілінде бұндай сөздер женский родтағы –(ц)ия жалғауымен енген формалар: демонстрация, революция, нация, лекция, инспекция, және т.б.
clamo, āvi, ātum, clamāre 1 айқайлау clam-or, ōris m айқай Сапалық сын есімнен – (i)tat – жұрнағы арқылы сапалық ұғымды білдіретін мужской родтағы абстрактлі (дерексіз) зат есімдер – nomĭna qualitātis (nom.sing.-та олар –tas-қа аяқталады) жасалады: liber, ĕra, ĕrum басы бос liber-tas, tātis f бостандық verus, vera, verum шыншыл ver- ĭtas, itātis f шындық Осындай мағанада сапалық сын есімнен – (i)tudin – жұрнағы арқылы сапалық ұғымды білдіретін женский родтағы зат есімдер (nom.sing.-та олар –tūdo-ға аяқталады) жасалады; magnus, a, um зоp, үлкен magn-itūdo, itudĭnis көлемдік(величина) pulcher, chra, chrum көркем,әдемі pulch- itūdo, itudĭnis көрік(красота) 3.4.2 III септеудің дауыстылар түрі (гласное склонение) Түбірі қысқа ĭ – ға аяқталатын есімдер ІІІ септеудің дауыстылар түрі (гласный тип) деп аталатыны жоғарыда айтылған. Негізінен септеудің бұл түріне Nominativus singularis-ы -ĕ, -al, -ar –ға аяқталатын (mare, maris n теңіз; anĭmal, animālis n мал; exemplar, āris n үлгі) средний родтағы зат есімдер жатады. Олардың: Ablatīvus-ы -ī – ға Nominatīvus пен Accusatīvus-ы -iă – ға Genetīvus-ы –ium – ға аяқталады Көрсетілген ерекшеліктер бойынша берілген зат есімдердің барлығының түбірі қысқа ĭ, сондықтан септеудің осы түрі – дауыстылар түрі (гласный тип) деп аталады.
Ескерту. (N.B.) ІІІ септеудің дауыстылар түріне атау септігі мен ілік септігінде буын сандары бірдей ( равносложные) женский родта тұрған бірнеше зат есімдер де жатады: turris, is f мұнара ; febris, is f безгек ; tussis, is f жұтел; securis, is f балта; sitis, is f шөл; puppis, is f кеменің алдыңғы бөлігі (корма). Бұдан басқа ІІІ септеуде тұрған буын сандары бірдей өзен аттары мен қала аттары жатады: Tiberis, is m Тибр; Neapolis, is f Неаполь. Олардың: Accusativus singularis-ы -im-ға аяқтаталып, Accusativus pluralis-ы -īs-қа (немесе ēs-қа) Ablativus singularis-ы ұзақ –ī-ға Genetivus pluralis-ы -ium-ға аяқталады. Осы топқа vis, -, f күш зат есімін жатқызуға болады. Бұл зат есімнің genetivus және dativus singularis формалары жоқ.
3.4.3 III септеудің аралас түрі (смешанное склонение) ІІІ аралас септеуге жататын зат есімдер екі топқа бөлінеді: 1. Бірінші топқа атау септігі мен ілік септігінде буын сандары бірдей емес (неравносложные), негізі екі немесе оданда көп дауыссыздан тұратын, Nominativus singularis-ы –s –қа яқталатын зат есімдер жатады. Мысалы: pars, part-is f бөлік (часть) ; urbs, urb- is f қала ; nox, noct-is f түн. 2. Екінші топқа атау септігі мен ілік септігінде буын сандары бірдей (равносложные), Nominativus singularis-ы –is –қа немесе –es-ке аяқталатын зат есімдер жатады. Мысалы: avis, avis f құс; nubes, nubis f бұлт. Бұл зат есімдердің Genetivus pluralis-ы –ium-ға аяқталады, яғни септеудің дауыстылар түріне сәйкес келеді, барлық қалған ептеулерде септеудің дауыссыздар түрінің септік жалғаулары қолданылады, сондықтан бұл септеуді септеудің аралас түрі дейміз. Аралас септеуге көбінесе женский родтағы зат есімдер жатады.
Ескерту. (N.B.) ІІІ аралас септеуге средний родта тұрған бір зат есім жатады: os, ossis n сүйек (nominativus және accusativus pluralis ossa, genetivus pluralis ossium). Төмендегі кестеде ІІІ септеудің үш түрі салыстырылған:
3.4.4 ІІІ септеуге жататын зат есімдердің кейбір ерекшеліктері 1. Осы ерекшелікке жоғарыда көрсетілген vis, -, f күш зат есімін жатқызуға болады. Жекеше түрде септеудің үш түрі ғана қолданылады: nom. vis, acc. vim, abl. vi. Көпше түрдің формалары vis- негізінен құрылады, бірақ түбірдегі s ротацизм заңы бойынша r –ға ауысады: nom. және acc. vīrēs, gen.pl. vīrium, dat.pl. vīrĭbŭs. 2. ІІІ септеуге жататын екі есімнің түбірі ou дифтонгынан туған –ov-қа аяқталады. Олар: bōs, bŏvis m,f сиыр, өгіз және Jŭррĭter, Jŏvĭs m Юпитер. Jŭррĭter сөзі Jou- және păter әке сөздерінен туған.
3. ІІІ септеуге жататын бірнеше зат есім өзінің септік формаларын екі түрлі негізден құрайды. Жиі кездесетін зат есімдер: iter, itinĕris n жол; senĕx, senĭs m қария 3.4.5 ІІІ септеуге жататын зат есімдердің родтық ерекшеліктері 1. ІІІ септеудің мужской родына Nominativus singularis-ы төмендегі дыбыстарға аяқталатын зат есімдер жатады: - ō (sermō, ōnis сөйлеу(речь)); - or (labor, ōris еңбек); - ōs (custōs, ōdis күзет); - er (venter, ventris қарын, іш); - ĕs буын сандары сәйкес емес (limĕs, ĭtis шек, шекара); - ĕx (index, ĭcis бағыттаушы (указатель)); - cis, - nis, - guis [-gvis] (piscis,is балық; finis, is соңы (конец); unguis,is тырнақ)
Средний родтағы зат есімдер де баршылық: cor, cordis жүрек; ōs, ōris ауыз, бет; ŏs, ossis сүйек; iter, itinĕris жол (путь); cadaver, ĕris өлі дене; vēr, veris көктем; aes, aeris мыс. ІІІ септеудің ж е н с к и й родына Nominativus singularis-ы төмендегі дыбыстарға аяқталатын зат есімдер жатады: tās (civĭtās, ātis қоғам, мемлекет) tūs (virtūs, ūtis батылдық) s алдында дауыссыз әріппен (ars, artis өнер; mens, mentis ақыл; pax, pacis бейбітшілік; nox, noctis түн) ĭs атау септігі мен ілік септігінде буын сандары бірдей зат есімдер (navĭs, is кеме) ēs атау септігі мен ілік септігінде буын сандары бірдей зат есімдер (rupēs, is жартас) dō, -gō, -iō (fortitūdō, ĭnis батылдық; imāgō, ĭnis суреттеме; ratiō, ōnis сана) Ескерту. (N.B.) Бірақ мужской родтағы зат есімдер де кездеседі: as, assis асс (римдық тиын); dens, dentis тіс; mensis, is ай(месяц); orbis, is шеңбер; ordo, ĭnis тәртіп, әлеуметтік топ. Средний родтағы зат есімдер де баршылық: vas, vasis ыдыс
ІІІ септеудің средний родына Nominativus singularis-ы төмендегі дыбыстарға аяқталатын зат есімдер жатады: a (poēma, ătis поэма; gramma, ătis әріп) ĕ, -l, -ar (marĕ, is теңіз; anĭmal, ālis мал; exemplar, āris үлгі) men (nomen, ĭnis есім) ŭs gen.sing. – ŏris/ - ĕris (corpŭs, corpŏris дене; opŭs, opĕris еңбек); ur (guttur, ŭris тамақ (горло)) Ескерту. (N.B.) Бірақ мужской родтағы зат есімдер де кездеседі: sol, solis күн; sal, salis тұз; lepus, lepŏris қоян; mus, muris тышқан. Жаттығулар 1. Төмендегі Genetīvus singulārisта тұрған зат есімдерді nominatīvus singulārisқа ауыстырыңыз: ducis, lucis, vocis, legis, salūtis, virtūtis, civitātis, veritātis, laudis, pedis, dolōris, sermōnis, ratiōnis, homĭnis, virgĭnis, multitudĭnis, flumĭnis, labōris, sorōris, arbŏris, carmĭnis, tempŏris, corpŏris, opĕris, genĕris 2. Төмендегі етістіктердің осы шақ, өткен щақ және келер шақ формаларын құрыңыз, қазақшаға аударыңыз: monstro 1, moveo 2, dico 3, scribo 4, lego 3, finio 4 3. Жоғарыдан төмен, солдан оңға қарай жүріп отырып таныс сөздерді теріп жазыңыз:
Септеңіз: dux clarus әйгілі қолбасшы; civĭtas libĕra егеменді мемлекет 5. Аударыңыз: 1. Leges Romanōrum saevērae errant. 2. In pace littĕrae florent. 3. Plato poētas duces sapientiae vocābat. 4. Vox popŭli – vox veritātis. 5. Pro patria, pro libertāte, pro vita pugnabĭmus. 6. Pes mihi dolēbat. 7. Eo, quocumque pedes ferunt. 8. Civitāti cum civitāte simper Concordia esse debet. 9. Laus praemium virtūtis erit. 10. Raro senex mutat sententiam. 11. Eloquentia est comes pacis otiique. 12. Milĭtes Romāni aut pedĭtes errant, aut equĭtes. 13. Primā luce milĭtes nostril ab eo loco castra movēbunt. 14. Vestrae salūtis causā meum pericŭlum neglego. 15. C. Gracchus, tribūnus plebes, causam popŭli defendēbat. 16. Amīcus amīco opem fert. 17. Si judĭces esse vultis, justi este! 18. Suus rex regīnae placet. 19. Si vox est, canta! 20. Vox audīta perit, littĕra scripta manet. 21. Legĭbus servīre debemus. 22. Aliēnis malis delectāri – voluptas inhumāna est. 23. Matrimonium solidum est, si mutual voluntāte jungĭtur. 24. Virtūte, non fraude vincĕre volo. 25. Verĭtas laborāre potest, vinci non potest. Сөздік 1. civĭtas, ātis f – азаматтық, мемлекет; 2. comes, ĭtis m – жолаушы; 3. dux, ducis m – көсем, қолбасшы; 4. eques, ĭtis m – салт атты; 5. judex, ĭcis m – сот; 6. laus, laudis f – даңқ, атақ; 7. lex, legis f – заң ; 8. libertas, ātis f – бостандық; 9. lux, lucis f –жарық; 10. miles, milĭtis m –сарбаз; 11. pax, pacis f –бейбітшілік, тыныштық; 12. pes, pedis m –аяқ, табан; 13. plebs, plebes f – қара халық; 14. rex, regis m –патша; 15. salus, ūtis f –сақтық, жақсылық, сәлемдеме ; 16. senex, senis m, f –қария; 17. verĭtas, ātis f –шындық; 18. virtus, ūtis f – батылдық; 19. vox, vocis f – дауыс; 20. aēr, aĕris m –ауа; 21. arbor, ōris f –ағаш; 22. caput, ĭtis n –бас; 23. carmen, ĭnis n –ән, өлең; 24. corpus, ŏris n –дене; 25. dolor, ōris m –қайғы; 26. flos, oris m –гүл; 27. flumen, ĭnis n –өзен; 28. frater, fratris m –аға, іні; 29. homo, homĭnis m –адам; 30. honor, ōris m –құрмет, мерей; 31. iter, itinĕris n –жол, жорық; 32. juvenis, is m –боз бала; 33. labor, ōris m –еңбек, жұмыс; 34. legātus, i m–елшіб легат; 35. mater, matris f –шеше; 36. nomen, ĭnis n –есім, ат; 37. opus, opĕris n –іс, шығармашылық; 38. pater, patris m –әке; 39. semen, ĭnis n –тұқым; 40. sol, solis m –күн; 41. soror, ŏris n –апа, қарындас, сіңілі; 42. tempus, ŏris n –уақыт; 43. virgo, ĭnis f –бойжеткен; 44. amor, ōris m –махаббат; 45. anĭmus, i m –рух, жан; 46. initium, i n –бастама; 46. oratio, ōnis f –сөз (речь); 47. possession, ōnis f –меншік; 48. ratio, ōnis f –сана, есеп (расчет); 49. anĭmal, ālis n –мал; 50. ars, artis f –өнер, қол өнері; 51. civis, is m,f –азамат, азаматша; 52. dens, ntis m –тіс; 53. equus, i m –жылқы; 54. finis, is m –шекара; 55. genus, ĕris n –түр, етіс; 56. hostis, is m –шетелдік, жау; 57. mare, maris n –теңіз; 58. mors, mortis f –өлім, ажал; 59. nox, noctic f –түн; 60. os, ossis n – сүйек; 61. ovis, is f –қой; 62. parens, ntis m,f –ата-ана; 63. pars, parties f –бөлік; 64. turris, is f –мұнара; 65. vis f –күш. De exercĭtu Romāno Exercĭtus Romānus de equitātu constābat. Exercĭtus Romānus pro patria pugnābat et victoria exercituum gloriam magnam patriae parābat. Exercĭtui Romāno popŭlus gratias agēbat, nam oppĭda, vicos, agros, templa deōrum defendēbat. Poētae saepe laudant exercĭtus, qui patriam defendunt, et de exercituum victoriis saepe narrant. Cornua et tubae exercĭtum ad pugnam vocant. Etiam cervi cornua habent et cornĭbus certant. Viri, qui cervos necant, cornua cervōrum servant aut magno pretio vendunt.
A) консул B) претор C) эдил D) квестор E) цензор $$$ 2 Латын алфавитындағы дауыстылардың түрі қандай ? дифтонгтар ғана диграфтар ғана монофтонгтар ғана монофтонгтар, диграфтар, дифтонгтар E) үнділер $$$ 3 Дифтонгтар қандай белгімен қолданылады? A) ұзақтық B) қысқалық C) қос нүкте тырнақшаға алынады E) ешқандай белгі қойылмайды $$$ 4 Комиция дегеніміз не? A) ру мүшелерінің жиналысы B) курия бойынша өткізілген халық жиналысы C) ақсақалдар отрысы патша шақыруымен D) әскери кеңес E) сенат жиналысы $$$ 5 Латын алфавитында неше дифтонгтар мен диграфтар бар? A) 6
B) 10 C) 4 D) 12 E) 1 $$$ 6 Легат нені басқарған? A) манипулды B) легионды C) центуриді D) когортаны
центурий мен манипулды $$$ 7 “S” әрпі қандай жағдайда «з» болып оқылады? A) сөздің басында B) екі дауыссыздың ортасында тұрса C) «з» деген оқылуы мүлдем кездеспейді D) екі дауыстының ортасында тұрса E) сөздің соңында
A) veto құқығы B) соғыс жариялау құқығы C) сотта төреағалық ету құқығы D) бейбіт келісімге келу құқығы E) әскер басқару құқығы $$$ 9 “Ph” тұрақты әріптер тіркесі қалай оқылады? A) «П» болып оқылады B) «Х» болып оқылады C) «Р» болып оқылады D) оқылмайды мүлдем E) «Ф» болып оқылады
A) цензор B) консул C) диктатор D) проконсул E) претор $$$ 11 “Sch” тұрақты әріптер тіркесі қалай оқылады? A) «П» болып оқылады B) «CХ» болып оқылады C) «Ч» болып оқылады D) оқылмайды мүлдем E) «Ш» болып оқылады
А) планета аттары бойынша В) гректердікіндей С) қазіргі Россия бойынша D) аттары болмаған Е) құдайлардың атымен $$$ 13 Латын тілі қай тілдер тобына жатады ? A) африкандық B) финно-угордық C) түркі
D) үнді-европалық E) герман $$$ 14 “С” әріпінен кейін Уу әрпі тұрса қалай оқылады? A) «Ш» болып оқылады B) «Х» болып оқылады C) «К» болып оқылады D) оқылмайды мүлдем E) «Ц» болып оқылады
A) номені өзгерген B) өзгермеген C) иесінің преномені мен номені берілген D) когномені өзгерген E) агномені өзгерген $$$ 16 Лациум қайда орналасқан? A) Италияның оңтүстігінде B) орталық Италияда C) Италияның солтүстігінде D) Сицилия аралында E) Италияның шығысында $$$ 17 “Rh” тұрақты әріптер тіркесі қалай оқылады? A) «П» болып оқылады B) «Х» болып оқылады C) «Р» болып оқылады D) екеуі де оқылмайды мүлдем E) «Ф» болып оқылады
A) геометрия, диалектика, грамматика B) диалектика, арифметика, музыка C) грамматика, диалектика, риторика,физика D) музыка, астрономия , риторика, история E) арифметика, геометрия, астрономия, музыка $$$ 19 Әр айдың бірінші күні Римда қалай аталады? A) идалар B) ноналар C) стражалар D) календалар E) конгий $$$ 20 “qu” тұрақты әріптер тіркесі қалай оқылады? A) «ку» болып оқылады B) «кью» болып оқылады C) «у» болып оқылады D) оқылмайды мүлдем E) «кв» болып оқылады
A) Genintivus Singularisтің жалғауы арқылы B) Dativus Singularisтің жалғауы арқылы C) Accusativus Singularisтің жалғауы арқылы D) Vocativus Singularisтің жалғауы арқылы E) Genintivus Pluralisтің жалғауы арқылы $$$ 22 “Th” тұрақты әріптер тіркесі қалай оқылады? A) «П» болып оқылады B) «Х» болып оқылады C) «Т» болып оқылады D) оқылмайды мүлдем E) «ТХ» болып оқылады
“Мuta cum liquida”дегеніміз не? A) тұрақты әріптер тіркесі, бір дыбыс беретін B) дауысты әріптер тіркесі C) дауысты әріп пен дауыссыз әріп тіркесі
жүктеу/скачать 2,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||