«Картография мен топография негіздері» пәніне арналған жинақ кіріспе

Территорияға ғылыми дәл сипаттамамен толық мағлұмат беретін күрделі картографиялық шығармалар. Әдетте ол көп томдық болып шығарылды. Территория жайлы жүйелі мағлұмат береді. Әдетте ол ғылымдар әкісшіліктер жоспарлау органдары үшін маңызды. Мұхиттар атласы көп томды, алғашқылары 1971 жылы, 1977 жылы және 1980 жылы жарық көрген. Дүниежүзінің физтгеогрфиялық атласы 1964 жылы дүниежүзінің қар мұздақ ресурстар атласы 1997 жылы шыққан.

Ресей және дүние жүзілік картографияның көрнекті шығанмасы «табиғат және дүние жүзі ресурстары» деген атласта. Ол 1999 жылы Ресейдің ғылыми академиясы мен құрылды. Осы атласты шығару үшін 300-ге тарта мамандар 10 жыл жұмыс істеді. Екі томдық атласта қазіргі кезеңдік ғылыми өңделген картографиялық материалдар біздің планетамыздың географиясы мен геологиясы жайлы толық мағлұмат береді. Оған сонымен қатар, Минерология, топырақтану, метеорология және климотология экология биология медициналық негография ендірілген. Атластар космостық фотосуреттерге географиялық сипаттамаларға толы. Танымал атластар көпшілік оқырмандарға арналған. Бұл атластарды оқу үшін арнайы білімнің қажеті жоқ. Олар оқушыларға туристерге өлкетанушыларға аңшыларға балық аулаушыларға орналасады. Сондықтан атластарға табиғат, экономика карталарының тек негізгілері ғана ендіріліп тарихи ескерткіштер туристік маршруттар көрнекті жерлер жайлы мағлұмат ендірілді. Мұндай тортарға мектеп-өлкетану атластары жатады. Ол туған өлкесін зерттеген оқушыларға өлкетанушымен чаяхатшыларға арналады. Оқу атластарының тобы ерекше бөлінеді: Бастаушы, орта жоғарғы мектептерде оқуға арналады мұндағы карталар мектептердегі оқу бағдармаларына байланысты құрылды. Соңғы жылдары туристік және жол атластарды сұранысқа иеленеді. Ол автокөлік жүргізушілеріне спортсмендерге саяхатшыларына қажет. Онда туристік обьектілер, автомобиль және темір жол кемпинг және мотелдер, жаяу жүру, су және тағы басқа маршруттар көрсетіледі. Ерекше топқа әскери және әскери тарихи атластар ендірілді. Олар әскер мен флоттың жоғарғы командивансіне орналады. Олар жұмыс істеуге ыңғайлы көркемдеу бойынша қатаң әскери географиясымен тарих бойынша анықтамалық материалдарға толы дүниежүзі экономикасы және табиғаты джайлы ақпараттарға толы жалпы топография мен астрономия жайлы ірі қалалар мағлұматтарды ендірген. Атластарды басқа белгілері бойынша жүктеуге болады. Стол форматындағы атлас тор үлкен форматтар, оларды тек стол үстінде ғана ұстап көруге болады. Көптеген атластарды кітап форматында ыңғайлы етіп жасайды. Сонымен қатар кіші қалта және атластар шығарылып соңғысы полиграфиялық көркемдігі үшін жоғары бағаланады.Әдетте атластарды брошдра төрінде түптейді. Атлас карталарының өзара салыстырылып бір – бірімен тірлестіріп көруге ыңғайлы етіп жасалды. Мұндай атластарға қосымша карталарды шығару керек.

Ұлттық атластар

Ұлттық атлас бұл табиғат және оның ресурстарына халқына тарихына мәдениетіне жан-жақты сипаттама беретін бір мемлекеттің атласы. Ұлттық атлас мемлекеттік картографиялық мекемелермен жасалатын ресми және нормативтік сипатқа иеленеді. Атлас мемлекеттің экономикалық даму деңгейінің ғылыми таным дәрежесін көрсетеді. Бұл мемлекеттің негізгі бейнесі іспеттес атластар мәтіндерімен анықтамалық мағлұматтарға көрсеткіштерге толы. Олардың көркемденелуі жоғарғы деңгейде орындалады. Олар бірнеше томда үлкен форматта жасалады.

Алғашқы ұлттық атлас 1899 жылы Финляндияда Финдік географиялық қоғаммен шығарылды. Содан соң Египет, Чехословакия және басқа да елдерде шығарылады. Бірақ ІІ дүниежүзілік соғысы кезінде ғана ұлттық атластың өркендеуі орын алды. 1956 жылы Халықаралық географикалық одақпен бекітілген ұлттық атластар комиссиясының қызметі осы салада едәуір еңбек сіңірді. Бұл комиссияны көрнекті кеңес картографы

К.А. Салисшев. басқарды. Онда Ұлттық атластарды жасау бойынша бағдарламалар мен ұсыныстар берілген. Атластардың мазмұнын әмбебаптау мен қатар ұлттық ерекшеліктері ұмытпау ұсынылады. Ұлттық атласты жасау мемлекеттің мәдениетінің дамуы мен картографиясының географиясырың дамуына едәуір маңызды ықпал берді. Картографиялық сала бойынша АҚШ, Канада, Ресей, ФРГ, Австралия, Венгрия жақсы дамыған. Онда штаттар провинциялар республикалар жерлер атластарының аймақтық комплексті сериялар жасалынады.

Ресей осыф салада үлкен жетістікке жеткен өзінің ұлттық атласын жасауға 1996 жылы кірісті. Ол көп томдық карталар жинағы ретінде құрылды.

Ұлттық атластар карталары 5 денгейді қамтыды:

1. Глобальді – жасанды мәселелер фонындағы дүниедегі Ресей:

2. Жалпы Ресейлік мемлекетті картографиялаудың негізгі денгейі.

3. Аймақтық Ресеймен Федерация субъектілерінің жеке аймақтары.

4. Локальді – қалалар, агломерациялар өндірістік тораптар, территориялар мен демографиялық шаруашылық қатынаста маңызды.

5. Детальді – жеке объектілердің каталары пландары сехемалары.

«Атамұра» және «Кітап» баспаларынан педагогика ғылымының кандидаты, оқулық авторы Ұ. Есназаровтың 8-9 сыныптарға арналған Қазақстанның геграфиялық атластары жарық көрді.

Бұл атластар Қазақстанның бүгінгі күнін көрсетеді. Картамен жұмыс оқушы бойында анықтамалық материалдарды пайдалана білу қабілетін дамытады. Қазақстан Республикасының табиғаты мен шаруашылығын бақылай отырып, оқушылар бұл компоненттердің байланысты зерттейді. Бұл атластар мемлекетіміздің территориясы жайлы мағлұмат бере отырып, оның ландшафтарын эстетикалық қабылдауға мүмкіндік жасайды.

8-сыныпқа арналған атласта І.Азия. Саяси карта. 2. Азия. Физикалық карта. 3. Азия. Климаттық карта. 4. Қазақстан. Физикалық карта. б.Тектоникалық карта. 6. Геологиялық карта.

7. Пайдалы қазбалар. 8,9. Климаттық карталар. 10. Жауын-шашын мөлшері. 11. Қазақстанның ішкі сулары. 12. Қазақстанның топырағы. 13. Қазақстанның табиғат белдемдері және табиғатты қорғау картасы. 14. Әкімшілік-территориялық карта. 15. М. Қашқари картасы берілген.

6-сыныптың атласында Азия. Саяси карта.Қазақстан. Әкімшілік карта халық санының динамикасы, халықаралық миграция, отын өнеркәсібі, өнеркәсіп, ауыл шаруашылық, жалпы аймақтық өнім, транспорт, автомобиль жолының тығыздығы мен тасымалданған жүк, сыртқы сауда, экономикалық аудандар деген бөлімдер бар.

Атласпен жұмыс істеу барысында оқушылар бір-бірінің жауаптарын тек сере алады және географиялық ата улар картаны пайдаланып жер бедерінің кескінін құрып, аймаққа кешенді сипаттама, суреттеме бере алады. Бүгінгі карталарды білім көзі деп айтуға болады. Атласта мектеп бағдарламасының барлық бөлімдеріне арналған жоғарғы ақпараттық және өзектілігімен ерекшеленетін картографиялық материалдар бар. Географиялық оқытудағы ҚР Білім және ғылым министрлігі ұсынған бұл отандық атластар биыл тұңғыш рет жарық көріп отыр. Сондықтар бұл атлас ғалым Ұ. Есназарованың география пәні бойынша отандық оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешенге қосқан үлкен еңбегі.

Географиялық атлас орта мектептердегі географиялық мұғалімдеріне арналған. Сонымен қатар педогогикалық институтының студентінің географиясына көмекші құрал ретінде қызмет атқарды.

Атлас үш рет басылып шықты. Әр басылымында әлемдегі болып жатқан өзгерістер ескеріліп, қайтадан басылып отырды.

Негізгі / төртінші / басылымы орта мектептегі жаңа бағдарламаға сәйкес басылып шықты. Атлас өткен басылымдарын структурасына, көлеміне, мазмұнына байланысты ерекшеленеді.

Соңғы басылып шыққан атласқа мына төмендегідей толықтырулар мен өзгерістер енгізілген:

Шет елдік мемлекеттерінің ауыл шаруашылығы мен кәсіпорындары бір картада көрсетілген. Бұл бір мемлекетінің ауыл шаруашылығын, географиялық дамуын бір жерден алуға көмектеседі.

Климаттық, геологиялық, материк тер карталары әлемдік аналогиялық карталармен ауыстырылған, ешқандай өзгеріссіз.

Бұл шешім әлем дамуының, табиғат дамуын жалпы түсінуге мүмкіндік береді.

Лекция №14,15.

Жергілікті түсірулер.

1. Түсірулердің түрлері.

2. Жергілікті жердің сызықтық түсіруі.

3. Биіктік түсірулер.

4. Аэрокосмостық түсірулер.

Топографиялық түсірулер топографиялық карталар мен планды құрастыру үшін далалық және камералық жұмыстар комплексінен тұрады. Инженерлік геодезияда әдетте 1:5000, 1:2000, 1:500 ірі масштабты түсірулер жүргізіледі. Топографиялық пландарда барлық нысандар және жергілікті жер бедері, жерасты және жерүсті коммуникациялар бейнеленеді.

• 
  Дайындық кезеңі, өндірістік жұмыстардың орындалу технологиясы мен мақсатын анықтайды, далалық түсірулерді жүргізу үшін материалдарды дайындайды.
  
• 
  Далалық жұмыстар, нәтижесінде цифрлік материалдардың сериялары алынады, электрондық өңдеулерден кейін олардан түсірілген карталардың түпнұсқасын алады. Кейде далалық жұмыстар далалық карталардың түпнұсқасын жасаумен аяқталады.
  
• 
  Камералды жұмыстар, өндірісте соңғы, өңделген карталардың түпнұсқасын алу, баспаханада басып шығару және көбейту жұмыстары орындалады.
  

Нивелирдің негізгі құрылысы:

- орнықтыру табаны

- нысаналау түтікшесі

-цилиндрлік деңгейлегіш бөліктерінен тұрады. Нивелирмен жұмыстарды жүргізбес бұрын, оны алдын ала дөңгелек деңгейлегіш арқылы әзірлікке келтіреді.

Түсірулерді жүргізу ерекшеліктеріне қарай нивелирлеу әдістері:

- геометриялық;

- тригонометриялық;

- физикалық

- стереофотограмметриялық

- автоматтандырылған деп бөлінеді.

- барометрлік

- гидростатикалық

- аэронивелирлеу түрлеріне бөлінеді.

Жоғарыда айтылған әдістердің арасында ең нақты болып келетіні геометриялық нивелирлеу әдісі.

Қазіргі таңда қолданылатын автоматтандырылған теодолиттер соңғы нәтижелерді үлкен дәлдікпен алуға мүмкіндік береді.

Теодолиттік суретке түсірудегі мақсат:

1) Берілген масштабтағы топографиялық суретке түсіру жұмысына қажет жоғары класты геодезиялық желіні ұйымдастыру;

2) Алға қойылған әр түрлі инженерлік-құрылыс жұмыстарының шарттарына орай геодезиялық негіз жасау, бекітілген әрбеір нүктенің координаталарын анықтау.

Осы нүктелердің жиыны теодолиттік жүріс деп аталып, тұйық не ажыратылған полигондар ретінде жүргізіледі. Теодолитттік жүрістерді салудағы жасалынатын жұмыс реті:

1) Өткен жылдардағы топографиялық материалдармен танысып, алда істелінетін жұмыстардың жобасын жасау;

2) Тірек нүктелерін таңдап алып, оларды бекіту;

3) Сызықтарды өлшеуге дайындау;

4) Теодолиттік жүрістердің қабырғалары мен бұрыштарын өлшеу;

5) Ситуацияны суретке түсіру;

6) Теодолиттік жүрістерді мемлекеттік немесе жергілікті геодезия желісіне байланыстыру, олар болмағанда теодолиттік жүрістегі алғашқы қабырғаның азимутын анықтау;

7) Камералық жұмыстар.

Горизонталь ß бұрышын өлшеу жұрістегі бұрылу нүктелерінде теодолитті кезек-кезек қойып отырады. Әдетте, теодолитті өлшенетін телім (учаске) оң жақта болатындай етіп қояды да, жүріс бойынша оң жақтағы бұрыштарды өлшейді. Өлшенетін бұрыштың төбесіне теодолитті тіктеуіш арқылы дұрыстап қояды да, өлшеуге дайындайды. Түтікшені бұрыштың оң және сол жақ нүктелеріне қарай бағыттағанда санақты горизонталь дөңгелектегі (лимбадағы) верньерлер (шкалалар) бойынша алып отырады. Бірінші верньер бойынша градус, минут және олардың бөліктеріне дейін, яғни, толық санақтап алады, ал екінші бойынша – тек минуты мен оның бөліктері ғана алынады. Кейін ол санақтардың орта мәнін шығарады.

Өлшеудің дәлдігін арттыру үшін әдістің екінші жартысын пайдаланамыз, ол үшін вертикаль дөңгелектегі жағдайға қою керек. Түтікшені зенит арқылы айналдырып, сол бұрышты екінші рет өлшейді. Егер шыққан шама верньердің екі есе дәлдігінен артық болса, онда оның орта шамасы алынады. Өлшеу нәтижелерін дала жазба журналына жазу керек. Суретке түсіру теодолит жүрісінің нүктелері мен сызықтарынан басталады. Суретке түсірудегі мақсат – теодолит жүрісіндегі нүктелер мен сызықтарға орай салыстырыла отырып, контурдағ характерлік нүктелердің алған орнын анықтау. Оларды абрис деп аталатын қолдан жасалған арнайы журналға түсіріп отыру керек.Теодолиттік суретке түсірерде қоданылатын тәсілдер: перпендикуляр тәсіл, бұрышты белгілеу тәсілі, сызықты белгілеу тәсілі, полярлық әдіс.

Қазіргі таңда картографияда аэрокосмостық суретке түсіру кең қолданысқа ие болды. Космостық түсірулердің жаңа әдістері жер бедерінің жай-күйін, табиғи процестер мен құбылыстардың динамикасын, табиғи ресурстардың орналасуы жайлы жан-жақты мәліметтерді береді. Алынған мәліметтердің нақтылығы жоғары. Аэрофотосуреттер сияқты космостық түсірулер жергілікті жердегі нысандар жайлы жалпы және жеке мәліметтер береді. Аэрофотосуреттермен салыстырғанда бірнеше айырмашылықтары болады:

• 
  Жер бетіндегі құбылыстарды тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді;
  
• 
  Уақыттық интервалдармен екінші рет бейнесін алуға мүмкіндік береді;
  
• 
  Масштабы белгілі болғандықтан, автоматты түрде өңдеу оңайға түседі.
  

• 
  Жердің шар тәрізді болуына байланысты суреттің шеттерінде бұрмалану үлкен болады;
  
• 
  Жарықтың тез ауысуы;
  
• 
  Ірі масштабты түсірулер кезінде суретке түсіру жолағы өте тар болады.
  

2. Т.Қалыбеков Геодезия мен топография негіздері А.: Ана тілі, 1993

3. Лапкина Н.А. Практические работы по топографии и картографии М., 1971

4. К.А.Салищев Картоведение М.: МГУ, 1990