Казақ петроглифтері (КӨне тамыры мен сабақтастығЫ) зайнолла самашев жұмаш жетібаев алматы 2005
жүктеу/скачать 14,2 Mb. Pdf көрінісі
|
0bf015051342258c33ab09c17b70a178
sillabus madeniettanu (3), Н С аулар растырушы а а о ытушы М атаева С. А
| V
. СИМВОЛДАР ЖӘНЕ КУЛЬТТІК БЕЙНЕЛЕР Қазақтыц этнографиялық суреттерінде кескінделген символдар негізінен ру таңбалары мен таңбаға үқсас белгілер түрінде, ал культтік бейнелер ислам әлеміне тән — мешіт (93; 94-сурет), ашық алақан (пенже), таспих сияқты бейнелермен берілген. ТАҢБА. Қазақ петроглифтерінде ең көп кездесетін бейнелердің бірі — тацба және таңбаға үқсас белгілер. Ескерткіш мәтінінің ең көне элементтерінің бірі болып табылатын олар қабір үсті ескерткіштерінің барлық түрінде кездеседі (20; 24а; 42; 98-суреттер). Сондай-ақ үлкен кесек тастар мен жартастарға салынғандары да бар (91; 92-суреттер). Таңба — ескерткіштер мәтінінің ең коне элементтерінің бірі. Ол — "белгі", "мөр" деген мағынаны білдіреді. ХІІІ-ХУ ғғ. монғол-татар шапқыншылығының кезінде бүл термин Орта Азияның, Таяу және Орта Шығыстың, Кавказ бен Закавказьенің жаулап алынған елдерінде кеңінен таралып, бүрынғы мағынасына қоса — "ханның мөрі қойылған құжат", "салық" сияқты жаңа маңызға ие болды. Формасы жағынан таңбаға үқсас белгілер Қазақстан территориясында б.з.д. I-мыңжылдықта белгілі бола бастады. Оларды ғүыптық-мемориалдық ескерткіштерге (Самашев, Ольховский, 1996, 218—234 бб.; Ольховский, Самашев, 2000, 376— 377 бб. ), қүрылыстық заттарға (кірпіш), сондай-ақ әртүрлі мақсатта пайдаланатын жеклеген керамикалық және металл ыдыстарға салып отырған (Байпаков, Подуш-кин, 1989; Смагулов, 1979). Қазақпетроглифтерінде кездесетін сондай белгілердің бірі Форт-Шевченкодағы мүражайдыц ауласындағы үлкен кесек тасқа қашалған таңбалардың арасында да бар. Бірінің ішіне бірі салынып, бүрыштары жалғанған төртбүрышты бүл бейнені ғылымда "вавилон" деп атайды (92-сурет). Орта гасырларда қалыптасқан қазақ таңбаларының жүйесі бүтінге дейін тек жерлеу ескерткіштеріндегі бейнелері мен үй жануарларын, әсіресе, жылқыларды таңбалаудың арқасында сақталып келеді. Деректерге сүйенсек, жылқыларды таң-балау көне заманнан, яғни "Тан империясы кезінде жылқыларды таңбалаудан" белгілі (Зуев, 1960, 6—16 бб.). Қазақ петроглифтерінде кескінделген таңбалар негізінен Кіші жүз рулары-ның, соның ішінде: адай, табын, беріш, кете, шөмекей, тарақты және т.б. таңбалары болып келеді. Қазақ петроглифтеріпде кездесетін таңбалар канондық негізін сақтай оты-рып, кейбір жерлерде декоративтік қызмет атқарган (24, 24а-суреттер). АШЫҚ АЛАКДН. Ашық алақан (пенже) символы — шейттердің арасында кең таралған таңба. Кейбір болжам бойынша бес саусақ Хусейіннің ту үстаушысы болып, соның ісі үшін шейіт болған Аббастың шабылған қолының символы 86 95-сурет (Марр, 1970, 354 б.) болса, ал екінші бірінде ол Алидіц қолы. Ондағы бес саусақ — шейіттік (ис-ламдық) "бестік": Мүхамед, Али,-Фатима, Хасап жоне Хусейін (Кисляков, 1970, 10 6.). Алақанның бейпесі сонымен қатар бақыт әкелетін — сопылық түмар, қасиетті жерлерді жаман күштер — діни-мифологиялық персонаждар — шайтан, пері жонс т.б. қорғайтын түмар ретінде түсіндіріледі. Қазақ петроглифтерінде кескінделген ашық алақанның бейнелері де осындай түргыдан салыпса керек. Себебі, олар — негізінен мешіт сияқты қүдайға сиынатын орындар (95-сурет) мен қайтыс болған адамдардың басына түрғызылған мазарлардыц қабыргаларына (12; 54; 96—98-суреттер), сондай-ақ антропо-морфты тас мүсін-қүлпытастар-дың жақтауларына (76-сурет) салынған. Деректерге сүйенсек, оның бейнесі әулетке берілгендіктің белгісі қызметін атқарган (Мирабаев, 1995, 128—129 бб.). Кейбір зерттеушілер Орта Азиядағы қолға табынуды көне заманнан келе жатқан адамзаттың күдіретімен байланыстырады. Ашық алақанға байланысты басқа да коптеген мысалдар келтіруге болады. Мәсе-лен, Фатима (Мүхаммед пайғамбардың қызы) алақанының бейнесі — Солтүстік Африка мүсылмандарында кеңінен дәстүрлі болса (Путинцева, 1973, 32 б.), ал оңтүстік Түркіменстанның түрғын үйлерінің фасадынан пір түтатын адам қолының символдық бейнесін кездестіруте болады (Якубовский, 1932, 10 б.). Осы антропоморфтық белгі-символды мындаған жылдық дәстүрмен есептелетін көне түргысынан түсіндірер болсақ, саусақ бейнелері магиямен байланысты және кейбірде адамның бет-пішінін "алмастырады". н У ^\ л\ '^'^ ]^*^ — 87 86 |