Казақ петроглифтері (КӨне тамыры мен сабақтастығЫ) зайнолла самашев жұмаш жетібаев алматы 2005

3-сурст 
9 

I 1 
сеологиялық нормалары бойынша "шын бет-әлпетті" қарапайым пенделердің тануы мүмкін емес деген 
үғым бар. 
Қолымызда бар деректерге сүйенсек, батыр — тек соғыста ерлік көрсеткен түлға ғана емес, ол 
— соғыс өнерін кәсіпке айналдырып, бүкіл омірін соғыста өткізетін және кәсібі бүкіл әулетіне 
жалғасып отыратын; хандық билікпен тығыз байланыста болып, мемлекеттік істерге араласып 
отыратын; өзіндік мәденисті мен өнері, идеологиясы мен моральдық нормалары, салт-дәстүрі, 
наным-сенімдері мен ырым-жоралары бар кошпелі қоғамның ерекше жігі. 
Епді біз батырларга берілген осы анықгамага қысқаша тоқталып отейік. 
Батыр — кәсіпкрй әскери адам. 
Әскери кәсіп — батырлардың негізгі кәсібі. Сондықтан бүл 
қоғамдық жік өкілдері қартайғанша қаруын қолынан тастамай, бар омірін соғыста откізетін. Соғыста 
қаза болу батырлар үшін қасиетті өлім болып саналады. Огап Ақтамберді жыраудың: 
"Бар арманым, айтайын, Батырларша жорықта Өлмедім оқтан, қайтейін", — деген толғауы 
(Ақтамберді жырау, 1991, 68 б.) хмен кешегі жоңғар шапқыншылығы кезінде ауырып, тосек тартып 
жатқан Олжабайдың: "Қой боғындай қорғасын маган бүйрықсыз болып , жамандардай тосекте 
сүлап жатып, қагындыдан өлдім-ау",—деп бармағын жүлып-жүлып шайнап тастағаны (Абылай хан, 
1993,342 6.) мысал бола алады. 
Әскери косіп— батырлар үшін ата кәсіп саналып, коп жағдайда океден балаға мүра болған. 
Батырлар оулетінде туган бала жастайынан әскери косіппен айна-лысып, ел үшін соғыска катысуға 
міпдетті. 
Әскери әулеттен болғандықтан батырлар алғашқы ерлік жолын кобіне согыста олген әкесінің 
кегін алудап бастайды. Өйткені, оке кегін кумау батырлар үшін өліммен бірдей. Бұл жерде айта 
кететін бір жойт: бір-бірінің намысын кадірлей білген батырлар: "...Мен өлсем арманым жоқ артымда 
үш үл, бір қызым бар. Сен өлсең, артыпда қалган дәнеңең жоқ , түяқсыз қаласың, елге бар да ойел ал, 
бала кор, ...артыңда кек алатын түяқ қалсын", — деген үзіндіден (Жалғыз жігіт үрпақтары, 1989, 183 
б.) коріи отырганымыздай, айқастагы карсыласының артында кегін қуар мүрагері болуын қатты 
ескеріп отырган. 
Ата кегін, халық кегін алу - батырлардың басты міндеті. Сондықтан омір бойы елдіц кегін 
кектеп, аттан түспеген батырлардың есімі халықтың есінде мәңгі сақталын, омірлері жырға озек 
болып, ссімдері ел үранына айналатын. 
Әскери косіптің басты мақсаты елді сыртқы жаудан қоргау жоне ііпкі тортіпті сақтау 
болғандықтан ертедс ел, мемлекет билігі әскерилердің қолында бодлы. Өйткені: хандар, оміршілер, ел 
билеушілер батырлар әулетінен шыға-тын пемесе осы қоғамдық жіктіц окілдері. Мәселен, Аблай хан 
мен Кенеса-рылар батырлар әулетінен шыққан бір кездегі батырлар. 

1 1
Батыр - - елші. 
Батырлар — хандық билікпен тыгыз байланысты, яғни хан жанындағы оскери 
кецес мүшелері, түрлі лауазым иелері болғандықтан елдіц ішкі жоне сыртқы саясатына араласып, 
мемлекетаралық қатынастарға қатына-сып, әртүрлі қызметтерді атқаратын. Батырлар атқаратын 
сондай қызметтердщ бірі — елшілік қызметі. Себебі, елшініц негізгі міндеті: 
"Сен тсмір де мен комір, Еріткелі 
келгенмін. Екі еліктің баласын, 
Теліткелі келгенмін. Егесетін ел 
шықса, Иілткелі келгенмін", — 
деп Қаз дауысты Қазыбек бидің жоңғар ханына айтқан осы сөзінен коріп отырғанымыздай, екі елдің 
арасындағы соғысты тоқтатып, сауда-саттық, тату көршілік қарым-қатынас орнату. Егер де осы 
аталған іс-әрекеттер шешіле қоймайтын жағдайда: 
"Табысуга келмесең, Түрысатын жеріңді айт, Сен қабан да мен арыстан Алысқалы 
келгенмін", — демекші соғысатын жерін белгілеп қайтатын (Тореқүлов, 1993, 100 б.). 
Елшілер өз дегеніне кез келген әдіспен жетіп отырган. Бірде олар қарсыласын оздерініц күші 
туралы отірік ақпаратпен қорқытса (Козин, 1947, 147 б.), енді біріндо оқыс қимылдап, айқайлап, 
оздерін қатыгез ретінде корсетіп жауларыныц беделін түсіруге тырысқан (Липец, 1984, 60 б.), 
Батыр — жырау. 
Жыраулар онері батырлар идеологиясымен тікелей байланысты. Өйткені, 
жыраулар — батырлар жігініц окілдері, ягни олардыц борі батырлар оулетінен шыққап және кезінде 
батыр болған адамдар. Оган қолбасы болған Қазтуган жырауды, Есімханныц әскербасысы Жиенбот 
жырауды, Темір бидіц батыры Шалкиізді, жорыққа қатысқан батыр — Доспанбетті мысалға келтіруге 
болады (Ай заман-ай, заман-ай, 1 т., 1991, 27, 51, 35, 30 бб.). 
Батыр-жыраулар жыр айту арқылы айқас алдында жауынгсрлсрдіц рухып көтеріп, ерлікпен аты 
шыкқан батыр, қолбасыларга мадақ жыр шыгарып, дацқын котеретін ( Түрсынов, 1976, 158 б.), яғни 
батырлық рухтыц жыршысы, батырлық идеологияны доріптеуші. 
Батыр — ацшы. 
Ацшылық батырлардың ногізгі косібі емес. Бірақ та кейбір жағдайларда олар 
аңшылықпеи айналыскан. Атап айтсақ ол жағдайлар: 
—
жүттан малдары қырылган от-басы мен ауылдастарын асырау үшін; 
—
мал шаруашылығына зиян келтірген жыртқыш андарды қүрту үшін; 
—
тыныштық, бейбіт жылдары оскери дайындыгып жоғалтпау жоне оны одан орі жетілдіру 
үшін; 

жүктеу/скачать 14,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: