Казақ петроглифтері (КӨне тамыры мен сабақтастығЫ) зайнолла самашев жұмаш жетібаев алматы 2005

33 
Тоқым. 
Тоқымды қазақтар киізден 
сырып жасайды. Кейде киіз тоқымның 
жиегін шүға және бар-қыт сияқты қымбат 
маталармен комкеріп, тоқымның сыртын 
түгел-дей қалың былғарымен де жаба-ды. 
Тоқымның көлемі де, пішілу кескіні де 
әр түрлі болады. Әйелдер-ге арналған ер 
тоқымдары көлемді болып, жақсы көмкерілсе, 
ал ер адамдарға арналған ер тоқымдары көлемі 
жағынан ықшамдау келеді. 
Киіз тоқымдарды түрлі ою-өрнектермен 
сырып істесе, ал былг-ары тоқымдарға сан 
түрлі тәсілдермен жүргізілетін ою-өрнек-терге 
қоса күміс әшекейлер де жиі қолданылады. 
Тебінгі 
(ІЗ-сурет).Тебінгі деп қазақтар 
тоқымның екі жағынан бірдей қалың 
былғарыдан жасала-тын жалаң қабатты 
атайды. Тебінгі 
—
бір жағынан, әсемдік үшін та-гылса; 
екіншіден, тоқым қысқа бо-лған жағдайда аяқ 
киімді аттың терінеп сақтайды, ал тоқым ұзын 
болған күнде оны жылдам тоздыр-майды. 
Үзенгі 
(1; 11; 18; 36-суреттер) 
—
негізінде темірден, қоладан жаса-лынады. 
Темір үзенгі сом темірден түтас соғылса, ал 
қола үзенгі арнайы қалыпта құю арқылы 
жасалынады. Сондай-ақ қазақтарда ағаш 
үзенгілер 
де болған. Ол тек қайыңнан иіліп жасалынады. 
Кейде мүндай үзенгілерде мықтылық үшін 
темірмен құрсаулайды. Ағаш үзенгіні көбіне 
қыстыгүні қолданады, өйткені 
31-сурет 

34 
береді. Мұның айылдан айырмасы 
доғабастар тігіліп, бір үшына үзын 
доғабастан іліп алып тартып байлау тартпа 
деп аталады. 
қатты аяздарда темір үзенп адамнын, 
аяғына да, атқа да жайлы тимейді. Үзенгі 
ерге қалың қайыстан нс бы-лғарыдан екі 
қабаттап жасалған ай-ылбасты үзенгі бау 
арқылы тағыла-ды, 
Айыл. 
Бір ерде екі айыл бола-ды. Бірі — 
тос айыл, екіншісі — шап айыл деп аталады. 
Шап айыл тос ай-ылға карағанда ұзыңдау 
болып келіп, жалаң ердің үстінен тартылса, ал 
төс айыл ат корпенің үстінен тартыла-
ДЫ. 
Ер-тоқым қүрамына кіретін айылдар 
ежелден бері жіптен не қайыстаи жасалынады. 
Жіптен жа-салған айылды халық қүр айыл деп 
атайды. Мұны жасау үшін түйе шудасынан 
немесе ешкі қылынан есілген жіңішке 
жіптордің бірнешеуін қатарлап, оларды 
бір-біріне қосып жуан шуда жіппен тігіп 
дайындайды. Мүның бір ұшына айылбас, 
екінші жағына жылқы қылынан жалпақ етіп 
өрілген жырым тігіледі. Қайыстан жасалатын 
ай-ылдың да бір басына айылбас тағып, екінші 
ұшын таспалап тіледі де, жырым етіп өреді. 
Халық арасында осы күнге дейін сақталып 
келе жатқан ай-ылдың көне түрі — тартпа. 
Оны қүрдан да, қайыстан да өріп жасай сол, 
оның екі үшына да арнайы жасалған қайыс 
бүлдірге тағылады. Бүлдіргені екінші арқылы 
бекітілетіндіктен, айылдың бұл түрі 
32-сурет 

36 

Қүйыскдн 
(73-сурет). Құйысқан — ер-тоқымның аттың мойнына кетпеу үшін арт жағынан 
тағылатын ат әбзелі. Ол қайыстан және қалың былғарыдан жасалы-нып, беттері күмістелген не 
алтынданған темір әшекейлермен безендіріледі. Ел арасында сондай-ақ өрме құйысқан да кездеседі. 
Өмілдірік 
— сән үшін тағылатындықтан, қалың былғарыдан жасалынып, мол әшекейленеді. 
Өмілдіріктің екі үшы ердің алдыңғы қасының екі жағына бекітіліп, ортасы аттың омырауында 
тұратындықтан ердің кейін сырғымауына да септігін тигізеді. 
Жүтен 
(5-9; 11; 14; 15; 18-20; 22; 23; 25-суреттер). Жүген негізінен ноқта, ауыздық, тізген және 
шылбыр сияқты төрт бөлімнен тұрады. Ноқта — екі жақ, бір-бірден милық, кеңсірік және сағақ сияқты 
бөлшектерден түрады. Екі жақтың үзындығы екі түрлі, яғни қамшылар жағындағысы екіншісінен 
едәуір үзын болады да, жоғарғы ұшы жылқының желкесінен асып, аттанар жағындағы жақтың 
жоға-рғы ұшындағы айылбаспен бекітіледі. Ұзын жақтың жоғарғы ұшын жүгеннің желкелігі дейді. 
Желкелік арқылы жүтенді үлкейтіп, не кішірейтіп отырады. 
37-сурет 

40-сурет 
38 
Милықты кейде кекілбасар деп те атайды. Мүныц үшы екі жақтыц жоғаргы үштарына тігіледі 
де, жылқыныц милығын басып түрады. 
Кецсірік — жүгенніц қарсы алдынан екі жақтыц төменгі үштарына жақын арадан тігіледі де, 
одан төмен ауыздық тағылады. 
Ауыздық жаққа шығыршық арқылы үштасады. Мүны сулық дейді. Шығыршық 
сулықтың жаңарған түрі. 
Сағақ — деп милықтың түсынан жүгеннің астына 
қарай тігілген болікті атайды. Ол жүгеннің ат басынан өз 
бетімен сыпырылып калмауы үшін кажет. 
Бүл да екі бөлек болумен бірге бірі үзын, екіншісі 
қысқа болып келеді. ¥зыны жүгеннің оң жағына, қысқасы 
сол жағына тағылады. Қысқасының үшына айылбас 
тігіледі немесе түзақталып жасалады. 
Тізгін, шылбыр қылдан есіліп, қайыстан ызылып не 
өріліп жасалады. Тізгіп жіңішке болады, оның екі үшы 
сулықтарға оңай шешілмейтіндей етіліп байланады 
немесе мүлдем тігіледі. Ал, шылбыр тізгінге қара-ғанда 
жуан әрі үзын болады. Оның түзақтал-ған үшы жүгеннің 
сол жақ сулығына бекітіледі. Тізгін аттың басын алып 
жүру үшін, шылбыр атты байлап қою үшіи тагылады. 
Малды байлап, жетектеп, ер-түрмап са-лып 
үстайтын осы аталган әбзелдердің қай-қайсысы да 
қазақтың көнеден келе жатқан ырымы бойынша иелерінің 
рүқсатынсыз ешкімге берілмеғен. Қорыкқанда да, 
қуанғ-анда да дотке қуат етіп, жігеріпе жаныған 
азаматтың мал-мүлікке қожалығын білдіротін қүралдар 
қастерлі нәрседей түтылған. 

жүктеу/скачать 14,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: